Dəli Çəmənli

Aglim k?s?nd?n ser-s?n?t vurgunuyam. Hardan dolub ?r?yim?, – bilmir?m. Amma, musiqi s?si m?ni bir anliga da olsa yolumdan saxlayir, ?r?yim? bir s?rinlik, bir arxayinliq g?tirir. Usaqliqda ala-babat s?sim d? olub. Bunu m?n demir?m, bunu qonsularim, sinif yoldaslarim, m??lliml?rim deyirdi. Bu da m?n? qanad verirdi. Yay g?nl?ri tarlalarda isl?y?rdik. G?norta istirah?t ???n ev? g?l?rdik. Allahin verdiyind?n yeyib-i?ib h?r? bir yerd? dinc?l?rdi… m?nd?n basqa. M?n dirmanardim tut agacina, baslayardim oxumaga… saatlarla oxuyardim. Yaziq qonsularim, n?l?r ??kibl?r m?nim oxumagimdan…Amma t??cc?bl?d?r ki, bir d?f? d? olsun, kims? atama-anama sikay?t el?m?di. Tut agacinin budaginin ucuna q?d?r ?ixardim. Agac deyir?m ey siz?, g?vd?sini ?? adam qucaqlaya bilm?zdi. H?y?timizd? iki tut agaci vardi. Biri o ?? adam qucaqlaya bilm?y?n g?vd?si olan, o biri d? ondan bir az nazik…Nazik tut agaci indi d? durur. O biri is? h?rriy?tin ilk ill?rind?, soyuqlu bir qis g?n? ?yyub kisinin baltasinin qurbani oldu. ?slind?, bu agac da o q?d?r nazlk deyil. Bu yaz getmisdim k?nd?. Tut agacimizi ziyar?t el?dim. Basimi qaldirib agaca baxdim. Dedim, Allah, Allah, m?n bu agaca nec? ?ixirdim? Indi onun ucuna n?di, he? bogazina da ?ixa bilm?r?m.

H?, qonsularin m?nd?n sikay?t el?m?m?si m?ni bir az da ?r?kl?ndirirdi. Mugamatdan xalq mahnilarina q?d?r, xalq mahnilarindan asiq mahnilarina q?d?r n? g?ldi, oxuyurdum. S?z saridan da kasadligim yox idi. Bir qalin d?ft?rim vardi, esitdiyim h?r t?z? mahnini d?rhal ora yazirdim. Sonra baslayirdim m?sq el?m?y?. Bir-iki d?f? oxuyandan sonra olurdu halalca malim… Indi, mahni kitabindaki b?t?n mahnilari ?zb?r bildiyimi g?r?n oglanlarim h?rd?n m?nd?n sorusurlar ki, ay ata, bu q?d?r mahninin s?zl?rini nec? yadinda saxlayirsan? N? bilim, he? ?z?m d? bilmir?m, el? bil o s?zl?r m?niml? birg? dogulub.

K?ndimizin ?ox q?rib? cografi m?vqeyi var. R?hm?tlik M?seyib ?minin evinin dalindan ucsuz-bucaqsiz d?z baslayir. Nahaq yer? k?nd? ??m?nli demirl?r ki… ?g?r Sovet h?kum?ti o d?zl?ri ?kib-sumlayib yerind? pambiq ?km?s?ydi, dogrudan da buralar m?ht?s?m bir ??m?nlik olardi. K?hn? kisil?r ?zl?rin? yurd yeri se??nd?, se?dikl?ri yerl?r? d?zg?n ad verm?yi d? bacarirdilar. ?slind?, ??m?nli bir ne?? obanin ?mumi adidir. K?ndin irili-xirdali obalari var. Burada «var idi» s?z?n? isl?tm?k daha d?zg?n olardi. ??nki, obalar arasinda olan bos torpaqlar ?oxdan yeni dogulan n?slin h?y?t yerl?rin? ?evrilib. M?nim usaqliq ?aglarimda obalar bir-birind?n arali idi. Indi Saris?y?nl?d?n Zilfil?r?, oradan Bala Qislaqla Orduqali obasina, oradan da B?y?k Qislaga ke?s?n, hiss etm?zs?n ki, bir obadan o biri obaya ke?din. Sizin sadiq b?nd?niz Saris?y?nl? obasinda d?nyaya g?z a?ib. Qeyd el?dim ki, M?seyib ?minin evinin dalindan g?z isl?dikc? uzanib ged?n bir d?z?nlik baslayir. Bir az solda ki?ik bir ??kil (tut) bagi vardi. Bu ??kil bagi M?seyib ?mi il? onun qardasi – m?nim babam Usubun ata m?lk? olub. Sovet h?kum?ti o bagi da alib qatmisdi kolxozun sah?sin?, amma haqq ???n?, o bag el? bag kimi d? qalirdi. Bag dey?nd? orada turs nar kollarindan, bir d? ??kil agaclarindan basqa he? n? yox idi. H?, b?zi ??kil agaclarinin yanina ?z?m d? ?kmisdil?r. Avqustun sonlarinda tut sovulanda m?sk?nimi d?yisir, ya h?min baga ya da k?ndimizin yanindaki mes?y?, gedirdim.

Hasiy? i?ind? hasiy?:

Bir mes?nin nagili

Biri var idi, biri yox idi…

B?t?n nagillar bel? baslanir. ?vv?lc?, qaygisiz yasayan bir sahzad? il? s?r q?vv?l?rin tilsim? saldigi sad? k?ndli qizi olur, sonra el? h?min s?r q?vv?l?r onlari bir-birin? g?st?r?r?k, ?r?kl?rin? esq at?si salir, onlar da gec?-g?nd?z bu at?s? yanaraq, bir-birl?rin? qovusmaq ???n sevda yollarina ?ixirlar. ?ox m?sib?tl?rd?n sonra iki asiq bir-birin? qovusur. Ad?t?n, b?t?n nagillar xosb?xt sonluqla bitir. Siz? danismaq ist?diyim nagil is? ?ox q?mlidir. Basqa nagillardan f?rqli olaraq, bu nagil pislikl?rl? vurusan ag atli bir sahzad?nin q?l?b?si il? bitm?y?c?k. Bu nagilda he? sahzad? d? olmayacaq. ??nki bu nagildaki hadis?l?r bas ver?nd?, sahlari ?oxdan taxtindan salib, yerind? ?z?n? d?nyanin ?n nadir n?mun?l?rind?n sayan yoldaslar oturmusdular.

Bu yoldaslarin basi kommunizmin ?saslarini qurmaga qarisanda mes? ?z keyfind? idi. Yazda yarpaqlayib ?i??k a?ir, payizda saralib solur, qis aylarinda d?rin yuxuya gedir, iliq bahar s?f?ql?ri il? yenid?n oyanib ?z qeyri-adi h?yatini yasamaga baslayirdi. ?slind?, bu mes? el? s?n dey?n b?y?k deyildi. On-on bes hektar ola, ya olmaya. Amma bu on-on bes hektarliq mes? bir c?nn?tm?kan idi. Ilimiz on iki ay mes?nin ?st?nd? bir par?a bulud olardi. Yayin qizmar g?n?nd? ?lini isd?n ayirib besc? d?qiq?lik mes?y? gir?nd? el? bil?rdin ki, tamam basqa bir al?m? d?sd?n. Bir s?rinlik, bir rahatliq, bir xos ?hval-ruhiy? insani agusuna alardi. ?ox u?arin-qa?arin siginacaq yeri idi mes?miz. Adamin inanmagi g?lmirdi ki, traktorlarin gur-gur guruldadigi tarlalarin c?mi besc? addimliginda kirpil?r, tisbagalar, ilanlar, qurbagalar, dovsanlar n? bilim, ta n?l?r, n?l?r bu q?d?r azad, rahat yasaya bil?r. Agaclarin ?st? b?lb?ll?rl?, toragaylarla dolu olardi. Baharda arilarin viziltisindan, yayda circiramalarin ciriltisindan qulaq tutulardi. Mes?y? gir?ni h?r canli oz dilind? salamlayardi. D?zd?r, mes?miz meyv? agaclarindan kasad idi, ancaq axtarsan al?a, ?ncir, ?z?m tapardin. Amma turs nar saridan bolluq idi. Yayin cirhacirinda kal nar meyv?l?ri il? ?m?lli-basli d?y?s ?m?liyyatlari ke?ir?rdik. Mes?d?n he? kim nar yigmazdi. Bu tursm?z? meyv?l?r qisin oglan ?agina q?d?r budaqlarda qalar, ?st?n? birc? d?f? qar d?sd?m?, – bal kimi olardi.

Usaqligimin ?n sirin ?aglari bu mes? il? baglidir. H?r g?n, he? olmasa birc? d?f? d? olsa bu mes?y? gir?rdim. ?limi qulagima verib basayardim oxumaga. Burada oxumaq m?n? l?zz?t ver?rdi. Bu mes? Saris?y?nl? obasinin b?z?yi idi.

Zaman ke?dikc? mes?y? sahib ?ixmaq ist?y?n adamlar peyda olmaga basladi. K?ncd?-bucaqda hasarlanmis yerl?r? rast g?lirdin. Amma bu hasarlar biz cocuqlara mane ola bilm?zdi. Onlari ist?diyimiz yerd?n yarib ke??r, ?r?yimiz ist?y?n kimi ?yl?n?rdik.

Mes?nin k?narinda bir palid agaci vardi. Adina «ehsan palid» dey?rdil?r. R?hm?tlik Salman kisi ?kmisdi o palidi. (Indi Salman kisinin n?v?-n?tic?l?ri o palid agaci kimi qollu-budaqlidirlar, masallah!) Agac o q?d?r b?y?m?sd? ki, o q?d?r yayilmisdi ki, iki-?? adam onu g?c-b?la il? qucaqlaya bil?rdi. Mes?y? kim girs?, m?tl?q bu palidin k?lg?sind? dincini alar, sonra el? oradan baslayaraq mes?nin d?rinlikl?rin? dogru aparan cigirlair?lil?y?r, k?nl?n?-ruhunu t?z?l?y?rdi.

1973-c? ild? t?hsil almaq ???n Bakiya g?ldim. Qis t?till?rinin birind? k?nd? ged?nd? x?yalimda palid agaci il? nec? g?r?s?c?yimi, nar baginda nec? dolasacagimi d?s?n?nd? ?r?yim f?r?hl? dolurdu. Lakin, s?n saydigini say, g?r f?l?k… ?gstafurullah, kommunistl?r n? sayir?

K?nd avtobusu axirinci dayanacaqda d?vr? vurub dayandi. Avtobusdan d?s?b mes?y? sari boylandim. Saris?y?nl?n?n, qonsu Z?ngisali k?ndinin evl?rinin damlari g?r?n?rd?. D?s?nd?m ki, b?lk? qis olduguna g?r? agaclar yarpaqlarini t?k?b, ona g?r? m?n? bel? g?r?n?r. Amma i?imi bir narahatliq aldi. Addimlarimi yeyinl?dib bir az da ir?lil?y?nd? d?hs?tli bir m?nz?r?nin sahidi oldum. Mes? yerind? yox idi. ?v?zind? yenic? sumlanmis ucsuz-bucaqsiz bir ?kin yeri var idi, bir d? k?narda yetim kimi boynunu b?k?b dayanan t?nha palid agaci…

Q?h?rd?n bogazim kilidl?nmisdi. G?z yaslari m?n? yerim?y? imkan vermirdi. Palid agacinin yanina nec? ?atdim, bilmir?m. Basimi onun soyuq g?vd?sin? s?yk?yib h?nk?r-h?nk?r agladim. D?rdl?rim bir-birin? qarisdi. Bir t?r?fd?n mes?nin d?rdi, o biri t?r?fd?n i?imd? qisa m?dd?t ?rzind? q?rib?ilikd? yasadigim g?nl?rimin ??tinlikl?ri, kims?siz qalan h?y?timizin, u?ub dagilmaqda olan ata evinin d?rdi… Qarsida m?ni h?l? n?l?r g?zl?yirdi… Ilahi, bu d?rdl?r ??kil?si d?rdl?r deyildi. Basimi qaldirib ?trafa baxdim. Ayaqyalin, basia?iq dolandigim yerl?ri k?d?rl? seyr etdim. Anladim ki, n? o mes? var, n? d? m?nim h?l? d? ayrila bilm?diyim qaygisiz usaqliq ?aglarim. Bir d? anladim ki, bu k?ndd? yeni dogulan usaqlarin mes?si olmayacaq. Onlarin he? birinin bu mes?d?n, onun g?z?llikl?rind?n x?b?rl?ri olmayacaq. He? kim onlara bu mes?nin nagilini danismayacaq. ??nki usaqlarinin «Ata, bu mes?ni niy? qirdiniz?» sualina cavab ver? bilm?y?c?kl?r.

D?rind?n k?ks ?t?r?b asta-asta evimiz? sari addimladim.

Mes?nin nagili burada bitdi. Amma g?yd?n ?? alma d?sm?y?c?k. He? palid qozasi da d?sm?y?c?k. ??nki, bir ne?? ild?n sonra t?nha qalan palid agaci da qurudu…

    O zamanlar mes?nin qirilmasi haqqinda h?rm?tli yazi?imiz Mustafa ??m?nli d? g?z?l bir yazi hazirlamisdi. Yazi, ??m?nlid? b?y?k ?ks-s?da dogurmusdu. M?stafa m??llim deyir ki, bu yaziya g?r? h?tta onunla uzun zaman k?s?l? qalan insanlar da olub.
    P.S. Bu yaxinlarda bir dostum m?n? irad tutdu ki, n? ???n bu yazimda o zaman mes?nin qirilmasina ?mr ver?n kolxoz s?drinin adinini ??km?mis?m. Dogru iraddir. Amma… m?n onun adini yazsaydim, o zaman adini bu kitabin s?hif?l?rind? yasatmis olardim. Layiq bilm?dim o insanin bu kitabi s?hif?l?rin? adinin d?sm?yin?…
    Qoy unudulsun! ?z? d?, ?m?ll?ri d?.

Dey?s?n, ?r?yinizi k?vr?ltdim bir az…

Qayidiram s?hb?tim?;

Ala-g?y ?z?m salximlarini yigib qoynuma doldurar, sonra bir ??kil agacinin basinda d?z?ltdiyim «kabinetim?» dirmanardim. Baslayardim ala-turs ?z?ml?ri yem?y?. Ta burada oxumazdim. ??nki, yerimi bilib, oturdugum «kabineti» ?limd?n alardilar.

Bel? g?z?l usaqligim olub…

Yavas-yavas b?y?d?m, boy atdim. Arzularim da b?y?d? m?niml?, bu k?nd?, onun baglarina sigmaz oldu. Bir s?h?r atamdan qalan k?hn? ?amadana yigdim b?t?n arzularimi, ?midl?rimi, qardasim Z?lf?qarin verdiyi 40 manati cibim? qoyub, Agdam-Baki avtobusunda ?ixib getdim. Xosb?xt idim. Yeni arzulara dogru u?urdum. Yeni s?h?rl?r g?r?c?kdim, yeni insanlarla tanis olacaqdim, yeni ?f?ql?r a?ilacaqdi g?zl?rimin ?n?nd?… G?nd?zl?r Sahbulagin zirv?sind? g?r?n?n Koroglu Qalasi, gec?l?r isiga q?rq olan Qarabag daglari g?zl?rimin ?n?nd?n gets? d?, ?b?di olaraq x?yalima k??d?. Bu g?n o ?min-amanli g?nl?ri andiqca, g?zl?rim dolur, k?vr?k xatir?l?rimin q?lbimd? buraxdigi izl?rin ardinca gedir?m. Bel? g?nl?rin birind? «M?n ged?nd? ??m?nlid?n» seri yarandi.

M?n ged?nd? ??m?nlid?n

O g?n m?ni s?sl?m?di g?r?s?,
Seh g?l?sl?, z?r ?i??kli talalar.
Kimi g?r?n qonaq etdi g?l?s?,
Yaqut g?zl?, ag libasli sonalar?

O g?n m?nsiz naxir d?nd? k?ndim?,
Qoyun-quzu ?vv?lki t?k m?l?sdi.
Bir siltaq qiz odun atdi t?ndir?,
Qigilcimlar qursaq tutub g?l?sdi.

Xan ?inarim qaslarini ?atdi ki,
B?lk? ola, getm?k fikri d?yis?.
Bir dol?a su bacim el? atdi ki,
K?m?nd ola ayagima ilis?.

Kiml?r? ki, m?h?bb?tl? baxmisdim,
Gizli-gizli, h?sr?t il? baxdilar.
Bu yerl?rd? sims?k kimi ?axmisdim,
Gildir-gildir yas axitdi buludlar.

Bagca saldim, bar ver?nd? getdim m?n,
Gil?l?ri d?c?l quslar b?ld?l?r.
S?rt k?l?kl?r ??m?nl?rin k?ks?nd?n,
Izl?rimi yad izi t?k sildil?r.

?r?yin? d?rin vurdum d?y?n?,
G?zl?rind? q?m ?agladi bu k?ndin.
Bir ?vladi p?rvazlandi o g?n?,
Bir yuvasi tor bagladi bu k?ndin…

S?kild? Agdam rayonu, ??m?nli k?nd orta m?kt?binin 1971/72-ci il buraxilisi.

Q?rib?dir, deyilmi? El? bil ?r?yim? dammisdi ki, zaman izl?rimi yad izi kimi sil?c?k bu d?zl?rd?n…

…Qayidaq s?hb?timiz?…

Seyid Yusif Aga, onun verdiyi suallardan sixildigimi hiss edib m?n? ?r?k-dir?k verdi. O ?z elmi, d?nyag?r?s? il? m?ni heyran etdi. Seyid Lazim Aga ocagina «N? ?m?rd?, yasadim» adli kitabimi t?qdim etdim. Aga kitabdaki «D?li ??m?nli haqqinda ballada”ni oxuduqca g?l?ms?yirdi. Ballada Qarabagda el arasinda m?shur olan bir deyimin n?zm? ??kilmis varianti idi. Qarabaga h?cum ed?n «yadelli» sahin qarsisina qosun ?ixarmaq ist?y?n Xan, ?z ?aparina h?r k?ndd?n bir D?li ?agirmagi tapsirir. Xan, Qarabag mahalinin h?r k?ndind?n tanidigi D?lil?ri orduya ?agirir. ?apar, xanin tapsirigini yerin? yetirm?k ???n ata s?var olark?n, yadina d?s?r ki, axi Xan ??m?nlid?n ?agirmaq ist?diyi D?linin adini dem?di. Ay Xan, b?s ??m?nlid?n hansi D?lini ?agirim, – dey? sorusanda Xan cavab verir ki, ??m?nlid?n kim qarsina ?ixsa, bura g?nd?r.

25 iyun 2018-ci il. Sinif yoldasim, dostum Nizami Bayramov il? «Seyid Lazim Aga» m?qb?r?si ?n?nd?

D?li ??m?nli haqqinda ballada…

Qarabagin qucaginda,

Alli-g?ll?,

?n lal?li,

?n s?nb?ll?,

?n b?lb?ll? bucaginda,