Dəli Çəmənli

D?li hara,

?sg?r hara?

Agrimasin t?ki basi,

Kim ist?yir t?hm?t etsin.

O d?lidi-agillidi,

qoy d?lil?r xidm?t etsin.

Ay papanin g?l d?lisi,

Ay mamanin g?l d?lisi,

Get ?z?n? basqa ad qoy,

D?liliy? d?ym?, bala!

D?li s?n? tutar bir toy,

?ox ?z?n? ?ym?, bala!

O d?lilik kagizini cirib tulla.

K?m?r qursa,

Qilinc bagla.

X?b?r g?nd?r haykazlara.

D?li, d?li g?rm?yinc?,

D?y?n?yin qismaz dala.

H?n?r g?st?r,

Ad-san qazan!

Onda deyim, s?n D?lis?n!

Kagiz-kuguz D?liliy?

?sas vermir «d?li» bala!..

    Baki, ??m?nli, mart 2011-ci il.

Bu r?vay?t el? bil m?niml? ?kiz dogulub. Sonralar b?zi insanlar bu r?vay?tin m?nasini t?hrif ed?r?k «d?li», y?ni agli ?atmayan kimi camaatin q?lbin? yeritm?k ist?s?l?r d?, m?mk?n olmadi. Hami bilirdi ki, q?dim zamanlarda az?ri t?rkl?ri yasayan m?ml?k?td?, «D?li» adi igidl?r?, qo?aq, vuran-tutan adamlara veril?rdi…

Burada daha bir hasiy? ?ixmaq ist?yir?m. 2011-ci ild? Beyn?lxalq Vikipediya s?hif?l?rind? ??m?nli k?ndinin haqqinda bir c?ml? bel? yazilmadigini g?r?nd? ?ox t?sirl?ndim. Dostum Akif Abisova z?ng el?dim. Akif m??llim??m?nli k?nd orta m?kt?binin1972-ci il buraxilisinin m?zunudur. Xatirladim ki, ??m?nli m?kt?binin b?t?n tarixi ?rzind? bu m?kt?bi bitir?nl?r i??risind? 1972-ci il buraxilisinin m?zunlari q?d?r bilikli, bacariqli, istedadli sagirdl?r yetism?misdi. Bunlarin i??risind? Akif m??llimi x?susil? qeyd etm?k ist?yir?m. O, 1973-c? ild? ADU-nin tarix fakult?sinin qiyabi s?b?sin? daxil olub. 1974—1976-ci ill?rd? Sovet Ordusu siralarinda xidm?t edib. 1981-ci uild? Universiteti bitir?nd?n sonra Az?rbaycan Daxili Isl?r Nazirliyind? xidm?t? baslayan Akif Abisov, siravi milis serijantindan Polis Polkovniki r?tb?sin? q?d?r y?ks?lib. Biz, ixtisasca tarixci olan Akif m??lliml? m?sl?h?tl?sib bu n?tic?y? g?ldik ki, d?vri m?tbuatda, internet saytlarinda, Vikipediya s?hif?l?rind? m??yy?n materiallari yerl?sdirm?k lazimdir. Bel? d? etdik. ?vv?lc?, “cemenli.az” saytini yaratdiq. Vikipediya s?hif?sind? k?ndin yaranma tarixi bar?d? m?lumat ver?rk?n, bel? q?rara g?ldik ki, onun t?xmin?n bes y?z il tarix? malik oldugunu qeyd ed?k. Bu fikir aglimiza el?-bel? g?lm?di. G?zl?rimizin ?n?nd? ??m?nli q?bristanligindaki yazisi silinib ged?n, ?z? axiracan torpaga batan q?bir daslari g?lirdi. H?l? usaq ik?n, k?ndin agsaqqallarinin yaninda ogrun-ogrun ??m?nli q?bristanliginin q?dim ?razisini dolasirdim. He? yadimdan ?ixmaz, C?mil ?mi, M?seyib ?mi, ?ski ?lifba il? ?ox yaxsi oxuyan Yapon ?mi…

Yapon ?mi k?hn? q?birl?rin basdasindaki yazilari oxuyurdu. M?ni ?n ?ox q?birl?rin tarixi maraqlandirirdi. Az-?ox oxunan daslarin ?st?nd?ki yazilarin tarixi y?z ?lli-iki y?z ili haqlayirdi. Amma orada artiq yariyacan torpaga batan, yazilari oxunmaz hala d?s?n n? q?d?r q?bir daslari vardi. Onlarin tarixi kim bilir, ne??nci ill?r? gedib ?ixirdi?.. D?s?nd?k ki, bu daslarin ?n azi 400—500 il tarixi var. Ona g?r? t?xmin?n 500 il qeyd etdik.

Bir ne?? g?nd?n sonra Vikipediyada bizim daxil etdiyimiz materiallar az?rbaycanli vikipediya?ilar t?r?fid?n l?gv edilmisdi. ?v?zind? is? Az?rbaycan Toponiml?rinin ensklopedik l?g?tin? ?saslanaraq yazilmisdi ki, ??m?nli k?ndi 1918-ci ild? yaradilib. Yaxsi, onda b?s ??m?nli q?bristanligindaki 300—500 il tarixi olan m?zarlar kimindir? Molla P?nah Vaqifin Molla V?li Vidadi il? deyism?sind? adini b?y?k h?rm?tl? ??kdiyi H?t?mxan aga haralidi? ?n azi MDTA da ??m?nli H?t?m xanin, ??m?nli Haci Tahirin obalari kimi 1844-c? il? aid ?halinin siyahiya alinma s?n?dl?rind? qeyd olunan 68 evd? yasayan 237 n?f?r harada yasayirdi?

?ziz h?mk?ndlil?rim, siz he? narahat olmayin. Biz bu bar?d? d? ?z s?z?m?z? dey?c?yik. Hazirda tarixci ?nv?r ?ingizoglu il? Akif m??llim bu sah?d? arasdirmalar apararaq m??yy?n tariixi h?qiq?tl?ri ?z? ?ixarirlar.

Amma m?n h?l?lik onu qeyd edim ki,1844-c? ild? Rusiya Imperiyasi t?r?find?n ke?iril?n siyahiyaalmada ??m?nli H?t?m xanin obasi 68 evd?n ibar?t olub 237 n?f?r sakin g?st?rilmisdi. ??m?nli Haci Tahirin obasi is? 40 evd?n ibar?t olub, obanin sakinl?rinin sayi is? 126 n?f?r olmusdur.

M?nim yazim ??m?nli k?ndinin q?dim tarixin? h?sr edilm?diyi ???n burada ?z qeydl?rimi dayandiriram.

…Seyid Yusif Aga il? s?hb?t ed?rk?n ona i?imd? yasatdigim bir arzumu bildirdim. Dedim ki, m?n Seyid Lazim Aga haqqinda yazi yazmaq ist?yir?m. Aganin nurani ??hr?sin? g?cl? sezil?n bir t??cc?b qondu.

– Agani g?rm?s?nmi? – dey? sorusdu.

– G?rm?s?m, amma yaxsi yadimda deyil, -dey? cavab verdim.

– G?rm?diyin, tanimadigin s?xs haqqinda yazmaq ??tindir axi, -dedi Aga.

– Bilir?m, ??tindir. Amma tarixd? bel? seyl?r ?ox olub. B?y?k s?xsiyy?tl?rd?n y?z ill?rc? sonralar da, onlarin haqqinda layiqli ?s?rl?r yazilib…

Aga bir anliq s?kuta q?rq oldu. Hiss el?dim ki, s?zl?rim onun ?r?yin? narahatliq g?tirdi. Amma s?kutu pozmaq ist?m?dim. Bir ne?? andan sonra Aga t?mkinl? s?z?n? davam etdi:

– Seyid Lazim Aga sad? bir insan olub. O camaatin i?ind? yasayib, sad? h?yat s?r?b, insanlara ?l tutmagi, yaxsiliq el?m?yi h?yat t?rzi se?s? d?, bu bar?d? danismagi he? zaman sevm?yib. Aga insanlara ?r?k-dir?k verib, q?lbl?rind? ?mid isigi yandirib. ??tin? d?s?n Allah b?nd?l?rin? Allahin k?lamlarinin q?dr?tini ?yr?dib, c?ddinin b?t?n g?c?n? bir xos s?zl?, bir sevgi dolu baxisla el-obanin camaatina ?atdirib. Bunu V?t?nini, xalgini cani kimi sev?n h?r bir adam etm?lidir, burada qeyri-adi n? var ki?

Bu d?f? susmaq n?vb?si m?n? ?atdi. D?n?b «Seyid Lazim Aga» m?qb?r?sinin h?y?tind?ki agaclara baxdim. Yarpaqlar g?n?sin s?f?ql?ri altinda parildayirdi. H?y?t, c?h-c?h vuran quslarla dolu idi. Qizilg?l kollarinin ?trafinda arilar u?urdu. H?r yan g?z?l idi. Cavanlar Aganin m?qb?r?sini ziyar?t etdikd?n sonra bag?ada dolasir, sanki bu g?z?llikl?ri g?zl?rin? k???rm?k ist?yirdil?r. Bu insanlari bura g?tir?n Agaya olan sevgi idi. Tanri t?r?find?n onun c?ddin? b?xs edil?n q?dr?t? inam hissi idi. D?s?n?rd?m ki, c?mi bir ne?? saatdan sonra m?n d?, bu ziyar?t? g?l?nl?r d?, hamimiz ?ixib ged?c?yik. Amma h?r?miz ?z i?imizd? Seyid Lazim Aga nurundan bir z?rr? aparacagiq. Ill?r ke??c?k, bu g?nl?r d? bir tarix olacaq. Amma bura ?z tutan insanlarin sayi he? zaman azalmayacaq. B?s, bu adamlar Aga haqqinda m?lumati haradan alacaqlar? Aga ona ?z tutub g?l?n insanlara n?yi b?xs edirdi? O nec? yasayirdi? N?l?ri t?lqin edirdi? ?z h?yat t?rzini n?mun? g?st?rm?kl? el-obasina n?yi basa salmaq ist?yirdi? ?z?m d? ?z suallarima cavab verirdim:

– Aga ona p?nah g?tir?n insanlarin i?ind? sarsilan Allah sevgisini onlara qaytarirdi. Aga insanlara Allahin ?hli-beyt n?slin? b?xs etdiyi xeyir-dua verm?k s?r?find?n istifad? ed?r?k, onlara xeyir-dua verirdi. Aga insanlara Allahdan ruzi-b?r?k?t dil?yirdi. Aga, duasi h?mis? hasil? yet?n bir m?min idi. Aga Allah adami idi. Aga Allahi sevirdi, Allah da ?z m?min b?nd?sini sevirdi. Allah sevdiyi insanlari bel? urvatli edir. Aga Allahin urvatli b?nd?si idi. Allahin sevdiyi b?nd?d?n yazmaq Allaha xos ged?n bir is deyildimi?

M?n bunlari Seyid Yusif Agaya dem?dim. Amma Aga haqqinda yazmaq fikrimi d? d?yism?dim. Dogrudur, h?l?lik bu bir arzu olaraq i?imd? qalir. Amma bir g?n bu arzumun Ulu Tanrinin k?m?kliyi il? h?qiq?t? ?evril?c?yin? inaniram. Y?qin Seyid Yusif Aga bu s?tirl?ri oxuyanda g?l?ms?yib dey?c?k:

– Ay D?li ??m?nli balasi…

B?li, ?vv?la, m?n Seyid Lazim Aganin nurani ??hr?sini g?c-b?la il? xatirlayiram. Agdamin ??m?nli k?ndind? orta m?kt?bi bitir?nd?n sonra t?hsil almaq ???n Bakiya g?ldim. H?l? 16 yasim tamam olmadigi ???n pasport da almamisdim. ?r?yim ist?y?n s?n?ti se?m?k m?n? qism?t olmadi. ?mr?m?n yollari basqa istiqam?t? y?nl?ndi. Atam-anam ?ox erk?n v?fat etmisdil?r. Maddi sixintilarim vardi. Tez-tez k?nd?, Agdama gedib-g?l? bilmirdim. Ged?nd? d? yolum Agdamdan d?sm?rd?. Sonra da h?rbi xidm?t? ?agirdilar. H?rbi xidm?td?n sonra, yarim?iq t?hsilimi basa vurub M?rk?zi Statistika Idar?sind? is? girdim. Bir m?dd?td?n sonra ail? qurdum. Qaygilar bir az da artdi. B?lk? d? aglim k?s?nd?n sonra tez-tez Agdama gedib-g?ls?ydim, bu g?n Aga haqqinda dem?y? s?z?m daha ?ox olardi. N? edim? Amma ?r?yimd? olanlari dem?k borcumdur.

Ustadimiz S?hriyarin «Heyd?rbabaya salam» poemasindaki bir b?nd i?imi yandirir.

El? bil bu b?nd m?nim ???n yazilib:

S?hriyarin m?zari ?n?nd?

    T?briz. 18 iyun 2014-c? il. ?stad S?hriyarin m?zari ?n?nd?

Heyd?rbaba, yolum s?nd?n k?c oldu,
?m?r ke?di, g?l?mm?dim, gec oldu.
He? bilm?dim, g?z?ll?rim nec? oldu.
Bilm?z idim d?ng?lik var, d?n?m var
Ayriliq var, itginlik var, ?l?m var.