Кэм кэрэһиттэрэ

Саха ?р?сп??б?л?кэтин с??с сылын кэрдии?э б?тт??н дойду уустук ?йэтин – ?ксэ будул?аннаах, атаанна?ыылаах, алдьатыылаах А?а дойдуну к?м?ск??р сэриилээх, ол кэннэ ???ээ ?кс?й??лээх, онтон былаас эстиилээх, та?нары т????лээх, кэли??и кэм?э са?аттан ?н?йэ сатаа?ыннаах иннэ-кэннэ биллибэт кэмигэр т?бэстэ.

Бу били??и кэм уратыта – Арассыыйабыт инники к?р??тэ чопчута суох, сайдыы суолугар киирбиппит к?ст?бэт. Ол да буоллар, Сахабыт Сиригэр ?р?сп??б?л?кэлээх омук хайаан да кэскили к?р??лээх, сыаллаах-соруктаах буоларбыт эрэйиллэр.

Баар бала?ыанньаны анааран, кы?ал?аны аа?ар-суоттуур хара?ынан к?р?н, с?бэни т?мэн, уопсай ?йд?б?л ??скэттэхпитинэ – иннибит диэки эрэллээхтик хамсаныахпыт.

Салгыы тус бэйэм санаабын, толкуйдаан та?аарбыт тобулбун дьон-сэргэ бол?омтотугар ту?аайабын.

Сир баайын хостоо?унугар – харыстабыллаах сы?ыаны

Саха сиригэр сир баайын хостооччулар тулалыыр айыл?а?а хоромньута, олохтоохторго охсуута суох ?лэлиэхтээхтэр. Би?иэхэ ?лэлиир аан дойдуттан капитал кыттыгастаах корпорациялартан холбо?уктаах омуктар ылыммыт экология?а стандартарын туту?ан ?лэлииллэрин ирдиир кэммит кэллэ.

Б?л?? уутун киртийиитэ, Саха сирин ар?аа ?тт?н экологията аан дойдуга б?д??н?р?нэн биллэр аламаас уонна нефть-газ корпорацияларын айыл?а?а сы?ыаннарыттан тутулуктаах. Кинилэр уонна чох корпорацията, кы?ыл, ?р?? к?м???, сурьманы, тимир таа?ын хостуур улахан хампаанньалар бары цивилизациялаах дойдулар та?ымнарынан экология ирдэбилин туту?ууга ыраас барыыстарыттан уон быры?ыан кэри?ин, онтон да ?рд?г? ту?аайыах тустаахтар.

Олохтоох былаас, эко-актыбыыстар уонна уопсастыбанньыктар ?йд??хт?к уонна сатабыллаахтык иннилэригэр тирээн турар соругунан экология нуормаларын уонна сир баайын хостоо?у??а харыстабыллаах сы?ыан ирдэбилин туруорсаллара с?пт??х.

Хотугу сир экономикатын са?а к?р??э ??ск??хтээх

Би?иги Сахабыт сирин уратыта – аан дойдуга б?д???нэн биллэр алмаас, нефть, газ, чох корпорациялара баар да буоллаллар, бу к?м?с хостоо?уна ?р? к?пп?с гыммыт кэмэ да кэллэр, бэйэтэ олохтоох бырамыысыланна?а суох кэриэтэ олороругар буолар. Олохтоох бырамыысыланнас б?т?н министиэристибэтэ баар буола сылдьыбыт сэбиэскэй кэмин санаан кэлэр то?оостоох буолла.

Урбааны кэ?этэри уонна са?а о?орон та?аарыыны ??скэтэри к???л??р дьа?аллар ситэ к?дь???э суохтар. Тутуу индустрията к?рд?р?н туран м?лт??т?. Алдан, онноо?ор Нерюнгри олохтоох о?орон та?аарар тэрилтэлэрэ ситэ кыа?ыран испэттэр. АЛРОСА салайар аппараата Мирнэйтэн Новосибирскайга дьи?э, с?б? суохтук к???р?лл????ттэн Мирнэй, Удачнай, Айхал куораттар алмаас корпорациятыгар ?лэлээбэт атын олохтоохторо быра?ыллан хааллылар. Киин куораппытыгар – Дьокуускайга ??нэн и?эр ?лэ?ит ыччат бэйэтин дохуот киллэринэр дьарыгын тэринэрин к???л??р толкуйдары тобулуохтаахпыт. Ону тобулан ?лэ миэстэтин, са?а дохуоттаах дьарык к?р??нэрин элбиирин сити?иллиэхтээх.

Олохтоох бырамыысыланнас, урбаан, бэйэ о?орон та?аарыыта кыа?ын ыларыгар усулуобуйа, ?й?б?л суо?ун тэ?э.

Сир баайын хостуур улахан хампаанньалар о?орон та?аарыылара кэ?ээн, барыыстара быдан б?д????н и?эр. Ону тэ?э кинилэр салалталара олохтоох дьонтон тэйэн и?эр.

Т??? да са?а бас билээччилээх, са?а салалталаах буолбуттарын и?ин, хас биирдии б?д?? корпорациялары, улахан хампаанньалары Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр сирэйдэринэн хайы?ыннарар сыалы-соругу туруорунуо?у?.

Би?иги сирбитигэр а?ардас АЛРОСА эрэ баар буолбатах. «Транснефть», «Газпром», «Сургутнефтегаз» курдук аан дойду ырыынагар тарбахха баттанааччылар эмиэ бааллар. Чо?у хостооччулар эмиэ аан дойдуга тахсыылаахтар. К?нд? таа?ы, к?м??? хостооччулар сэбиэскэй кэмнээ?и к?рд?р??н? а?ардылар, барыстара ба?аам – к?м?л???р иэстээхтэр. Бары Саха сирин сайдыытыгар кытты?ар кыахтаахтар.

Б?тт??н Арассыыйа Т?р?т Сокуонугар баар «Сир итиэннэ сир баайа ту?ааннаах т?р?т омуктар олохторун-дьа?ахтарын тупсарарга тирэх бы?ыытынан туттуллуохтаах» диэн с?р?н бала?ыанньа ?лэлиэх тустаах.

Онно би?иги былааспыт кы?алларын, уопсастыбаннас кытты?арын, ирдиирин эрэйэр кэм ??скээтэ.

Тыа сирэ – омукпут дьыл?ата

Саха дьонун уонна хотугу омуктар т?р?т дьарыктарын, ?б?гэ сиригэр бырааппытын к?р?р, бултаа?ын уонна балыктаа?ын ту?унан сокуоннары ?й????н уонна анал программалар к????рэллэрин сити?эр сорук турар.

Бу хайысха?а судаарыстыба бэлиитикэтин са?ардыыга ураты суолтаны орто саастаах дьону, ?б?гэлэрин уонна т?р?пп?ттэрин дьарыгын салгыыр эдэр ыаллары, ынах, сылгы, таба иитэр дьону ?й??????э ууруллуохтаах.

??нэн и?эр ?лэ?ит ыччат ?б?гэтин сирин-уотун харыстаан илдьэ хаалыахтаах, тыа ха?аайыстыбатынан уонна булдунан дьарыктанар учаастагы, нэ?илиэстибэ бы?ыытынан кэлэр сири бэйэтин ?й?н-с?рэ?ин ууран туран ба?ылыырга дьулу?уохтаах. Саха сирин ?рд?нэн сиртэн уонна ойууртан, ол и?игэр сир баайдаах хайалартан бы?а астаран ыларга бэриллибит кыа?ы тахсан и?эр к?л??нэ ту?аныах тустаах.

Аныгы кэм ирдэбилигэр с?п т?бэ?эр оло?у-дьа?а?ы тэринэр уонна тыа сиригэр сайдыыны а?алар ту?уттан дьо?ус тэрилтэлэри, олохтоох тутуу индустриятын базаларын тэрийэр с?пт??х (бэйэтигэр бетону уонна бетон блоктары о?орон та?аарар тэриллээх; бытарытар уонна араарар тэриллээх кумах уонна щебень таас ылар карьердаах). Оччо?о улахан кыамталаах массыыналаах олохтоох дьо??о эбии ?лэ ??ск???э. Бу саас-сайын эмискэ тутуу матырыйаалыгар, бурууска, эрбэммит маска сыана икки т?г?л, онтон тахса ?рдээн, са?а дьиэ тутуутун ороскуота а?ара барда. Кэтэх ыал дьиэтин буруу?ун ма?ынан тутуохтаа?ар, таастан туттара ордук чэпчэки буолан эрэр.

Чугас, тэйиччи да?аны баар хайабыт таа?ын та?астаан та?аарар технологияны ба?ылыыр кэскиллээ?ин ?йд?????, хамсаныа?ы?. Манна Алдан э?эр ??скээн, тахсан сытар диопсид уонна дунит боруодалары, улуустарга баар атын таастары ту?а?а та?ааран, ?йэлээх, сылаа?ы ?ч?гэйдик тутар тутуу матырыйаалларын бэйэбит о?орору сити?иэ?и?.

Цивилизация хаалынньа?ыттан тахсары сити?иэххэ

Би?иги сайдыылаах олох та?ымыттан (цивилизацияттан) хаалан и?эрбитин кыбыстыбакка эрэ билинэр кэммит кэллэ. Дьокуускай куорат 17-с кыбаарталыгар онон-манан туалеттар та?ырдьа тураллара – цивилизация би?иэхэ суо?ун к?рд?р?р.

Улуус кииннэригэр, дэриэбинэлэргэ т??? дьиэ?э сылаас туалет суох да – оччонон цивилизация суох.

Икки этээстээх мас дьиэлэргэ электричество тардыытын туруга м?лт???ттэн ба?аардар буолаллара цивилизация ирдэбилигэр с?п т?бэспэт.

Киин куоракка уулусса кытыытынан ардах уутун а?арар канализация суо?а аныгы кэм та?ымыгар тахса иликпитин туо?улуур.

Уулусса аайы таас тротуардаах буолары итиэннэ бадараан, быыл куоракка, улуус кииннэригэр суох буоларын сити?эр сорук туруохтаах.

Би?иги бу хаалыыбытын кистии-саба сылдьыбаппыт ордук. Баары баарынан аахсан, аа?ан-суоттаан онтон хайдах тахсары толкуйдуох-тобулуох тустаахпыт.

Цивилизация хаалынньа?ыттан тахсыы – били??и кэм ирдэбилэ. Бу – былаас бары ара?атын иннигэр турар аныгы ирдэбил.

Куорат уонна улуустар б?ддь??ттэрэ аа?ан и?эр сыллаа?ы ороскуоту толуйарга аналлаахтар. Кэскиллээх былааннар ?б?лээ?иннэрин манна к?рд?р?р к?ч?мэ?эй, кыаллыбат тэ?э.

Онон бу улахан кы?ал?а?а сытыы бол?омтону тардан, дойду киин былаа?ын кытты?ыннаран, кинини кытта Дьокуускай уонна атын куораттар мас кыбаарталларын са?ардан тутуу федеральнай тус соруктаах программатын о?орон-чочуйан олоххо киллэрэри сити?иэххэ.

Республика 100 сылын кэрдиис кэмин кэннэ цивилизация хаалынньа?ыттан уон сыл и?инэн букатыннаахтык тахсар дьо?ун соругу туруорунар с?пт??х.

Сайдыы суолун туту?уу – быы?анар ньыма

Мин сайдыы ту?унан толкуйдуо?у?, сайдыы ту?угар хамнаныа?ы? диэн ы?ырабын.

Сайдыы бэлиитикэтин бигэргэтэр, урбаан уонна производство са?а к?р??нэрэ ??ск??ллэрин ба?арыа?ы?. Арассыыйа олохтоохторо бары судаарыстыба экономика?а уонна бырамыысалыннаска бэлиитикэтэ ха?ан са?а ис хо?ооннонорун кэтэ?эр.

Би?иги бары дойдубут сайдыы киэ? суолугар эрэллээхтик киириэн итиэннэ са?а технологияларга оло?урбут олох-дьа?ах, уопсастыба тутулугар к??? к?т?н тахсыан ба?арабыт. Саха сирин олохтоохторо о?орон та?аарыы дьо?ус тэрилтэлэрин ??скэтиинэн уонна бэйэ дохуоттаах дьарыгын кэ?этиинэн хайаан да дьарыктанарбыт ирдэнэр. Мин к?р??бэр, мантан салгыы кэм?э Саха сирин орто саастаах хас ???с олохтоо?о, хас иккис эдэр ки?итэ дохуот киллэрэр бэйэ дьарыгын булуммут, о?остубут буолуохтаах.

Са?а ?йэ – са?а технологиялары ба?ылаа?ын, онуоха оло?урбут са?аны о?орон та?ааран ырыынакка эргинии кэмэ. Са?алыы к?р??лээх урбаанньыттар уонна к???л тыыннаах, дьо?урдаах эдэр дьоммут хорсун санааларынан Саха сирэ Азиатскай-Тихоокеанскай ырыынакка тахсар ураты суолларын тобулуохтара диэн эрэнэбин. Онно Саха сирин минералларын уонна хайатын боруодаларын ту?а?а та?аарыы тирэх буолуо?а. Холобур, уокка умайбат тутуу матырыйааллар уонна техническэй суолталаах бородууксуйалар.

Би?иги суол арахсыытыгар турабыт.

Эбэтэр иннибит диэки хардыылыыр бэйэбит ыллыктарбытын булан, киэ? сайдар суолга тахсыахпыт, эбэтэр хаалынньа? буолуу уонна дьадайыы би?игини э?иэ.

Ийэ тыл, т?р?т култуура – баар буолуубут мэктиэтэ

Дойдубут т?р?т омуктарын тыллара уонна култууралара – би?иги Арассыыйабыт чэлгийэр тыына, харысхаллаах баайа буолар.

Кинилэри барыбыт б?тт??мм?т баайын бы?ыытынан харыстаа?ын, сайыннарыы уонна омуктар култуураларын дь??рэлэ?иннэрии – норуоттар бэйэ-бэйэлэрин ?йд????лэрин уонна Арассыыйа биир сомо?о буолуутун мэктиэтэ диибин.

Би?иги 2009 с. «??рэ?ирии ту?унан» федеральнай сокуо??а киирбит уларыйыылар содулларын умнубаппыт. Ол уларыйыыларга с?п т?бэ?иннэрии диэн ааттаан республика сокуонуттан национальнай-региональнай компонент ту?унан ыстатыйаны суох гынаары ыгыы-т??р?? буолбута. Онно бастаан Ил Т?мэ??э би?иги саха норуотугар, хотугу омуктарга тыын суолталаах сокуоммут с?ннь?н туруула?ан к?м?скээбиппит. Федеральнай сокуону о?орооччуларга кытта сабыдыаллаабыппыт.

2018 сыл саа?ыгар Ил Т?мэн 5-с ы?ырыылаах мунньа?ын дьокутааттара мин ??рэнэр тылы талыыга к???л?, т?р??б?т тылы ??рэтэр бы?ыыны-майгыны хааччыйар тэрээ?ини б?р?к?рээттии быраабыла?а хаайан хааччахтыыры, ??рэх тылын талар быраабы оскуола та?ымыгар эрэ киллэрэргэ сорунууну Т?р?т Сокуо??а оло?уран утарбыппын ?й??б?ттэрэ.

Ил Т?мэн ити к??стээх бы?аарыытын салгыы Госдума?а туруула?ыннара миигин ыыппыта. Ол т?м?гэр ??рэнэр тылы талыы к???л?н уонна республикалар судаарыстыбаннай тылларын та?ымын т??эрии сатамматын ту?унан би?иги туруорсуубут ?й?мм?тэ уонна аахсыллыбыта.

Били??и кэм?э аны у?уйаан саастаах, бэ?ис-алтыс кылааска тиийэ саха о?ото т?р??б?т тылыттан к?рг??м?нэн тэйэн эрэр. Бу ааннаабыт кы?ал?а элбэх ыалы, нэ?илиэк аайы дьону долгутар.

Манна са?а дьа?аллар наадалар. Т?р??б?т тылы сыыппара эйгэтигэр то?о анньан киллэрии су?аллык ?б?лэниэх тустаах о?о аймах компьютергэ, т?л?п????э ийэ тылынан аа?ар, оонньуур, к?р?р кыа?ын уталыппакка, салгыы бириэмэни с?тэрбэккэ хааччыйыахтаахпыт. Ону о?орор, айар, олоххо киллэрэр дьо?урдаах дьон ?лэлэрэ бы?аччы уонна киэ?ник ?б?лэнэрин сити?ии – бу тыын суолталаах сорук буолар.

Доруобуйа харыстабылыгар, социальнай бэлиитикэ?э ураты бол?омтону