Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута
Мурман Ратиани

Мзия Ратиани

«Горцы» – «Кавказан баххьаш» романехь дуьйцу XIX-гIа бIешеран чаккхенехь а, XX-гIа бIешеран йуьххьехь а хиллачу бакъ болчу исторически хиламех лаьцна. Романан коьрта турпалхой бу цу хиламашкахь дакъа лаьцна болу нах. Кху книган коьрта чулацам бу Кавказан обаргаша Паччахьан Iедалан къизаллина дуьхьал латтийна болу къиссам, церан доьналла, йаьхь, майралла. Цу турпалхошна хийра бацара муьлххачу а адаман кийрахь кхоллало синхааамаш – безам, доттагIалла, сатийсам. /Акаев ИсмаIал/

Кавказан баххьаш

ЧIинхойн Кута

Мзия Ратиани

Мурман Ратиани

Редактор ИсмаIал Акаев

Дизайнер обложки ИсмаIал Акаев

Иллюстратор Изнаур Акаев

Переводчик Янина Дикаева

Переводчик ИсмаIал Акаев

© Мзия Ратиани, 2022

© Мурман Ратиани, 2022

© ИсмаIал Акаев, дизайн обложки, 2022

© Изнаур Акаев, иллюстрации, 2022

© Янина Дикаева, перевод, 2022

© ИсмаIал Акаев, перевод, 2022

ISBN 978-5-0056-6100-5

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

«Кавказан баххьаш»

    Кавказан къаьмнийн Ассамблейн Президентана Кутаев Русланна лерина

«Горцы» цIе йолу роман,                      оьрсийн маттера гочйина:                     Акаев ИсмаIалс а,                               Дикаева Янинас а.

I—II ТОМ

Авторера

Йешархойн кхеле суна йилла лаьа ткъе итта шарахь сан дас Ратиани Мурмана къа хьегна йолу книга.

Советан Iедалан муьрехь цуьнга дукхозза дехара динера книга зорбане йаккха аьлла, амма йогIуш йолчу урхаллаша боххучу кепара иза хилийта цуьнан аьтто бацара. Теша лаьа дас шен ойланехь хIоттийна хилла сурт сан кху книги тIехь кхолла аьтто баьлла хиларах. Ас шеко йоцуш дIабоху, хIара болх бечу хенахь цо нийса тидам бора, цо къаьмнаш а, динан башхаллаш а ца къестош, лаккхара мах хадабора бакъ йолчу къонахаллин а, доьналлин а.

1962-чу шарахь Ратиани ГIебартойн-Балкхаре а, Къилбаседа ХIирийн Республике а командировке дIахьажийнера. Цигахь цунна шортта бевзира цу республикашкара похIма долу, Iилма долу нах. ЦIейаххана вевзаш волчу гIебартойн йаздархочо Шортанов Аскербис дерзийра Ратианин дахар кхоллараллин хорше. Йовр йоцу лар йитира цуьнан даг чохь Шортановн «Ламанхой» цIе йолчу романа. Цундела ларамза дацара цо шен говзарна ишта цIе тиллар. ХIирийчохь иза веза хьаша вара Чехоев Сарабин а, Царукаев Владимиран а хIусамашкахь.

Кавказан истори кIоргера йовза лууш волу иза шен корматаллехь тIаьхьа консультантан бен болх бина вацара. Цуьнан белхашкахь йоккха лар йитина нохчийн цIейаххана вевзаш волчу меттан Iилманчас, профессора Дешериев Юнуса. Иза сих-сиха тхо долчохь Гуьржийн махкахь хьошалгIахь хуьлура.

1968-73-гIа шерашкахь Ратиани Къилбаседа Кавказера ара волуш вацара, цигахь цунна кхоллараллин дуьненера шортта нах бовзийтира Ратианин нохчех схьаваьллачу махкахочо Дуашвили Мохьмада. Къилбаседа Кавказехь вевзира цунна лезгински йаздархо Лезгин Нямет а. Ратиани иза волчохь Кусарски кIоштахь хьошалгIахь а хуьлура. «Зеламха» цIе йолчу романан авторца, нохчийн йаздархочунца а, дессидентаца а Мамакаев Мохьмадаца дукха гергарло латтийна ву Ратиани. Иштта Ратианина схьабеллера кхарачойн йаздархочун, «Обарг» цIе йолчу повестан автор волчу Хубиев Османан дукха белхаш а, иштта йоккхачу Кавказера йаздархойн а, историкийн а зорба тоха магийна доцу кехаташ а. 2001-чу шарахь дуьйна Ратиани Мурмана ша биначу талламийн а, иштта Кавказера шен доттагIашкара кхаьчначу кехатийн а буха тIехь зорбане йаккха кечйеш йара шен роман, амма 2013-чу шарахь иза цIеххьана кхелхира. 2015-чу шарахь дуьйна ас дIаболийра дех биссина хилла болх.

Ас даггара баркалла боху шайгахь болу хаамаш бовзуьйтуш Ратиани Мурманна гIо мел диначу Кавказан историкашна а, йаздархошна а. Къаьсттина баркалла ала лаьа иза Къилбаседа Кавказе а вигна, оьшучу нахах дIатоьхна хиллачу Дуашвили Мохьмадана. Цхьаьна Нохч-ГIалгIайчохь даьккхинера Ратианис пхи-йалх шо.

Книга хIинца а чекхйаккхина йац, нагахь санна хIумма а дуьхьал ца далахь, 2020-гIа шо чекхдалале, ас йешархошна 3-гIа том йовзуьйтур йу. Йешархойн дехарца ас зорбане йоккху хьалхара ши том. Сайн дас вовшахтоьхна хиллачу балха тIехь со къахьега йолайелча, со дагахь йара нохчийн обарг Кута коьрта турпалхо а волуш повесть йазйан. Амма соьл дика литературех кхеташ болчу сан накъосташа суна хьехар дира роман йазйан, Дела реза а хуьлда царна.

Сайн болх дIаболош, сан шеко йоцуш, ойла йара хIара книга сайн дена лерина хилийта, амма цу тIехь къахьоьгуш со кхийтира иза нийса ца хиларах, хIунда аьлча кху исторически романан автор ву иза. Цундела романан автор Ратиани Мурман хилийта сацам ас шо хьалха бира, амма цул тIаьхьа сан йерриге а ойла дIалецира хьанна лерина хилийта мегар ду хIара книга, мила ву хьакъ Кавказан къонахийн масала хила? Кавказан исторехь къонахашна къоьлла хилла йац цкъа а: Шайх Мансур, Болотоко Джамбулат, Имам Шемал, обарг Кута, Гамсахурдия Звиад, Дудаев Жовхар – Кавказан истори луьстуш дIауьуду зама! Мила ву рогIерниг?

Тахана Кавказан къиссам гIелбелла бац, мелхо а Россин импери йу гIеллуш, амма цундела йу иза кхин а чIогIа дарйелла. Уллохь массо а оьгIазлоно лаьцна, кхерийна, вовшашна мотт тоха сиха, вовшашна йамарт хила сихлучу муьрехь, дин а, къаьмнаш а ца къестош, нийсоне кхача гIерташ, шен майра некъ беш адам ду тахана. Гамсахурдин а, Дудаевн а лехамашна йамарт воцуш, церан нийса накъост хилла, ша хаьржинчу некъа тIера йуха а ца вирзина. Цо шен ницкъ кхочург до лаьмнийн сирла Iадаташ дендарехь, Кавказан къаьмнийн вовшашка болу тешам а, уьйр а чIагIйарехь. Цуьнан амалехь гулделла сан романан турпалхойн васташ. Книга лерина йу Кавказан къаьмнийн Ассамблейн президентана Кутаев Русланна.

Авторийн биографи

Ратиани Мурман

Ратиани Мурман вина 1929-чу шеран бекарг беттан 21-чохь, Гуьржийн мехкан Абаша олучу жимачу гIалахь. Ишкол йаьккхинчул тIаьхьа иза Гуьржийн махкара политехнически институтан гIишлошйаран факультете деша хIоьттира. Дешар чекх даьккхинчул тIаьхьа, 1947-1950-чу шерашкахь цо Баку гIалахь эскарехь тIеман декхара дIакхехьнера. Цул тIаьхьа иза Батуми гIалара МКС-е дIахьажийнера. Цигахь цо тайп-тайпанчу даржашкахь болх а бинера. 1962-чу шарахь Ратиани Мурман ГIебартойн Балкхаре а, Къилбаседа ХIирийн Республике а кхаьчнера шен белхан гIуллакхашкахула. Цигахь цунна бевзира Къилбаседа Кавказан шортта цIе йаххана бевзаш болу йаздархой а, кхоллараллин интеллигенцин векалш а. ХIетахь дуьйна цо шен дерриге а дахар паччахьан Россин къизаллина дуьхьал къиссам латтош хиллачу Кавказан турпалхойн кхолламаш талларна а, царех лаьцна хаамаш гулбарна а лерира.

Ратиани Мзия

Ратиани Мзия йина 1962-чу шеран кхолламан беттан 26-чохь Батуми гIалахь. 1979-чу шарахь цо чекхйаьккхина Тбилиси гIалара ишкол. Ратиани Мзияс болх бина заводера комсомолан райкомехь кадрови декъан куьйгалхочун даржехь. 1986-чу шарахь иза деша хIоьттира Рига гIалин 4-чу медицински колледже. Ратиани Мзияс болх бина ЛССР-ан Могашалла Iалашйаран министерствон 4-чу урхаллин 2-чу больницехь. 1989-чу шарахь дуьйна цо белхаш бина Гуьржийн мехкан медицински хьукматашкахь. Гуьржишна а, абхазашна а юкъахь тIом хиллачу хенахь цо болх бина Гори гIалара госпиталехь. 1996-2000-чу шерашкахь цо болх бина Тбилиси гIалара кардиологически клиникехь. 2001-чу шарахь дуьйна иза юкъараллин болх беш йу. 2015-чу шарахь дуьйна къахьоьгуш йу дас йолийна роман чекхйаккхарна тIехь.

ДIадолор

Ратиани Мурманан а, Ратиани Мзиян а «Кавказан баххьаш» цIе йолчу романах лаьцна

Вайн тидаме йалийна йу гуьржийн йаздархойн Ратиани Мурманан а, Ратиани Мзиян а хIинца а чекхйаккханза, оьрсийн маттера роман (Горцы) нохчийн матте гочйина йолу «Кавказан баххьаш» цIе тиллина йолу роман. Кху романехь дуьххьара нийса мах хадийна кхузахь йуьйцучу заманан хиламийн. Исбаьхьа хаза, цхьа шатайпа нийса довзийтина халкълахь обаргаш олуш хиллачу Кавказан турпалхойн васташ.

XX-чу бIешеран йуьххьехь Паччахьан Россехь обаргалла чIогIа даьржина дара, обаргех лаьцначу дийцарийн хьокъехь Россин интеллигенцина хетарг тайп-тайпана дара. Дукха хьолахь обаргаш Iедална дуьхьал бевлла зуламхой лорура, ткъа бахархошна уьш халкъан чIирхой хетара. Обаргех йуьзна йара йерриге а Кавказ. Уьш массанхьа а бара: Гуьржехь, Азербайджанехь, Дагестанехь, Нохчийчоьхь, ГIалгIайчохь, ХIирийчохь, ГIебартахь, Балкхарехь, Кхарачахь, Адыгеяхь. Паччахьан заманахь шен цIейаххана йевзаш йолчу «Кавказ а, Поволжье а» цIе йолчу книгахь Цаликов Ахьмада йаздо обаргех лаьцна.

Къардинчу къаьмнашца Паччахьан Iедалан йолу мостагIаллин йукъаметттигаша а, халкъашна тIехь цу Iедало латточу къизаллас а ца бевлла Iазапхошна дуьхьал гIиттабора обаргаш. Муха дагадогIур дац нохчийн халкъан турпалхочо Шерипов Асланбека Кавказан ламанхойн а, Паччахьан Iедалан а йукъаметтигийн хьокъехь аьлларг: «Iедало кхерийна къам, ткъа Iедал кхерийна обаргаша». ХIунда кхолладелла ишта хьал? Ма-дарра аьлча, Кавказехь Паччахьан администрацис кхоьллина йолчу урхаллин системас тидаме оьцура къарбала ца туьгучу ламанхойн ламасташ, Iадаташ, дин, ткъа церан дахаре болу хьежамаш къаьсташ хуьлура Iедалан хьежамашца.

Советан Iедалан муьрехь Кавказан обаргех лаьцна дукха йаздархоша йаздина. Иштта, 1930-чу шарахь хIирийчо Гатуев Дзахос зорбане йаьккхина «Зеламха» цIе йолу документальни повесть. Иза цо кхоьллинера Ленинградан, Москван, Соьлжа-ГIалин, архивашкара Iаламат дукха кехаташ толлуш, Зеламха вевзаш хиллачу нахаца цхьаьнакхетарш дIахьош. 1938-чу шарахь кхарачойн къомера волчу Хубиев Османа йазйина «Обарг» цIе йолу повесть, 1957-чу шарахь адыга Керашев Тембота зорбане йаьккхина иштта «Обарг» цIе йолу шен повесть», 1978-чу шарахь зорбане йаьлла гIебарточун Шортанов Аскербин «Ламанхой» цIе йолу роман, 198I-чу шарахь Мамакаев Мохьмада йазйина «Зеламха» цIе йолу роман.

ЦIейаххана вевзаш хилла волу обарг Зеламха цо шен романехь гайтина социальни нийсо къуьссуш волу халкъан чIирхо санна. Обарган доьналла мах хадийна ца валлал лаккхара ду, амма цо тейпанийн йукъаметтигашна а, иштта Паччахьан Iедална а тоссуш бу и кхерам, ткъа и Iедал шайгахь мел лаккхара доьналла а, майралла а хиллехь, обаргийн хийца ницкъ бацара.

Социальни революцишкахула и Iедал хийцича бен аьтто бер бацара Iазапхоша дуьне гатдиначу къоман дахар хийца. Ишта йаздора историкаша а шайн Iилманан белхашкахь.

Амма билгал ца даккха йиш йац, тайп-тайпанчу регионашкахь карарчу хенахь социальни-экономически лард билгалйеш йолу йохка-эцаран йукъаметтигаша цкъачуна нах социальни нийсоне кхачийна бац, мелхо а цара адам декъна, харцонан керла кепаш кхоьллина, адамна тIехь къайлахь латточу Iазапан кепаш билгалйевлла, къоьлла гучуйаьлла. Социальни даI даларо керла обаргалла гучуйалийта мел оьшу хьелаш ду кхуллуш.

Заманан йохалла Кавказан йаздархошна дицделла халкъана тIехь лаьтта социальни даI. Ткъа 2019-чу шарахь, цIеххьана вайн тиламе йолу дас а, йоьIа а Ратиани Мурмана а, Ратиани Мзияс йазйина «Горцы», ткъа карарчу хенахь нохчийн матте «Кавказан баххьаш» – аьлла цIе туьллуш, гочйина, зорбане йаьлла хIара роман.

Ала деза, кху романа суна боккха тIеIаткъам барал совнаха, оьрсийн маттахь ас хIара йешча, со инзаре воккхавера вайн меттан хазаллех, кIоргаллех. Нохчийн маттахь кхин тайпа хIутту кхузахь хIора а сурт, кийрахь цIе латош, дог-ойла ша аьрзу санна тIема йоккхий, ира-кара хIоттош, Орга санна пхенашкахь цIий кхехка. Маржа йаI нохчийн мотт! Моз санна мерза бу хьо, шаьлта санна ира бу хьо, хIорд санна кIоргера бу хьо.