Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

– Суна хаьара, хьо сайна кхузахь карор вуй – велакъежира Кута Аслане а хьоьжуш. – Ма ала хьайна хIинца а нускал ца карийна – забарца хьийзавора цо Аслан – вола Ахия волчу, къамел дийр ду вай.

– Дала мукъ лахь кхана со хир ву-кх шу долчохь – гIебартойн эла ша чоьхьа ма веллира, иштта цIеххьана гIовгIанца араваьлла дIавахара.

Къоначу ламанхочо говза йеттачу вотанан гIовгIанца ийнера кертара схьахезачу кехат-пондаран мукъам. Ловзаран майда сиха дIайуьзира адамех.

Хахка кечдина дой санна, хелхарехь дIалелха кийча лаьттара къона ламанхой. ХIоранна а лаьара хелхаран гуоне шен езар кхойкхуш, кийра буьзна синхаам Кавказан хелхаран маттаца цуьнга дIабийца.

Кута ловзаре хьажа паргIат гIанта охьахиира, шен накъостий шайн гIуллакхаш дина бовллалц.

Ахиян ваша Кута паргIат дIатарвелла Iаш вуй а гина, йуха а шайн цIийнан хьаша сван волчу агIор дIаведира. Сванан аьтто хуьлуш бацара шен йезаре вистхила.

Лаьмнийн ламаст лардеш, ловзарехь духхьара хелхар къаночун дара. Шен хенан воккхалле ца хьоьжуш, аьрзу санна тIемаш айдина, каде хьийзара хелхарехь воккха стаг, амма хIете а безаман гураша лаьцначеран санна цуьнан ойла кхехкаш ца хилар гуш дара. Ткъа лаьмнийн йоI ша хи тIехула нека ден гIургIаз санна тIам ойбуш хьийзара хелхарехь.

Къаночун хенан ларам беш, цо меллаша боккхура ког, цундела къано мелла а каде хетара хелхаран гуонехь. Воккхачу стеган сий деш, массо а гIаьттира, хелха бовлурш къена эла а, хазаллица цIейаххана йолу Фатика а ма дара.

Корара ара хьаьжча, Кутина гуш дара ловзаран гуонехь лаьттачу мехкарийн сибаташ. Сихделла доьдура самукъне ловзар, хIоранна а лаьара Фатика хелха йаьккха. Бакъ долуш, иза массо а йоьIал хаза а йара кху ловзарехь.

Шена тIевеанчу цхьаьна балкхархочуьнца къамел деш лаьттачу Кутина хезира кертахь цIеххьана йаьлла гIовгIа. Корах арахьаьжначу обаргана гира куьйгаш лестош цхьаьна ламанхочуьнца дов даьлла лаьтта Асхат. Шеца къамел деш хиллачуьнга бехк ца биллар а дехна, Кута сиха аравелира. Кхузахь дуьхь-дуьхьал хIоьттина ши тоба йара. Букъа тIехьа сван лаьттачу Ахиян шина вешина дуьхьал хIоьттинера балкхархойн йоккха тоба, ткъа массо а ламанхойн карахь хантIехь кхозучу шаьлтанийн мукъ бара. Муьлхха а мIаьргонехь цIий Iана тарлора.

Балкхархоша сване Фатика шега маре йогIур йу аьлла деллачу дашах мокъа йита бохура. Ткъа тобанна йукъара цхьаммо-м Делах дуй биира ша Фатика сване дIайуьгуьйтур йац аьлла. Ткъа биъна дуй хууш ма-хиллара цIийца бен цIанлуш бацара. Свана дIахьедира шен йезарах ша цкъа а вер а вац, иза бахьанехь ша вала а кийча ву аьлла.

Ткъа Ахиян вежарша дуй биира шайн хьешана улло веанчун шаьш са хьала доккхур ду аьлла. Балкхархоша гуо бина лаьттара сван. Гонахара хьал хIора а мIаьргонехь дарлуш дара.

Кута кхетара балкхархойх. Фатика санна болу хаза мехкарий хIора а къоман дозалла ду, цундеда церан бехк бац иза хийрачу нахе дIайала ца лаарна. Амма кху ловзарехь Кутина гира муха дара сванан а, балкхархойн йоьIан а вовшашка хьежар. Шеко йацара – царна йукъахь безам бу, амма хIете а йоI маре хьаьнга гIур йу тIаьххьара сацам беш верг да ву. Ткъа иза йуьстах ваьлла шен шина кIантаца лаьттара хуьлучун терго еш.

Ши тоба чуччайоьдуш йара Кута гуона йуккъе дIахIоьттинчу хенахь.

Цхьаьна балкхархочо Кута новкъара дIататта куьйг айдича, нохчийн обарг шен шаьлта баттара жимма схьала а озош оьгIазе вистхилира:

– Нагахь санна ас хIара баттара йоккхий, цхьаьнан цIий Iанийна бен ас йуха цу батта хIара йуьллур йац шуна.

– Кута ву иза! – хезира цунна тобанна йукъара цхьаьна балкхархочун аз.

– Кута ву тов! Мила ву и Кута? – ца вешаш вистхилира маларах кхетта цхьаъ. Къаьсттина иза вара массо а балкхархой сванна дуьхьал бохуш хилларг.

– Нохчо обарг Кута ву иза! – хазахетарца мохь туьйхира цхьаммо. – Ассаламу Iалайкум! – тIевеара Кутина дика вевзаш волу Бесленеера цхьа чергизо. Шен куьйг шаьлтанан мукъа тIе а дуьллуш, нохчийн обарганна улло дIахIоьттира иза.

Дуьхьал хIоьттина лаьттачу цхьаьна тобанера балкхархочо Кута вевзина, цуьнга куьйг кховдош, хаьттира:

– Кута, хьо цаьргахьа ву? Хьо тхуна дуьхьал ваьлла? Сван бахьанехь хьайн накъостех лата воллу хьо? – боккъалла цецваьллера иза.

Кутина гуш дара хIара дерриге а хьал дарделла хилар а, шина а тобано Фатиках ца довла дуй биъна хилар а.

– Со сайгахь ву! – кертахь тийналла йоссош мохь туьйхира нохчочо. – Суна Фатика цкъа а гина йацара, амма цуьнан хазаллах лаьцна йерриге а Кавказехь дуьйцуш ду. ХIинца сайн бIаьргашна иза гича, сан сацам хилла иза сайна йига.

Цецдаьллачу адамийн тобанна йукъахь гIугI даьржира. Ахиян вежарий дукха цецбевлла, багош а гIаттийна лаьттара, ткъа шаьлтанах тассавелла сван накъосташа сацийра. Маларах кхетттачу балкхарца йуха а шениг дуьйцура:

– Тхуна бен дац сван вийча а, нохчо вийча а, амма Фатика оха цхьанна а дIалур йац.

Кутина а, цунна уллохь лаьттачу чергизочунна а тIевеара балкхаройн эла Урусбиев. Цо куьйг айдира, вистхила шен болу лаам гойтуш. Гулбеллачарна йукъахь тийналла хIоьттира.

– Кута сан хьаша ву! – Элас бIаьрг туьйхира гулбеллачу нахе. – Фатика хьаьнга маре гIур йу шаьлтанаша къастор дац, иза цуьнан дас къастор ду. Шен дас Мухарбис дIайеллачуьнга маре гIур йу Фатика – йоьIан да волчу агIор бIаьрг туьйхира элас. Тоба дIасатеIира. Мухарбинна тIевахара Навруз:

– Лараме Мухарби! Хьан йоI кхиъна йаьлла. Цуьнан безам бахьанехь шайн синош дIадала реза бу Кавказан уггаре а тоьлла къонахий. Ас сайн цIарах йоьху хьоьга иза сайн хьаша а, доттагIа а волчу нохчийн обаргана Кутина. Цул тоьлла хIусамда хьан йоьIана карор вац хьуна!

– Цу нохчочунна хууш дуй сайн йоI ас йорах дIалур йоций? – велакъежира иза, шен къоьжачу мажах куьйг а хьокхуш.

– Массо а харж ас сайна тIелоцуш йу! – кхоладеллачу хьолах воккхаверца жоп делира балкхаройн элас.

– ТIаккха суна вайн барт хилла аьлла хета. ТIедогIучу кIиранан дийнахь шайн нускал дIадуьгур ду-кх аш – хьалагIаьттира Мухарби, шен кIенташка шаьш дIадоьлхуш хилар хоуьйтуш.

Циггахь говрашка а хевшина, шайн накъостаца сванаца дIабахара Ахиян вежарий а.

– Цу нохчочунна хууш дуй нускал дIадигале той балкхаройн лаьттахь а дан дезий? – саца туьгуш вацара маларах кхетта балкхархо.

– Шуна цкъа а ца гиначу кепара той хир ду-кх шуна – велавелира гIебартойн эла Клишбиев Аслан шен доттагIчун Кутин куьйг а лоцуш.

Шайн кIотара Кюнлюме сванаца цхьаьна Ахиян вежарий буьйсанна схьакхечира. Ахия цIахь вара:

– ТIаккха? Муха дара той? Гирий шуна Фатика? – хаьттира Ахияс чоьхьаваьллачу шен вешига Асхате, бIаьргашца боданехь цхьаъ лоьхуш санна. – Кута мичахь ву? – хаьттира цо шен вежаршка а, царна уллохь лаьттачу сване а.

– Шен нускалца хир ву-кх велар иккхира цуьнан воккхах волчу вешин.

– Фатика ган а, цуьнга хьажа а хIинца хьан доттагIчун Кутин бен бакъо йац, иза цуьнан нускал ду – Асхата аьллачунна тIетайра церан щича.

Ахия хIумма а кхеташ вацара, амма балано макхвинчу Ратиани Мушнига хьаьжча гуш дара цу тойнехь цхьаъ хиллий.

– Мушни, ахь мукъне а ала хилларг хIун ду? – дийхира Ахияс. Ткъа цуьнан вежарша хIумма а къайла ца деш, Гелястано кIотарера тойнехь хилларг дIадийцира, ткъа эла Ратиани Мушни вист ца хуьлуш, вехха лаьтта бIаьра хьоьжура.

– Ахия, ас доьху хьоьга, цкъа мукъне а иза ган гIо де суна! Нагахь санна и реза йелахь тхойшиъ дукъа тIехьахула сан махка дехьадер ду, цигахь иза нохчочунна а карор йац – дехарца шен доттагIчун бIаьра хьоьжура Мушни.

Цуьнан гIийла хьежаро дог Iийжадора балкхархочун.

– Дер лаа ма дац иза ша дерриге а – дагалецамаш кего волавелира Ахия. Суна Кута дика вевза. Суна дика девза цуьнан къам а, тайпа а. Со дукхозза хилла иза схьаваьллачу Довта-МартантIехь. Цо цкъа а лачкъор дацара нехан ирс, цуьнан дерриге а дахар нах ирсе барна лерина хилча – шена хезначух ца тешара Ахия. – Жималлехь дуьйна цу нохчийн къонахчо Кавказан муьлххачу а маьIIера Iедалан Iазапо ницкъ биначу ламанхойн сий ларда шен дахар цкъа а ца кхоийна. Цуьнан йаьхь, доьналла, майралла, комаьршалла йовзарна иза ма кхойкхура массара а шайна тIе чолхе киртиг хIоьттича – ойла йора Кутин доттагIчо. Iуьйре хиллалц са ца туьйш, Ахия буьйсанна говра а хиъна цхьанхьа вахара.

Кундетово олучу шен кIотара цIа веъча, Мухарбис тIедогIучу кIиранан денна кечам бе элира Фатика маре йала. Фатикас ца йаьлла тIеийцира шен кхоллам – дас ша делла дош цкъа а йуха а оьцур дац, амма дагна хала дара цунах кхета – иза доьлхура, Iийжара, чов хилла лозучу цунна тIе дагалецамаша туьха туьйссура. Мушни пхи шо воккха вара Фатикел.

Жима бер долчу хенахь дуьйна цо даима а тамаша бора Мушних а, цуьнан доттагIчух Хергианих а ша дейиша йолчохь Сванетехь хьошалгIахь йолчу хенахь. Фатикан пхи шо дара Сванетехь цуьнан жима цициган кIорни дитта тIе а даьлла, цу тIера охьа ца доссалучу хенахь. Фатикас луларчу кIенташка дийхира шена гIо де аьлла, амма цхьа а ваьхьаш вацара диттан дуьткъачу гаьнтIе хьалавала.

Иза йоьлхура, ткъа довхачу бIаьрхийн Iовраш цхьаъ цхьанна тIаьхьа охьауьдура цуьнан ховхачу бесниш тIехула. Йоьлхуш йолу йоI гира цу урамехула богIучу кIенташна. Царех цхьаъ сецира.

– ЙоI, хьо хIунда йоьлхуш йу? – хаьттира царех цхьаммо шен кучан пхьошаца йоьIан бIаьрхиш дIа а цIандеш.

– Сан кIорни, цициган кIорни – къурдаш деш гайтира йоьIа диттан гаьннашах тассаделла Iаш долу жима пису.

– Эла, хьавола! – кхойкхура кIанте цуьнан накъостий. Амма иза уьш тергал ца беш дитта тIе хьалавелира, кагдала доллучу дуьткъачу гаьннах а тийссалуш. КIантах кхераделла пису кхин а лаккха хьаладелира. Ша дерриге а дицделла хьоьжура массо а хуьлучуьнга. КIант пису схьаэцна ваьлла аьлла хеттачу хенахь, га кагделира, амма цо тIаьххьара катуьйхира кIорних. Ткъа иза важа куьйгаца тассавелла хилла диттан га цуьнан йозалла ца лаелла, татанца кагделира, ткъа кIант карахь пису а долуш лаьтта охьавуьйжира шен хеча а йатIош, ткъа пису-м могуш-маьрша цуьнан карахь дара.

– ХIара ду-кх хьан пису – самукъне дIакховдийра цо Фатике кIорни.