Иччи. Сибиэн. Абааһы

Иччи. Сибиэн. Абаа?ы
Народное творчество (Фольклор)

Е. Г. Спиридонов

Хомуурунньукка киирбит суруйуулар аа?ааччыны абаа?ы, иччи баарыгар, ойуун аба-хому?уна к??стээ?эр итэ?этэр эрэ буолбакка, ордук ыччат дьону ?б?гэ са?аттан баар сиэри-туому туту?арга, тулалыыр эйгэ?э убаастабыллаахтык сы?ыанна?арга ??рэтэллэр.

Иччи. Сибиэн. Абаа?ы

Алаас иччитэ

Хара уоспа абаа?ыта

«Таатта Ч?рк????ттэн чугас баар Буор Булгунньах диэн алааска ?с бала?анынан, биир ампаар дьиэ?э олорор ыал кыстыктарыттан сайылыкка тахсыбыттарын сахсаана ааспыт, ??р??тэ, малаа?ына о?о-айма?ы уйгуурдубут к?ннэрэ умнулла бы?ыытыйан барбыт кэмэ этэ. Киэ?ээ??и чэй кэнниттэн ына?ы хомуйуу, ыам чуга?аан эрэрэ. Титииктэр олбуордарын и?игэр т?птэ буруота унаарыйан, чуумпу халлаан диэки тардыстан ?р? субуллар.

Оннук ну?ара? киэ?э?э тэ?кэ тыатын ?рд?нэн икки атахтаах кулгаа?ын та?ынан киирэр ы?ыы-ха?ыы дуорайда. Эмиэ да сарылыыр, часкыйар. Ынах ма?ырыырыгар, атыыр о?ус айаатаан м???р??р?гэр, атыыр сылгы имэ?нээхтик кистээн дьырылатарыгар ханан да маарыннаабат. Куола?а чи?э-ча?а, дуораана с?р ?л?гэрэ. Айыы сирин дьонуттан адьас атын адьарай бадахтаах.

Сайылык дьоно о?олуун-уруулуун бары тахсан и?иллээн, са?ата суох ах бардылар. Мантан соччо ыраа?а суох Лэкиэски Уола диэн ааттаах улаханнык иирбит, эдэр саа?ыгар ол кырыыстаах ыарыыга му?наммыт эрэйдээх а?атыныын олороро. Кини от-мас тыллыыта бэргээн, туох да ааттаах ки?итигэр бэриммэт, туттарбат туруктанан, атах балай барыталыыра. Ким эрэ: «Ол сордоох кэбилэнэн и?ээхтиир бы?ыылаах», – диэтэ.

Бары дьиэлэригэр симиллэн, ааны хатаныы, ?сс? олбуордарын аанын кытта сабыы, с?лл?гэ?ин олуйуу кытаана?а буолла. Биир бэйэтин балачча кыанар, кэлбит-барбыт, сытыы-хотуу, Дь?г??р диэн с??рбэтиттэн са?а тахсан эрэр уолларын: «Кытаанах, со?ооччу маста булун. Ол дьаабал на?аалаан киирэн барда?ына, онтука?ынан куттаан, мантан ??рэ сатаар», – дэстилэр.

Дьиэлэрин илин, хоту диэки т?нн?ктэринэн к?р??-истии буолла. Улаханнык тыыммат кэриэтэ бары и?ийдилэр, кыра о?олор барахсаттар ийэлэрин кэннилэригэр састылар. Оттон били ба?айы айдаана-куйдаана эбии с?рдэммит. Бэйэлэрин ки?илэриттэн адьас атын иирээки и?эрэ билиннэ. Иирээкини аа?ан, илэ дэриэтинньик киэнэ идэмэрдээ?э. Ки?и куйахата к??рэр, этин саа?а а?ыллар, к?хс?г?нэн туох эрэ ?р?-та?нары с??рэкэлиир. Аанньанан ааспат, мээнэнэн буулаабат к?т?р к?н к?р?н турда?ына, к??х халлаан ?сс? да сып-сырдык ньуурдаах эрдэ?инэ, бу алаастарын булла?а.

Дь?г??р с?п со?ус чиргэл ма?ы титиик к?р??т?н ааныттан сулбу тардан ылла. Онтон халдьаайыны та?нары с??рэн киирбит ки?и Лэкиэски Уола буолуохтаа?ын оннугар отой да атын харамай, илэ абаа?ы бэйэтинэн атаралаан, ойон ахан и?эр эбит. Сирэй-харах ханан баара дьаабыта биллибэт, чуо?ур диэххэ чуо?ура суох, хара диэххэ харата суох, б??с-б?т?нн??, ба?ыттан ата?ар диэри, т?? ки?и буолан биэрдэ. У?уо?унан улахана с?р. Туох аанньа хо?оон кэлиэй, таах ый да хай а?аардаах, ынырыктаах ха?ыы-ы?ыы аргыстаах ??дэн. Кэнниттэн айдаан б???т?н т??эрэн, сайылык ыалларын уонча ыта эккирэтэн и?эр. Амырыын кыылы хаайбыт, туппут кэриэтэ ыйылыы-ыйылыы ?рэллэр, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы т??эллэр. Оо, кини бэйэлээх ол алаас тэлгэ?этиттэн тэйбэтэх саха ыттарын, иннигэр киллэриэхтээ?эр буолуох, ситтэрэрэ да диэн кэлиэ дуо?! Тэппит ата?ын кубулуппакка, ы?ыытын-ха?ыытын у?арыппакка, соннук син балачча у?ун алаа?ы туораан, ар?аа диэки ойо турда.

Онтон ?с биэрэстэлээх Долборуктаахха тиийэн, т??рт дьиэнэн сайылаан олорор ыаллар алаастарын илин халдьаайытын ?рд?гэр турар кэрэх тииккэ ыттан тахсан, олоро биэрдэ. Ыттар ол сайылык ыттарыныын холбо?он, бары моргуордаан, тула к?т? сылдьан ?р да ?р буоллулар. Алаас дьоно ол ха?ыы, ыт ньаргыара булкаастаах айдааны эрдэттэн истэннэр, эмиэ бары кэриэтэ тахсан одууластылар. Чочумча буолаат, били с?рэхтэрин-быардарын быллыгыраппыт, уйаларыгар ууну кута сыспыт ба?айылара ханна дьылыс гыммыта биллибэккэ, эмискэ суох буолан с?тэн хаалла. Ыттар да ах бардылар, хайдах эрэ куттара-с?рдэрэ баттаммыттыы туттан, и?иллэр-и?иллибэттик ыйылыы-ыйылыы дьиэлэрин буллулар.

Дьэ онтон до?оор, ити эргин, б?т?н Таатта улуу?ун саба б?р?йэн, хара уоспа диэн дьулааннаах ыарыы ?р? турбат дуо! Ол дьыл ити сатана саспыт кэрэхтээх алаа?ыгар сайылаабыт т??рт дьиэ дьонуттан ?с ыал, биир да ки?и ордубакка, бука бары имири сотуллаллар, суорума суолланаллар. Бары Слепцовтар этилэр. Илин халдьаайы анныгар турар дьиэлээх Кириил о?онньордоох эрэ тыыннаах ордоллор.

Б?т?н улуус ?рд?нэн ол амырыыннаах ыарыы, сут а?ы?ата ходу?аны буоругар диэри салаан аа?арыныы, т??? ки?и дуу?атын илдьэ барбыта буолла…»

Маны кэпсээбит, хомсомуолтан са?алаан партия уонна сэбиэскэй былаас оройуоннаа?ы тойонуттан республика та?ымыгар тиийэ дуо?унастаммыт, хомуньуус ааттаа?а ки?и этэр: «Ол уоспа?а сутуллубут чучунаалара диэннэрэ буолуохтаах. Б?кп?т алаа?ыгар ханна эрэ тыа?а, ойуурга ыарыы сиэн о?унна?а, сайы??ы куйааска сытыйда?а-ымыйда?а, эбэтэр суор-тураах, ??н-к?й??р, ба?ар, ыт да а?ылыга буолан хаалла?а. Онтон с?д? сыстыганнаах, салаа?ыннаах уоспа курдук ыарыы турда?а, тар?анна?а дии».

Этэр эттэ?инэ, эмиэ да оруннаахха дылы. Ол эрээри чучунаалара диэн тыыннаах харамайын дуу, кыыл барбыт ки?итин дуу чопчу бы?аара иликпит ээ. Оччотугар хайатын итэ?эйэбит? Аны ити кэпсээнньиппит ?сс? туох диирин истиэ?и?:

– Ити алааска эбэм биирдэ миэхэ?э дьикти атах суолун к?рд?рб?ттээх. Ол кыыл дуу, илэ абаа?ы дуу киэнин. Кини ки?и икки арда ?ст?? атар хаамыы холобурдаа?ы ?ктээн аа?ар эбит. Уллу?а?а батарыта баттаан хаалларбыт сиригэр сытыган эрбэ?ин ??нэн тахсыбыт. Ону баты?а к?рд?хх?, ыраахха диэри барбыт улахан бэйэлээх атах суола буолан субулла сыталлар. «Бу сайылык хабайар хаба ортотунан абаа?ы киирэн с??рэн атаралаан ааспытын оспот-с?ппэт, хаппат-куурбат бэлиэтэ. Ол оччотоо?у ыар ?йэ туо?ута буолан, уонунан сылларга тиийэн кэллэ?э» диэн бы?аарбыта эбэм эмээхсин.

П. Седалищев

Чурапчы

Сибиэн

Эбиэс хомууругар субуотунньукка тахса сылдьан, уонча буолан биир ампаарга отууланабыт. Кэлбиппит ?р буолан, кэпсээммит а?ыйаан: «Эн кэпсээ, мин кэпсээ!» – дэ?эр буоллубут. Биир киэ?э мин ??лээннээ?им Уус Костя тылланар са?ата и?илиннэ: «Мин кэпсээн к?р??м. Оло?ум устата кимиэхэ да кэпсии иликпин». Ки?ибит са?ата хайдах эрэ долгуйбут курдук: «Мин о?о эрдэхпинэ дьонум Кур диэн сиргэ отордуу тахсыбыттара. Букатын хойукку к???н этэ. Би?игини кытта ?кс?? диэн мэнэрийэр дьахтар, уоллаах кыы?ынаан дьукаах олороллоро. ?кс?? субу-субу манна сибиэн, онно абаа?ы дии-дии би?игини куттуура, оронун ?рд?гэр барыта эмэгэт, быа-ту?ах б??? ыйанан турар буолара.

Киэ?э аайы, дьоммут титииккэ бардахтарына, биэс о?о бэйэбит эрэ хааларбыт. Оннук киэ?элэртэн биирдэстэрин ?йд??н хаалбыппын. Оро??о ыйда?а т?сп?т сиригэр оонньуу мустубуппут. Ол кэм?э ким эрэ дьулаан ба?айытык ????н тартарда. К?р? т?сп?пп?т, дьиэбит аанын а?ан, улахан ба?айы к?п-к??х марбайбыт сирэйигэр ы?ыллан т?сп?т баттахтаах, к??к?л?й у?ун ырбаахылаах эмээхсин киирэн, талах сиппиири ылаат, сиппийбитинэн барда. Улахаммыт Муся: «Бааскаа, кыптыыйы а?ал!» – диэтин кытта, уол остуолга сытар кыптыыйы хаба тардан ылла. Эдьиийбит кыптыыйынан бырахта да, ханна тиийэн т?сп?т?н билбэтибит. Эмээхсин хап-сабар сиппиирии уураат, тахсан барда. К?н киэ?эрдэ. Кэмниэ-кэнэ?эс дьоммут тиийэн кэллилэр. Бааска ийэтэ киирээтин кытта утары с??рэн тиийэн: «Ийээ, ийээ би?иги к??х эмээхсини…», – диэн эрдэ?инэ ийэтэ, ким эрэ истиэ диэбиттии симиктик, ол гынан баран к??скэ ба?айы: «Чот! Айдаарыма, билэбит», – диэн саба са?арда. «Дьо??о мээнэ кэпсээн о?остума?!» – диир этэ. Онно туох т?р??ттээ?ин улахан дьон билэллэр эбит. ?ск? «к??х эмээхсин» дьиэни сиппийэн, о?о сытар сиригэр тиийбитэ буоллар, о?о ?л??хтээх эбит. Бу тугуй? Чуга?ынан ыалы кэрийэр, ыалдьар да, к?нн?р? да эмээхсин суо?а ???. К?рб?т эмээхсиммит о?ону ?л?р?н тугу ту?аныа эбитэ буолла?».

«Ыйтан кэлбит»

Сыла?, Чурапчы

Абаа?ылар

Билигин ки?и к?т?р тэриэлкэни к?рд???нэ да?аны, дьиктиргээбэт кэмигэр олоробут. Оттон былыр алаас абаа?ы адаары?нас этэ диэтэххэ улахан омун буолбат ини. Хайа-хайалара да?аны айыл?а дьиктилэрэ дэнэн эрдэхтэрэ. Айыл?а барахсан таайыллыбат кистэлэ?нэрэ хонон турдах аайы хойдон и?эллэрэ с?р?кэтэ бэрт. Олортон сорох-сорохторуи, илэ бэйэм к?рб?ттэрбин, кэпсээтэхпинэ, эмиэ т?птэлээтэ диэххит да буоллар, итэ?эйээччи итэ?эйдин, итэ?эйбэт итэ?эйбэтин.

Дьэ онон…

Ч?ч??ккэ

К??лэкээн диэн сайылыкка ?сп?н са?ардыы аа?ан эрэр бэдик ч?ч??ккэ кэлэрэ диэни к?р?н турардаахпын. Оччолорго остуоруйаны да удьумаайдаабат уу ньуулдьа?ай о?о этим. Онон дьон кэпсиирин ?йб?р о?орон к?р??х ту?ум суох.

Сайылык о?олоро сы?ыы у?уор олорор ыалга мустан оонньуур идэлээхтэрэ. Миигин, бо?уу гынымаары, утутан кэбиспиттэр. Куйаас ба?айы к?н хатыйа к?р?? к?л?гэр утуйа сытан у?укта биэрдим. О?олор у?уор оонньоон аймала?алларын к?р?р?н к?рд?м эрээри, то?о эрэ онно барбатым. С?р??н? тала?ан дьиэ?э киирэр ки?и буоллум. Туруорбах бала?ан хапта?ын аанын атытан и?ирдьэ к?т?н т?ст?м. Арай к?м?л??к о?ох ха?ас ?тт?гэр, холумтан ???э ??т-маас бэйэм курдук сыгынньах, ха?ан да харахтаабатах о?ом турар. Аан тыа?аабытыгар кэннин хайы?ан мин диэки к?рд?. Онно к?рд?хп?нэ, куп-кугас баттахтаах, к?п-к??х харахтаах. Иккиэн уун-утары к?рс?н баран турдубут. Уота ?сп?т о?ох к?л?н хаспыт бы?ыылаах, илиитэ хап-хара.

Т??? ?р утарыта к?рс?н турбуппут буолла, аан бастаан кини хамсаата. Миэхэ утары кэлиэх курдук эргиллэн эрдэ?инэ, ха?ыытыы т??ээт, та?ырдьа ойдум да, дьэ уонна, ытаан марылыы-марылыы, сы?ыы у?уор олорор ыалга му? кыраайбынан т???нэн кэбистим. Тиийэн тугу к?рб?пп?н кэпсээн биэрдим.

Кэлин улаатан баран ч?ч??ккэ диэннэрин кэпсииллэриттэн и?иттэхпинэ, ??т-?кч? мин к?рб?т о?обун ойуулааччылар. Онон ч?ч??ккэни, дьонтон истибэккэ сылдьан, бэйэм эт харахпынан к?рб?т?м уонна онтон ыла айыл?а?а баар ол-бу ки?и ылбычча итэ?эйиэ суох к?ст??лэрин сэргиир идэлэммитим.

Кустуу сылдьан

Сеня диэн табаарыспынаан Таала?а кустуу бардыбыт. К?н ар?аалаан турара. Арай туран ойуур отун-ма?ын то?о барчалаан сы?ыыга к?т??ккэлэ?эн киирдибит. Са?ардыы суолга тахсыах курдук гынан эрдэхпинэ, эмискэ ба?айы иннибитигэр суол устун биир дьахтар баран эрэрин к?р? биэрдибит. Ма?ан былаатын к?хс?гэр намылыччы т??эрэн бааммыта хаамта?ын аайы имиллэ?ниирэ кытта к?ст?р. Отучча хаамыы баара дуу, суо?а дуу, оннук чугас.

Би?иги то?о эрэ к?рб?пп?т со?уччута бэрдиттэн тохтуу биэрдибит, са?ата суох сирэй-сирэйбитин к?рс?н ыллыбыт. Улахан ба?айытык кэпсэтэ и?эн сибигинэйэн эрэ тыл бырахсар дьон буола т?ст?б?т. Кэриигэ киирэрбитигэр ким да с?о?а ээ. Т?нн??ххэ диэн буолла. Суол устун, субу-субу кэннибитин хайы?а-хайы?а, т?н?нн?б?т. Кылгас ойууру бы?а т??эн атын сы?ыыга та?ыстыбыт. Суолтан туораан чугастаа?ы ууну к?р?н аа?аары баран и?эн эмиэ чугурус гына т?ст?б?т. Иннибитигэр били дьахтарбыт субу баран и?эр эбит. Кини хайдах да би?игини уруттуох ту?а суо?а. Туох эрэ муокас дьахтара буулаары гынна диэн эппит тарта.

– Хайыыбыт? – диэн ата?ым сибигинэйэн ыйытта.

– Таалабытыгар т?нн??х, – диибин.

То?о эрэ били дьахтары Таала?а т?нн?н баарын-суо?ун бэрэбиэркэлиэх санаа к?т?н т?стэ. Эмиэ с??рэр-хаамар икки ардынан ?кд?к?ч??эн, сы?ыыбытыгар а?ыйахта атыллаан тиийдибит. Бастаан тиийэн т?нн?б?т сирбитигэр кэлээппитин кытта, дьахтарбыт иннибитигэр бу сайбайан эрэрэ к?ст? биэрдэ. Эмиэ чиккэри?нэ?э т?ст?б?т. Уолум саатын хаба тардан ылан дьахтары ту?улуох курдук тутунна.

– Кэбис, ытыма, ки?ини дэ?ниэ?, – диибин.

– Ки?и буолбатах. Сааны э?эн сатаатар куттуохха.

– Кэбис, кэбис, сырыттын. То?о эрэ би?игини кустатыан ба?арбат эбит. Дьиэлиэх.

Ол турдахпытына, дьахтарбыт эргиллэн к?рд?. Сирэйин-хара?ын ?йд??н к?р?р диэн суох. Хамаанданы истибит курдук, дэриэбинэ диэки ойуурунан бы?а ыстанныбыт.

Дьиэлэри к?р?н эрэ баран, биирдэ уоскуйдубут. Арай биир ыал та?ыгар, били дьахтарбыт курдук, былаатын самыытыгар тиийэ саба т??эринэн бааммыт бэркэ билэр т??тэбит би?игини к??тэн турар эбит. У?уо?а ар?а?а ?кч?тэ с?р.

– Хайа, нохолор, с???? к?рд?г?т дуо? – диэн ыйытта.

– Суох, – диэт, сулбу аа?а турдубут.

Бада?а кини к?л?гэ салгы??а олорон хаалбытын к?рд?хп?т буолуо диэн билигин тойоннуубун. Ити сыл ол дьахтар эмискэ ыалдьан ?л?н хаалаахтаабыт сурахтаа?а. С?п т?бэ?испитэ дьикти. Айыл?а ити биир таабырынын таайар ки?и баар эрэ, суох эрэ.

Таабырынап

Ынахтан – са?арар о?о

Былыыр-былыр биир со?отох о?онньор олорбут. Кини со?отох ма?ан ынахтаах эбит. Ына?а т?р??р? ыалдьыбытыгар о?онньор, кэтэ?э сатаан баран, утуйан хаалбыт. Сарсыарда туран хотонугар тахсыбыта, ортотугар тиийэр кугас баттахтаах, мап-ма?ан эттээх уол о?о ына?ы эмэ олорор эбит. Ону к?р?н со?уйбут, куттаммыт. «Абаа?ы т?р??б?т», – диэн, к?рдьэ?инэн ?лт? сынньан барбыт. Онуоха ол о?о к?рд?сп?т: «Аатта?абын, ?л?р?мэ, биэс да ?т??н? о?орбото?ум и?ин, биир ?т??н? о?оруом! Ийэм ба?ыгар, т?нн?к анныгар, бырах, ?с хонон баран бэйэбин бэйэм билиниэм». О?онньор бокуойа суох ?лт? сынньан барбыт. О?о: «Ынахтан икки т?г?л кэллим да, ки?и буолбатым, аны сылгыттан сы?ыыга кэлиэм», – диэбит. О?онньор бу о?ону ?л?р?н кэбиспит. ?с хонон баран хото??о, ынах турар сиринэн, муус т?нн?к ?лт? барыар диэри ат кистээбит. О?онньор ону тахсан к?рб?тэ, тэриэлкэ са?а улахан ат суола чигдини то?ута ?ктээн кэлэн барбыт. «?л?рб?т??? буоллар, ол о?о барыа эбит», – дииллэр этэ. Ол тугун бэйэ?ит толкуйдаа?.