Dəli Çəmənli

Torpaga basdirsan – d?n?r qamisa,

Tanidar ?z?n? ?oban neyind?…

S?zl?r var sipsirin, s?zl?r var aci,

Acili, sirinli axindi s?zl?r.

H?m d?rd artirandi, h?m d?rd ?laci,

?r?y? h?r seyd?n yaxindi s?zl?r.

    Baki, 1978-ci il.

B?li, qardaslar, s?z? sin?d? saxlamaq ogul isidir. Ona g?r? d? b?z?n bizi yandiran sirri kim?s? danisib i?imizi bosaldiriq. Sonra da b?rk-b?rk tapsiririq ki, amanin g?n?d?r, he? kim? dem? haa, sirrimi he? kim? a?ma. ?c?b isdir, sirr sahibi ?z sirrini saxlaya bilmir, amma basqasindan onun sirrini saxlamagi umur. Bel? yerd? dem?k ist?yirs?n ki, ?zizim, sirrin varsa ?z?n saxla, ?z?n saxlaya bilm?diyin sirri basqasinin saxlaya bil?c?yin? g?v?nm?. Sonra a?ilar sandiq, t?k?l?r pambiq… Yox ey, s?z…

S?z haqqinda ?ox fikirl?sdim, axirda anladim ki, bu d?nyada el? s?zd?n basqa he? n? yoxdur. S?zl?r d? c?rb?c?rd?r. Var dogru s?z, var yalan s?z… G?r?n, s?z haqqinda H?zr?ti ?li (?.s) n? buyurub:

«S?z?n yeri k?n?ld?r, ismarlandigi yer d?s?nc?dir, onu q?vv?tl?ndir?n agildir, meydana ?ixaran dildir, b?d?ni h?rfl?rdir, cani is? m?na, b?z?yi bi?imli s?yl?nm?sidir, tutarliligi is? DOGRULULUGUNDADIR».

Dem?li, soz?n d?z? hamiya lazimdir. Amma d?z s?z danisanlar ?oxdurmu?

«Ya h?qiq?ti de, ya da sus» – deyib atalar. S?z?n yoxdursa, s?n d? yoxsan. Hani d?nyadan bac alan s?leymanlar, isg?nd?rl?r n? bilim kiml?r, kiml?r? S?zl?rind?n savayi n? qalib ki, bu d?nyada? Igidl?rin h?rb?-zorbalari hamisi s?z imis. El? insanlari susmaga m?cbur ed?n bu dil p?hl?vanlari da…

??m?nlinin d?zl?ri

S?z? bax, – dil p?hl?vanlari… Bu p?hl?vanlar sovet d?vr?nd? daha ?ox idi. Bir qoyundan bir il? az qala on bes bala alirdilar. S?z? yazirdilar kagiza, verirdil?r qoltugumuza, sonra da deyirdil?r ki, ye bu yagli s?zl?rd?n. Indi bunlari fikirl?s?nd? adam az qalir d?li ola…

D?li demisk?n, – s?z s?z? ??k?r, deyib atalar, – g?z?m? a?andan h?mis? k?ndimizin adinin ?n?nd? bir «d?li» s?z? d? esitmis?m. Usaq olanda buna o q?d?r d? ?h?miyy?t vermirdim. Bir az b?y?y?b qiraga ?ixanda m?n? t?sir el?m?y? basladi. «Ev oturanin-s?z g?t?r?nin», -deyib atalarimiz. M?n bu d?li s?z?n? tamam-kamal ?z?m? g?t?r?rd?m. M?n? el? g?lirdi ki, bu «d?li» s?z? il? m?ni ?l? salirlar. ?z?m bir az d?li-dolu olsam yen? d?rd yari idi. Allahin fagir b?nd?si idim. ?slind?, bizim k?ndimiz bir ne?? obalar toplusudur. Hamisi da q?dimi adlar. B?nd?nizin doguldugu Saris?y?nl? obasi, k?ndimizin f?xri B?y?k Qislaq, Bala Qislaq, Orduqali, Sarihacili, Zilfil?r, Nurular… B?y?k Qislaga n?y? g?r? k?ndimizin f?xri deyir?m, ??nki bu oba el? ?vv?ld?n bizim m?d?niyy?t m?rk?zimiz olub. M?kt?bimiz, kolxozumuzun idar?si, klub, magaza, po?t, – bir s?zl?, h?r sey burada yerl?sir. M?kt?bimizin m??lliml?rinin ?oxu bu obadandir. Adindan bel? basa d?sm?k olur ki, q?dimd? bu obada yasayan insanlar maldarliqla m?sgul olublar. Amma t?k maldarliqlami? D?z?n Qarabagin b?r?k?tli torpaqlarinda m?skunlasan babalarimiz h?l? ?ox q?dimd?n oturaq bir h?yat s?r?bl?r. Bu m?hsuldar torpaqlarda taxil, ?z?m, pambiq ?kib-bec?ribl?r. K?ndimizin suya olan ehtiyacini q?dim zamanlarda K?t?l ?ayi ?d?yib. K?t?l ?ayi Dag Qarabagdan axib g?l?n bir c?nn?t suyu idi. Yayin istisind? d?z?n Qarabag alisib-yananda K?t?l ?ayi dada ?atirdi. M?n? bir ne?? d?f? bu ?ayin dasdigini g?rm?k qism?t olub. Bu yaddaslardan silin?n bir m?nz?r? deyil. Ucsuz-bucaqsiz d?zl?r diz?c?n suya q?rq olurdu. Bu dasqinlar b?lk? d? K?r ?ayinacan uzanib gedirdi. (?g?r s?hv edir?ms? qoy xatirlayanlar s?hvimi d?z?ltsin). Indi Az?rbaycan Toponiml?rinin Ensklopedik L?g?tind? oxuyanda ki, ??m?nli k?ndi 1918-ci ild? yaradilib, m?ni g?lm?k tutur. Ay m?nim ensklopediya yazan «tarixci» qardaslarim, siz m?n? deyin g?r?m, b?s C?m?nli q?bristanligindaki 300—500 illik tarixi olan q?birl?r kimindir? ?z?m?z ?z ?ll?rimizl? tariximizi ki?ildiriks?, onda basqasindan n? g?zl?y?k?. Amma dey?s?n, bu s?zl?ri t?krarlamaqla m?tl?bd?n uzaq d?sd?k…

Bir d?f?-biz? niy? «D?li ??m?nli» deyirl?r, – dey? atamdan sorusdum. Atam m?n? «Koroglu» dastanini oxumagi m?sl?h?t g?rd?. H?min g?n kitabxana?i Kamran dayidan «Koroglu» kitabini alib ev? g?tirdim. ?arpayiya uzanib kitabi oxumaga basladim. Aman Allah, bu d?lilik n? q?rib? sey imis. S?n dem?, bir zamanlar qo?aq, m?rd, igid insanlara «d?li» deyirmisl?r. O g?nd?n k?ndimizin kisil?rin? basqa g?zl? baxmaga basladim. M?seyib ?mi, C?mil ?mi, S?k?r dayi, ?yyub dayi, ?li dayi, Pirh?s?n ?mi, B?hm?n ?mi, N?sib ?mi, k?ndimizin ?b?di briqadiri K???ri ?mi, Qosunali ?mi, M?h?mm?d?li ?mi, S?f?r dayi, N?sir?van ?mi, Siraslan ?mi, Qaytaran ?mi, Isa ?mi (K?ndimiz o sad? insani ?ox tez itirdi), ?s?d ?mi, M?rs?d ?mi, Abdulla ?mi, M?hs?m ?mi, Yapon ?mi, Heyd?r ?mi, Pez?r ?mi, Ali ?mi…

Haqq d?nyasina qovusanlara Allahdan r?hm?t, qalanlara can sagligi dil?yir?m.

M?n onlarin qizmar g?n?sin altinda yanib qaralmis ?zl?rin?, cadar-cadar olmus ?ll?rin? baxib f?xr edirdim. Bu kisil?rin Koroglunun d?lil?rind?n n?yi ?skik idi? Onlar sad?, s?r?fli bir h?yat s?r?r, ?z ?ll?rinin z?hm?til? dolanir, evl?r tikir, yollar ??kir, tarlalarini ?kib-bec?rir, minn?tsiz yasayirdilar. K?ndimizin sad? insanlarinin nec? m?rd igid olmalari Ikinci Cahan m?harib?sind? daha da b?lli oldu. Y?zl?rl?-minl?rl? ogullarimiz m?harib?nin ilk g?nl?rind? k?n?ll? olaraq ordu siralarina yazilib c?bh?y? yollandilar. Tez bir zamanda onlarin s?si-soragi Sovetl?r Birliyinin m?xt?lif gus?l?rind?n g?lm?y? basladi. Ne??-ne?? ogullarimiz c?bh?d?n d?nm?di, onlardan «qara kagiz"lar g?ldi. ??m?nlid? qara kagizlarin d?ym?diyi bir qapi qalmadi. Onlarin arasinda m?nim Yaqub dayim da vardi. Ne?? qizlar nisanli, ne?? g?linl?r dul qaldi. H?l? o vaxtlar arxa c?bh? adlandirdilan k?ndimizd? n?l?r bas verirdi? Bir ?z? qiz, bir ?z? g?lin olan analarimiz c?bh?ni ??r?kl? t?min etm?k ???n tarlalarda gec?ni g?nd?z? qatib ?alisirdilar. Onlar ?kib-bec?rdikl?ri taxilin bir d?nini d? ?zl?rin? qiymir, hamisini c?bh?y? g?nd?rirdil?r. Bu k?ndin qadinlari da q?hr?mandir.

«D?li» adi, Koroglu zamanindan ?z? b?ri bu torpaqlarda yasayan ulu babalarimizin biz? bir ?man?tidir. Bizim atalarimiz-babalarimiz, bu ad ???n biz siz? borcluyuq. Siz bizi s?r?fl?ndirdiniz. Bizi Koroglu D?lil?rinin, D?li K?r?n, D?li Domrulun, D?li Becanin s?viyy?sin? qaldirdiniz…

Ata yurdunu yiy?siz qoymayin…

I?imd? bir d?rd dasiyiram. Bir kims? il? b?l?s? bilmir?m. B?l?sm?y? ?z?m? m?n?vi haqq ver? bilmir?m. Fikirl?sdim ki, b?lk? kagiza k???r?m? ?slind? k???rm?y? d? bil?rdim. Bu m?nim i?imd? dasidigim ?z d?rdimdir. Kimis? ?z d?rdl?rinl? y?kl?m?k n? d?r?c?d? ?dal?tlidir? Lakin indi anlayiram ki, h?yatda h?r sey t?krar olur. Bu g?n d?z 40 il bundan ?vv?l m?nim atdigim addimlari atmaq ist?y?nl?r var. Uzaq diyarlarin cazib?si ?ox g?ncl?rimizi dinc oturmaga qoymur. H?v?sl?nib qanadlanmaq ist?yirl?r. ?g?r qanadlanmaq ist?yirl?rs? eybi yoxdur, qoy qanadlansinlar, amma yuvalarini dogma torpaqlarinda qursunlar. S?bh?siz m?nim bu fikirl?riml? razilasmaq ist?m?y?nl?r tapilacaq, amma inanin ki, ?ox s?mimi deyir?m, ?g?r hal-hazirda m?ni buralarda saxlayan b?zi q?vv?l?r olmasaydi, m?mnunuyy?tl? ata yurduna d?n?r, pal?iqdan bir daxma d?z?ldib orada sad-x?rr?m yasayardim.

1978-ci ilin isti yay g?nl?rinin birind? yolum ??m?nliy? d?sd?. O vaxtlar qardasim k???b Agdam s?h?rind? yasayirdi. Bacim ?f?tli k?ndind? aili? h?yati qurmusdu. M?nim is? x?yallarimin g?yl?rd? u?an vaxti idi. ??m?nliy? d? el?-bel? b?zi dostlarimdan hal-?hval tutmaga g?lmisdim. Dedim, g?lmisk?n h?y?timiz? d? da bas ??kim. H?y?timiz? yaxinlasanda g?rd?y?m m?nz?r? h?l? d? h?yatimin sevincli anlarina sogan dograyir. Q?d?m-q?d?m b?y?y?b boy atdigim h?y?t sahibsiz qalmisdi. O anlarda ke?irdiyim hisl?rin t?siri il? «?vladlar d?n?kl?s?nd?» serini yazdim. Ser uzun m?dd?t d?ft?rimd? qaldi. He? kim? g?st?rm?dim. El? bir ad?tim d? yox idi. Lakin, bir d?f? ?r?kl?nib «Ulduz» jurnalina apardim. O vaxtlar jurnalin poeziya s?b?sind? Vaqif C?brayilzad? adli bir s?xs isl?yirdi. Seri t?qdim edib ?ixib getdim. Bir h?ft?d?n sonra yenid?n redaksiyaya g?ldim. Vaqif m??llim «faci?li sur?td?» m?n? bildirdi ki, seri ?ap etm?k m?mk?n deyil. M?n seri geri ist?dim. Serin h?r s?tirinin basinda Vaqif m??llimin d?zd?y? nida isar?l?rini g?r?nd? ?ox t??cc?b etdim. S?b?bini sorusanda onun m?n? dediyi s?zl?ri nec? var, el?c? d? siz? ?atdiriram. «Qardas, bu s?tirl?rin h?r?si bir ser m?vzusudur. S?n n? etmis?n? Hamisini faci?li sur?td? yigib doldurmusan bir ser?. Bunu ?ap etm?k olmaz. B?dii c?h?td?n d? ?ox z?ifdir. Yeni serl?rini g?tir, oxuyub r?y bildir?k». «?ox sag olun» deyib ??l? ?ixdim. Yadima onun «Qa?haqa?» seri d?sd?. Ilahi, o vaxtlar ikimiz d? xalqimizin basina g?l?c?k f?lak?tl?ri q?l?m? almisdiq, ?z?m?zd?n bel? x?b?rsiz. Lakin, o vaxt m?n d? Vaqif m??llimin bu serin? dodaq b?zm?sd?m. Sonralar anladim ki, t?sad?fi ser yazilmir. H?r bir serin i?ind? bir hikm?t var.

Bu hadis?l?rin davami 2001-ci ild? g?ldi. Bir d?f? sevimli m??llimim Sahmar ?kb?rzad?nin isl?diyi «M?d?niyy?t» q?zetinin redaksiyayasina getmisdim. Arabir o, m?nd?n n?s? bir sey oxumagi xahis ed?rdi. Bu d?f? «?vladlar d?n?kl?s?nd?» serini oxudum. B?y?ndi. ?ox t?rifl?di. H?tta bir ne?? dostuna da g?st?rdi. Bu ser deyil, bu ibr?t d?rsidir-dedi.

Ser «M?d?niyy?t» q?zetind? d?rc olunandan sonra, «Qizil q?l?m» m?kafati laureati Fikr?t L?nb?rani il? tanis oldum. Fikr?t m??llim ser? qisaca olaraq bel? r?y verdi:

«S?n ser yazmamisan, s?n xarabaligin r?smini ??kmis?n». H?min seri indi siz? t?qdim edir?m:

?vladlar d?n?kl?s?nd?

Doqqazin agzinda dondum q?fild?n,

T?s?lli ver?rmi h?ms?hb?t m?n??

Ugursuz yol?uya d?nd?m q?fild?n,

Nec? yaziq g?ldi bu h?y?t m?n?.

?st?n qus s?km?y?n o ?al-??p?rl?r,

Indi ne?? yerd?n yaralanibdir.

Dolusub h?y?t? qonsu d?c?ll?r,

Meyn?l?r v?d?siz uralanibdir.

K?l?k budaqlari dibd?n qoparib,

Bag-bagat doludu sax-s?v?l il?.

G?l kolu t?klikd?n siv?n qoparib,

L???kl?r ?st?nd? don tutub gil?…

K?rp? ?inarlarin d?yisib hali,

Qoca tut n? yaman x?yala dalib.

Bacimim b?z?kli ??r?k d?smali,

T?ndirin basinda kims?ziz qalib.

Pozulub bag?ada ?vv?lki mizan,

K?rp? budaqlari meyv?l?r ?ymir.

?b?di qonaqdir bu yerd? x?zan,

Bir yasil yarpaq da g?z?m? d?ymir.

Daslar, divarlar da q?ribs?yibdi,

B?y?k h?nirin?, usaq s?sin?.

Bu h?y?t m?ni d? q?rib sayibdi,

Dogma n?f?simd?n ??tin isin?.