Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Кху къамелан чулацамах кхетта Дика вист ца хуьлуш, хьешашка ладоьгIуш Iаш волчу Кутина улло охьалахвелира.

– Со а вара цуьнан ойла йеш – стоьла хьалхара хьалагIаьттира Джонха. – ТIамца иза ваккхалур ву, амма цигара араваккхалур вац-кх – цхьаъ дагадеъча санна хьоьжура Джонха шен накъосташка. ТIаккха цIеххьана Куте а хьаьжна, цо элира:

– Суна хьо мичахь гина те? Йохка-эцар лелош-м вац хьо?

– Ву! ХIара хьалха говраш йухкуш хилла ву, цигахь гина хила тарло хьуна цуьнан къамелана йукъа гIоьртира Дика, Джонхин тидам Кутина тIера дIабаккха гIерташ.

– Дер вайна далур дац моьттург, хIора а дийнахь шайн синош ца кхоош, вайн мостагIашца къиссам латточарна мел атта хетар долу хIума ду – догучу бIаьргашца вистхилира Зандакъара Адам. – Хаьий-те цунах лаьцна Йоккхачу АтагIара Аюбана? Довта-МартантIера Кутина, Зандакъара Багина, Хорачара Зеламхина, Теркйистера Саадаллина? Царех цхьаьнан мукъне а аьтто хир бу бер цIа дерзо – ша аьллачух доггах тешаш, и кIант цIа веъна ваьлча санна воккха веш дуьйцура Адама.

КIант маьрша муха ваккха веза бохуш дуьйцуш, шайн ойланаш кар-кара кхийдочарна ца хаьара массарех а йуьстах ваьлла, вист ца хуьлуш Iаш, вехха геналле хьоьжу и шайна йукъара къонаха Довта-МартантIера цIейаххана волу Кута вуй. Йуха а даарах дIайуьзнера стоьлаш, чам болуш кечдинчу Iахаран жижгана тIера айайелла Iаьнаро кийра къизабора. ХIинца-м къамел кхечу хорше дирзинера. Хьеший луларчу къаьмнийн даарийн мах хадош бара, ткъа кIант царна сиха вицвелира. Амма кхачанах а ца кхеташ, вехха уьш тергал беш Iачу Кутин даг чохь иза гуттаренна а виссира.

ШолгIачу дийнахь хьеший цIа баха тохабелира. Гергарчарна шортта совгIаташ а кечдина, Дикас уьш Теркал дехьа новкъа бехира. Сарахь цIа ваха дагадеанера Кутина а.

– Ма хаьара суна, хьо тахана хьайн динна шед тухуш, кхузара дIатассалур вуй – велавелира Дика – Гуьржийн махка гIур ву хьо? – вехха хьаьжира иза обарге.

– Цкъа Балкхаре гIур ву сайн доттагIа Жангуразов Ахия волчу, церан дукъа тIехьахула некъ бу сванашца дIасалела – шен герз нисдеш жоп делира Кутас.

Обарг муьлхха а мIаьргонехь дIаэккхар вуй хуучу Дикин даима а кийча хуьлура цунна лерина кхача: уьстагIийн бакъийна дума а, дакъийна жижиг а, ахьар а. МаьркIажен бода стиглахь баьржжашшехь Кута шен говра а хиъна гIаларт санна цIеххьана дIавайра.

Балкхархо Ахия

Кху шарахь Iа цкъа а ца хиллачу кепара шийла дара. 1901-чу шеран кхолламан бутт бара. Йерриге а Кавказ Iаьнан шелонан йийсарехь йара. Iуьйранна самабаьллачу маьлхан зIаьнарша къегош дара Iаьржа лаьмнаш хьулдина Iуьллучу лайн и дети. Цу Iаьнан туьйранан исбаьхьа тийналла йохош, Дигоран чIожехьа, чаболехь Iаьржа дин хаьхкина воьдура башлакхах хьаьрчина цхьа бере.

Цуьнан Iаьржа маж а, цIоцкъамаш а сира йис йиллина дара, ткъа хаьштиг санна лепачу цуьнан жугIар бIаьргаша ца лоцуш ца дуьссура гонаха хIумма а.

Иза вара Довт-МартантIера нохчийн обарг Кута. Лаьмнашкахь ло диллар бахьана долуш хьаннашкахула чекхвала чIогIа хала дара, цундела ХIирийчуьра Дигорера Топан олучу кIотарахь шен накъост волчохь саца дийзира цуьнан. Кхузахь цхьа де а даьккхина, иза боданца Лаккхарчу Балкхарера Кюнлюм олучу кIотаре дIагIур ву.

ХIирийчо обарг хазахетарца тIелецира, хьешан сий деш, уьстагIана урс хьаькхира цо. ДоттагIаллин марзонехь йаьккхина хан чехка йоьду, цундела хIара де а сиха дIаделира. Сарахь Кута дIаваха кечвелча, хIирийчунна лиира иза новкъа ваккха. Кутас ца оьшу боххушшехь, и шиъ цхьаьна Лаккхарчу Балхкаре кхечира. Маржа-йаI ма беркате ду Балкхарен латта, ма хаза ду цуьнан лаьмнаш, маьлхан зIаьнарша лепайо церан басеш, ткъа эзар шерашкахь дуьйна Кавказан ха деш лаьтта кхузахь къена Эльбрус – Кавказан массо а лаьмнийн сийлаллин Iаламат.

Iуьйранна сатоссуш ши бере Кюнлюме кхечира. Буьрсачу гIуранан а аьтто ца баьллера Черек цIе йолу ахка шен шийлачу йийсаре лаца. ГIовгIа эккхийтина доьдура иза охьанехьа. Цуьнан аьрру йистехь лаьттара Абайн бIов. КIотар самайолуш йара: маьI-маьIIехь саьккалшкара пешнийн биргIанашчуьра Iуьйренан кIур бара гуш, масех жIаьла кертара арахьаьдира, говрийн бергийн тата хезна, амма цара меллаша ког боккхуш гина, жIаьлеш шелонехь Iан дог ца догIуш чоьхьа хьевдира.

Жангуразов Ахия

Кхо бере Ахиян хIусаме кхаьчначу хенахь, цу чуьра араваьллачу ламанхочо ков схьадиллира. Кутина вевзира шен доттагIчун воккхах волу ваша Асхат. Говрашкара биссина хьеший догIмаш меттах дохуш лаьттара бохбала гIерташ:

– Ассаламу Iалайкум! – салам луш, куьйг кховдийра Кутас балкхархочуьнга, ткъа важа куьйг шен йис тесначу мажах а, цIоцкъамех а хьоькхура цо.

– ВаIалайкум ассалам! – шеконе хьешашка хьоьжура балкхархо, царех хIоранга а куьйг а кхийдош.

Кутас цIоцкъамашна тIеоьзна шен месала куй дIа а тоттуш, велакъежча, балкхархочуьнга мохь белира:

– Йа Аллах! Кута вац и? – цо сиха куьйг ластийра шен цIехьа, ткъа цу чуьра цхьа чоа а долуш тIехь, карахь карабин а йолуш, аратассавелира Ахия:

– Со вала велла! Ван а ма ву Кута! – марахьаьрчира иза шен доттагIчунна. – Ассаламу Iалайкум! Делера совгIат хуьлда шу кхуза кхачар сан беза хьеший – элира Ахияс, хIирийчуьнга а, Куте а хьоьжуш.

ХIинца бен ца кхийтира Ахия, ша дукха хазахетта карабин охьайилла а вицвелла хиларах. Иза шен воккхах волчу вешига дIа а кховдош, цо элира:

– Соьгахь а ду сема хила везаш хьал.

ХIирий цхьаъ ала гIертара, амма балкхархоша уьш кхин бистхила ца буьтуш, чоьхьа бехира. Кегийчу наха церан говраш даьхнийн керта садаIа дIайигира. Жимма хан йаьлча хIирийша дийхира шайна цIа даха бакъо лахьара аьлла. Делкъан ламаз диначул тIаьхьа хIусамдайшна хьошалла дарна баркалла а аьлла, хIирий дIабахара.

Сарахь хьаша хIусамдеца ша виссича, Ахияс паднара тIе Кутина дуьхьал охьа а хууш, элира:

– Кута, хьоьга дийца ца оьшуш, хьуна хаьа со а, сан дерриге а тайпа а хьо бахьанехь шайн синош кхоор долуш дац. Тхо даима кийча ду хьошалла деш хьо тIелаца. Суна дика вевза хьо. Хийла нехан бала хьайн дагчухула чекхбалийтина ву хьо, хIинца а кху шелонехь, хьайн чохь ца Iаш, цхьаьнан бала эцна араваьлла хьо. Со кийча ву-кх хьоьга ладогIа – леррина хьоьжура Ахия нохчийн обарге.

Кута вехха Iийра вист ца хуьлуш, ойла йеш. Ткъа Ахия-м сиха вацара. Цунна хаьара шен нохчийн доттагIа цхьа гIуллакх эцна араваьлла вуй.

– Сванетера гуьржийн элас закъалтана лаьцна нохчийн бер. КIентан гергарчу нехан аьтто ца баьлла иза мокъа ваккха. КIант дуьнен чохь ца хиларах тешначу цара дог диллина – гIийла шен доттагIчуьнга хьаьжира Кута.

– Ма тамашийна хIума ду да шен кIант лоьхучура сацар? – цецвелира Ахия.

– Ши куьйг а, ши ког а бихкина Iуьллу цу кIентан да гуьржийн элас Геловани Иликос цу кIентан а, зудчун а бIаьргаш хьалха тур тоьхна вийна!

– ТIаккха кIантаца цуьнан нана йу-кх? – хазахийтира хIусамдена.

– Йац. Нана йелла и шиъ цу йийсарера деддачу хенахь, дукъал дехьайолуш, шело ца лайна.

Тийналла йоьссира хIусамехь. Накъостий бехха Iаш бара вовшашка бист ца хуьлуш.

– Кута! Ас хIун гIо де хьуна? Нагахь санна хьо со волчу веана хилча, цхьаъ дагадеана хир ду-кх хьуна? – шен накъостан дагахь дерг хаьа гIертара Ахия.

– Ахия, суна хьан доттагIа дагавеана – Ратиани элийн тайпанера сванашха волу Мушни. Цу доьналла долчу ламанхочо доккха гIо дийр дара-кх суна Сванетера элас лаьцначу кIантан кхолламах лаьцна ма-дарра шена хаийтича.

– Хьуна а ма ву иза дика вевзаш – самукъне вистхилира Ахия.

Кута а велакъежира, балкхархоша Муратби олуш хилла волу сван Мушни а, хазаллица цIейаххана хилла балкхаройн йоI Фатика а дагайеана.

Иза дара 1898-чу шеран аьхка. Кута цхьаьна сарахь Ахияс дехна Кюнлюме веанера. Балкхархочуьнга оьрсин эскаран эпсар волчу цхьаьна ногIийс дийцинера Закавказьеца зIе латточу почтови трактехула дукха ахча ду аьлла дехьадоккхуш. Мазлакхан чIагIбинчу некъатIехула дIагIур болчу инкассаторшна тIелата бохура цо, хIунда аьлча цу меттигана тIелатар хир ду аьлла Iедална дагахь дац. Ахия хIетахь цIахь ца карийра Кутина.

Цуьнан вежарша а, гергарчу наха а йоккхачу деган йовхонца тIелецира Нохчийчуьра шайн веза хьаша. Ахиян вашас Асхата ша цхьаьна гIуллакхе вахана схьаваллалц садаIа элира Куте:

– Тхо долчу Iуьйранна хьошалгIа веанера Сванетера Ахиян доттагIа. Делкъа хенахь иза Гелйастано олучу кIотаре вахана. Цигара эла Урусбиев волчохь той хир ду, ткъа цу тойнехь Ахиян накъостан балкхархо тIехьиза йоI хир йу.

Иза цунна йевзинера, йоI Сванетехь марехь йолу шен дейиша йолчу хьошалгIа йеанчу хенахь. Цундела ваха лаьа суна цига, масане хуьлу, ловзарехь цхьаъ хилахь а – бехказалла вахана элира Асхата.

– Вало, цхьаьна воьду вайшиъ! – Элира Кутас, хантIера шен шаьлта а нисъеш.

Кута а, Асхат а Гелястано кхаьчначу хенахь, зуда йалийна той доьдуш дара. Уьш диллинчу кевнашка кхаьчначу хенахь тIелецира, ткъа церан дой садаIа даьхнийн керта дIадигира. Кута а, Асхат а чоьхьавелира. Тайп-тайпанчу кхачанах йуьзна стоьлаш рагIу бухахь а, иштта арахьа а лаьттара, ткъа уггаре а беза хьеший арахь ца буьтуш чубугуьра. Хьеший-м йерриге а Кавказера гулбеллера. Кхузахь Кутина бевзарш а бара шортта: чергизой, гIебартой, хIирий а, масех гIалгIа а. Асхатана сиха карийра ша лоьхург. Сванаца цхьаьна тойне веана Асхатан щича а, ша сван а рагIу бухахь Iаш вара. Сванна Асхата дуьйцург хезаш а дацара. Иза цкъа хьалагIоттуш, йуха охьахууш, адамашна йукъахь цхьаъ лоьхуш вара. Сван Кутел жимох вара. Зоьртала дегI долчу цуьнан хIора а леларехь гуш дара иза экха санна каде а, ницкъе а хилар. Хеталора цо белшаш нисйича цунна тIера чоа масех дакъа хилла детIар ду.

Шен накъосташца Кута Iаш волчу стоьла йисте веара хIусамда балкхаройн эла Урусбиев Навруз. Массаьрга а маршалла а хаьттина, цо Кута маравоьллира:

– Нагахь санна тхайн къоман хьаша ас дIавигахь, шуна вас-м хир йац? – лерина хьаьжира иза нохчочун накъосташка.

– Тхо даккхийдина а девр дац-кх аш охачул цуьнан дукхох терго йахь – велакъажарца хьалагIаьттира Асхат. Навруз нохчийн обаргаца чоьхьавелира. Кута кора йистера стоьла хьалха охьа хиира, кхузара дIахьаьжча, арахь хуьлуш дерг дика гуш дара. Шеца цхьаьна стоьла хьалха Iаш берш Кутина бевзаш бацара, амма уьш тайна адамаш долчух тера дара, цара совнаха хеттаршца новкъарло ца йора обаргана.

ЦIехххьана гIовгIанца чоьхьавелира кечвелла цхьа ламанхо. Цуьнан духарца гуш дара иза эла хилар. Массаьрга а лерина хьоьжучу цуьнан бIаьрг Кутина тIехь сецча, велакъажаро сирла йаьккхира цуьнан йуьхь. Кутина а сиха вевзира хьаша. Иза вара гIебартойн эла Клишбиев Аслан. Амма эла хиларо новкъарло ца йора цунна Кутица нийсса обаргалла лело.

– Сан хьоме доттагIа, хьо ГIебартахь ву, ткъа суна иза массарел а тIаьхьа бен ца хиъна – реза воцуш, корта лестабора цо Кута мара а вуьллуш. – Суна хаьа шу цхьаъ дагадеана лелаш дуй. Тешна ву со йуьстах вуьссур ца хиларах – элира Аслана Кутин лере а теIаш.