Кэм кэрэһиттэрэ

Били??и кэм уратыта – пандемия уонна кини тар?анарын тохтотор охсу?уу ??р?йэхтэригэр оло?уран, доруобуйа харыстабылын ситимин т?рд?ттэн тупсарар сорук турар.

Ураты бол?омтону тыа сирин уонна аччыгый куораттар олохтоохторугар б?ддь??т уонна страховка суотугар т?л?б?рэ суох хаачыстыбалаах медицинскэй к?м? о?о?улларыгар ууруохтаахпыт.

Ол ту?угар ылыллар сокуоннар сарбыйыыга т?бэспит медицина ?лэ?иттэрин ахсаанын ч?л?гэр т??эриигэ ту?уланыах тустаахтар. ?р?сп??б?л?кэ туруорсуулара дьон доруобуйатын к?р??гэ ту?уламмыт федеральнай бырагырааммаларга киирсиэхтээх, доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай ситимнэрин салгыы сайыннарар дьа?алларга кыттыахтаах.

Сокуоннар уонна бырагырааммалар ки?и доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын ?й??р, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэ?илиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай ?тт?нэн куттала суох олоруохтаа?ын хааччыйар аналлаахтар.

Дьиэ кэргэни, ийэ, а?а буолууну, о?о саа?ы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна саа?ырбыт дьону, ??скээбит са?а бы?ыыга-майгыга ?лэлиир социальнай сулууспа ситимин ?й??р дьа?аллар к?дь??стээх буолалларын сити?иэхтээхпит.

Ыччат дьо??о аман ?с

Эдэр ки?и – эн дойду? инники кэскилин бы?аарар аналлааххын. Кэм-кэрдии болдьо?унан, бу дойду судургута суох оло?ун сотору э?иги бэйэ?ит бы?аарар дьон буола?ыт. Дойду са?а экономическэй уонна уопсастыбаннай тутула хайа диэки хайы?ара э?игиттэн тутулуктаах буолуо.

Билэбин, э?иги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэ?ит, олоххут суолун бэйэ?ит тала?ыт, бы?аара?ыт.

Тус дьыл?аны о?осторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, оло?у тутарга уонна кэскили у?анарга хорсуннук киирси?. Сыалы-соругу сити?эр ту?угар ???с буолу?, ?р?й?н-ч?р?й?н биэри?.

?лэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ ки?и бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, сити?иилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.

Санаа?ытын к????рд??. Э?иги барытын сатыаххыт.

Мин с?бэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун ба?арабын, мин тугу гынан дохуот о?остобун диэн элбэхтик эргитэ санаа?. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйи? уонна иннигит диэки дьулу?у?.

Т?р?пп?т с?бэтин эмиэ бол?ойу?. Са?аламмыты сал?ааччы буолар улахан суолталаах.

Биир са?а, балайда уустук соругу э?иэхэ туруорабын. ???н? о?орууттан атын, ?гэс буолбут ?лэ к?р??нэрин та?ынан, э?иги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, са?а бородууксуйалары о?орон та?аарар дьо?ус тэрилтэлээх уонна бу хайысха?а санаа?ытын сити?эргэ дьаныардаах буолу?.

Ону та?ынан о?орон та?аарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэ?ит бородууксуйа?ытын тиэрдэргэ кы?аны?.

Мин э?иги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар о?о?уктары тобулан олоххо тэнитиэххитин ба?арабын.

Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна б?ддь??ттэн ?лэлээх дьонунан толору куорат.

Киин куораппытын о?орон та?аарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулуту? диэн ы?ырабын.

Э?иги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга к??? к?т?н тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээ?и к?л??нэлэрэ дойдуларын ту?угар о?орбуттарын курдугу о?орор, кыайар аналлааххыт.

Эрэнэбин эдэр дьо??о, итэ?эйэбин кэхтибэт кэскилгэ!

САХА?А СЫРДЫК ЭРЭЛИ СА?АР

«Уол о?о ?с кырыылаа?а, ураа?хай у?уктаа?а» диэн хай?ал тыллара чахчы уратылаах, к?нн?р? дьонтон та?ыччы эр бэрдэ, элик ?т??тэ ки?иэхэ ту?аайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан ту?угар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэ?э. Кинилэр, ураа?хай саха хоодуоттара-хо?ууннара у?ук т?гэн, кы?ал?а кы?айда?ына, ?лэ?э, булка, к?н-хаан к??эйдэ?инэ – кыргыска да?аны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха к??н ки?илэрэ буолан ?р???йэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар т?р??б?т биир у?улуччу ки?инэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини т??? да?аны биир саастыылаа?ым буолбутун и?ин, кырыы эрээри, ураты сиргэ т?р??б?т-??скээбит, сэбиэскэй кэм?э иитиллэн ?лэ?ит, ки?и буолбут Матвей Евсееви мэлдьи би?ирии, с???, хайгыы, толло да?аны к?р?р?м. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах то?ус уонус сылларга то?у анньан киирэн, сити?иилээхтик ?лэлиирин ?йб?р сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, ???ээттэн ?р? тардыыта суох оло?ор, ?лэтигэр суолун бэйэтэ солонон, к?м?с-алмаас хостоо?унун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдур?аччылара эрэ ба?ылаан-к???лээн илдьэ сылдьар о?орон та?аарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык ?лэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ би?ириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэ??э кэриэтэ ?рд?к ??рэххэ ??рэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, у?ук, кытыы нэ?илиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт ??лээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха да?аны итинник уустук о?орон та?аарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, ?сс? ордуктук ?лэлиэн с?б?н дьи? дьыаланан, к??стээх ?лэнэн дакаастаабыт, итиэннэ к?н б?г?н?гэр диэри айымньылаахтык ?лэлээн, ча?ылхай холобуру к?рд?р? сылдьарыттан олус ??рэбин-астынабын. К?рс?н кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билси?эргэ кини эт саастыы, о?о саа?ын до?орун Н. Михалева-Сайа «Саханы быы?аабыт саха» диэн интервьютун на?аа с?б?лээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэ?ирэн, то?оостоох т?гэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев к??рээннээх ?лэтин-хамна?ын, оло?ун ту?унан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэ? эйгэ?э били?иннэриэхпин ба?арабын.

– Матвей Николаевич, саха сиэринэн ки?и кимин-тугун, бы?ыытын-майгытын, оло?ун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн т?рд?н?-уу?у хайан токооло?ор ?гэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан са?алыахха. Эн бука, т?? былыргыттан кыахтаах-к??стээх т?р?ттэрдээх, ???ээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын к?р?-истэ, ара?аччылыы сылдьар с?д? ?б?гэлэрдээх буола??ын, араас мо?оллору, харгыстары м?чч? т??эн, сити?иилээхтик ?лэлии сырытта?ы?!

– Сунтаар улуу?ун биир кырдьа?ас нэ?илиэгэ Т?бэй, былыргы атын аатынан Тирэ?э, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Б?л?? эбэ?э ???ээнэн т??эр Утакаан, аллараанан Ыгыатта ?рэхтэр хочолоругар баар ??н??х-быйа?наах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн ки?и олорбута биллэр. Саха бастакы ??рэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар т?р?ттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир ма?найгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин айма?а-хаана Тимофеевтар эмиэ би?иги нэ?илиэкпит т?р?т уус ??рэхтээх дьонноро. Т?бэйтэн саха бар?а талааннаа?а С.А.Зверев-Кыыл Уола т?р??н-??скээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Т?бэй б????лэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас са?ана ?р?сп??б?л?кэ салайааччытынан ?лэлээбит Ю.Н. Прокопьев т?р?пп?ттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыы?а, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов т?р?ттэрэ Буотама, Ыгыатта ?рэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт ?йэ?э б?д??с?т??гэ т?бэ?эн, Т?бэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.

Оттон т?р?пп?ттэрим ту?унан ахтар буоллахха маннык. А?ам Николай Матвеевич Сунтаар Т?бэй нэ?илиэгэр Сигэ К??лэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 к?н?гэр т?р??б?т. Евсеевтэр удьуордарыгар айыл?алаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос э?эм Чо?ох ойуун диэн биллэр. А?ам Ньукулай ?б?гэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас ?лэ?ит ки?и этэ. Кини биэ?игэр ийэтэ ?лб?т, оттон а?атын а?ыс эрэ саастаа?ар, сэрии са?аламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын и?ин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин о?ото буолан, ?с кылааска толору ??рэнэн баран тохтообут. Са?а туран и?эн, к???н от кэнниттэн ?й??т?н-хааты?катын с?гэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тай?анан бы?а т??эр. Мас кэрдиитигэр ?лэлээн харчы ?л?р?н, атыыласпыт сээкэйин салаасканан со?он, эмиэ сатыы т?нн?н кэлэр.

А?ам уон икки атынан пиэрмэ?э от тиэйэрэ, Ханта?ар диэн кырдьа?ас атын бастатар, кэнники сыар?аларыгар бэйэтэ айаа?аабыт айаас соно?осторун к?л?йэр. ?т?мэн ?г?с ма?ы кэрдэн са?аанныыра. Кини кэрдибит, са?ааннаабыт ма?ын са?аччаны кэлин туспа биригээдэ дьон ?лэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, т??лээхтиирэ, сылга уон ?с-уон биэс тайа?ы суу?аран, со?отуопка?а туттарара. ?кс?н сылгы?ытынан ?лэлээбитэ. Соно?остору бэйэтэ айаа?ыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар ма?ын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто и?э истээх эбит. Арай ийэм биирдэ т??ээтэ?инэ, дьиэтин к??лэтигэр тыатаа?ы утуйа сытара ???. Онтон ол кыыла у?ун ?р?? бытыктаах, баттахтаах о?онньорго кубулуйан хаалбыт. «Куола?а эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан б?тт?н!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан у?уктан, тойон эрин к?рд???н маска ?лэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыыр?аан улаханнык дьиксиммит эбит…

А?абыт а?ыс о?отун иитээри, к??скэ ?лэлиирэ. Мииринэйтэн «Дружба» эрбии, ити араа?а 1953–1954 сс. буолуо, а?алан ким-хайа иннинэ ?лэлэтэн туттубута. «Москва» уу мотуорун, тус-туспа олбохтоох, к?л??ск?л??х «Иж» мотоциклы 60-нус сыл са?атыгар ылыммыта. Пуонданан «Запорожец» массыына атыыласпыта.

Элгээйиттэн мас тыытын со?он собуостанан, та?а?ас а?алара. Би?игини адьас кыра эрдэхпититтэн от-мас ?лэтигэр ??рэппитэ. Миигин кыра сааспыттан, ньырамсыта сатаабакка, бары ?лэ?э илдьэ сылдьан такайбыта. Ол курдук т??рт-биэс сааспар сырыттахпына, айаас акка олордон турар. Алта саастаахпар уоннаах эдьиийим Раяны кытары а?абыт Лэппэчикээн диэн ?рэх ба?ыгар от ?лэтигэр илдьэ барбыта. Уон биирдээхпэр иккиэ буолан симментал с??нэ улахан о?у?унан сайылыктан сайылыкка холбуллубут ??т? та?арбыт. Ардахха бырыы да бадараан суолунан, бырдахха-о?оойуга сиэтэн ойуур быы?ынан, эрэйдээх суолунан ?лэлээбиппит. Ити курдук олох эрдэттэн ?лэ?э-хамнаска эриллэн бу?ууну-хатыыны ааспыппыт, ханнык да ?лэттэн толлон турбат буола улааппыппыт.

Биирдэ ??т тиэйэ сырыттахпына, о?у?ум ата?ын анныттан куртуйах о?олоро к?т?н тахсан ?рг?тэннэр, к?л? с????м туора ыстаммыта. Онно сыар?а анныгар т??эммин, илиибин дэ?нээбитим. Инньэ гынан, уонча хонук ?лэлээбэккэ олорбутум. Ити уон-уон биир саастаахпар. Тэ?ийбэккэбин, ыраах тыа?а ?лэлии сылдьар а?абар ?й?? илдьэн биэрэргэ сананным. Тиийэрим са?ана арай к?рд?хп?нэ, халлаа??а кыра ба?айы хап-хара былыт тахсыбыта. А?ам: «Т?ргэнник дьиэ?эр бара охсууй!» – диэн бэркэ ыксаабыттыы этээт, к?хс?б?ттэн ?т?р?йб?тэ.

Мин а?ам биэрбит пла?ын б?р?нээт, дьиэм диэки т???нэн кэбистим. К??стээх дохсун ардах т??эн ньирилэттэ, тыал улам эбиллэн, силлиэ?э кубулуйда. Си?и бы?а барыыбар иннибэр-кэннибэр мас б??? охтон барчаланна. Нэ?иилэ этэ??э м?чч?-хаччы т??эн, хонууга та?ыстым. Б????лэккэ тиийбитим пиэрмэ дьиэлэрин сарайдарын силлиэ тыал к?т?тэн, ?лт? сынньан кэбиспит этэ.

Ийэм Зинаида Александровна Токуева К??кэйтэн т?р?ттээх. Манна да?атан а?ыннахха, ити сиртэн уонтан тахса учуонай, билим дуоктара, академик, ол и?игэр фольклорист В.В. Илларионов, этнограф Р.И. Бравина, экономист Е.Г. Егоров, о.д.а. тахсыбыттара. ?р?сп??б?л?кэ вице-бэрэсидьиэнинэн ?лэлээбит А.К. Акимов эмиэ онтон т?р?ттээх. Ийэм ийэтинэн т?р?ттэрэ Крыжановскайдар. Макар Крыжановскай диэн кини таайа. Т?рд?лэрэ Польша?а бастаанньа кэнниттэн к?ск? кэлбит ки?и. Икки бырааттыылартан биирэ болдьо?о б?тэн, дойдутугар т?нн?б?т. Икки?э католик итэ?эллээх ки?и, анал к???л ылан, «туора урдус» кыы?ын ойох ылар. Бэйэтэ уус идэлээх ки?и эбит. Дьэ, кинилэртэн Крыжановскайдар тэнийэллэр.

Ийэм т?рд? Ойуун уу?а диэн ааттаналлара. Ааттаммат кырдьа?астар бааллар дииллэрэ. ?рт уота кинилэр бэйэлээх эргиирдэрин сиэбэт эбит, дьон тиистэрэ ыарыйда?ына к?рд???н-аатта?ан туран, кыра ма?ы эмти тардан ылан эмтэнэллэрэ ??? диэн кэпсээччилэр. Сэттэ о?о т?р??т???нэ ??э ойуун, т??рдэ мас, тимир уустара буолаллар эбит. Эбэтэр сэттэттэн т??рдэ – ойуун, ??э – уус. Сэрии сут-кураан сыллара мэ?эйдээн, а?ата ?л?н, сэттис кылаа?ын ситэ б?тэрбэтэх. Ол эрээри ??рэ?эр олус дьо?урдаах эбит. Айыл?аттан талааннаах, ?ч?гэй куоластаах ырыа?ыт буолан, 1957 сыллаахха Москва?а Аан дойдутаа?ы ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылар дьолломмута. Биир дойдулаа?а, саха с?д? ки?итэ С.А. Зверев-Кыыл Уола Туйаарыма Куо тойугун толорорго бэлэмнээн илдьэ барбыт. Ийэбит кинигэни таптаан аа?ара, би?игини о?о эрдэхпититтэн эмиэ аа?арга ??рэппитэ. «Молодая гвардия», «Подвиг», «Смена», «Советский Экран», «Охота», «Роман-газета», «Хотугу сулус» сурунааллары, элбэх ха?ыаты суруйтарара. Почта?а би?иги т??лбэ?э баар сурутуу 90 быры?ыана би?иэнэ буолара. Нууччалыы ?ч?гэйдик са?арара, элбэх частушкалары билэрэ, сцена?а ыллыыра. Ордук с?б?лээн «Катюша» уонна «Капитан Гастелло» ырыалары толороро. Т?р?пп?ттэрбит би?игини киинэ?э илдьэ сылдьаллара. Ийэм дь??гэлэрэ, эмээхситтэр к?рд????лэринэн, киинэ са?атын тылбаастыы олорооччу. Кини аахпытын, истибитин ?й?гэр умнубаттыы хатыыр дьо?урдаа?а. Дневник сурунарыгар дьон аатын, араас сыыппаралары бэлиэтэнэн и?эр, хос-хос хатылаан ?й?гэр хатыыр дьо?урун сайыннарар-эрчийэр идэлээ?э. Урутаан эттэххэ, кыы?ыгар Наташа?а а?ыс уон а?ыс саа?ыгар диэри олорон, к?н ?йд??х сылдьан, олохтон бараахтаабыта.

Уон алта саастаахпар, ийэбит огдообо хаалбыта. 1981 сыллаахха к???н, атырдьах ыйын б?т??тэ, а?абыт т??рт уон а?ыс саа?ыгар Элгээйиттэн мотоцикл коляскатын, буочука бензини тиэйэн и?эн, к??стээх тыаллаах, долгуннаах к?н эбэ?э ууга былдьаммыта. Дьи?эр, кини уу?ут ки?и этэ, Б?л?? эбэни т?тт?р?-таары харбыыр идэлээ?э. Илиитин дэ?нээбит буолан, «Вихри» а?аар эрэ илиитинэн салайа сылдьыбыт этэ. «Кэлэн ылан бардылар…» – диэбитэ оччолорго ийэм. А?ыс о?отун со?ото?ун иитэр-улаатыннарар, ??рэттэрэр кы?ал?а?а т?бэспитэ.

– Оччо?о, эн, олдьот сааскыттан ыла бэйэ? иннигин эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн б?т?нн??т?н ту?угар кы?алла-м??эллэ, дьиэ ?лэтин-хамна?ын барытын дьа?айа ??рэммит эбиккин. Кыра эрдэххиттэн хар ?лэ?э бу?ан-хатан, спордунан дьарыктанан, эт-хаан ?тт?нэн сайдыылаах, ыарахантан толлубат ки?и буолан, ?рд?к ??рэххэ ха?ан киирбиккиний?

– Ийэбитигэр к?м?л???н, с????, хотон, дьиэ ис-тас ?лэтин бэйэбит к?р?рб?т. Оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммиппинэн, СГУ ГРФ ??рэ?эр туттарсарбар аттестатым баала ?рд?к буолан, т??рт экзаментан иккитин эрэ туттаран киирбитим. Инньэ гынан, абитуриенныыр сайыммар университет тутар-?р?м??нн??р учаастагар кровельщиктаан, хамнас ылан эбиммитим.

Сиэйэ?э 9—10 кылаастарга ??рэнэрбэр Василий Ананьев-Чороонноох Ба?ылай уонна Игорь Дмитриевич, кмс, эрчийбиттэрэ. Уаров Ванялаа?ы кытары Тойбохойунан, Элгээйинэн, совхоз, оройуон уонна араас ыаллыы улуустар хамаандаларын кытары к?рэхтэ?иилэргэ кыттарбыт. Онтон оскуоланы ситии?иилээхтик б?тэрэн, СГУ ГРФ-гар ??рэххэ киирбитим. Университекка ??рэ?им быы?ыгар Александр Тыасытов уонна «Спартак» кулуупка Артур Кравченко тренердэргэ дьарыктаммытым. Саха сирин с??мэрдэммит хамаандатыгар Союз улахан куораттарыгар элбэх к?рэхтэ?иилэргэ кыттыбытым. Саамай улахан сити?иим – Б?т?н Союзтаа?ы турнирга иккис миэстэ?э тахсыбытым. Бокса?а ССРС спорка маастарыгар хандьыдаат буолбутум. Маастар нуорматын армия?а барарбынан толорбокко хаалбытым.

Галялыын 1983 с. ыал буолбуппут. I-кы курсу б?тэрбиппит кэннэ армия?а ылбыттара. СГУ бронята у?уллан, 150 студент бары бииргэ барбыппыт. Биир курска ??рэнэр уолаттарым О?отоойоп Сэмэн, Луковцев Ганя, Кривошапкин Игорь, Винокуров Владик о.д.а. бааллара. Сэмэнниин биир взводка т?бэспиппит. ?ч?гэйдик сулууспалаабыппыт. Монголия?а артиллерийскай полк танковай дивизиятыгар сулууспалаабытым. Комсорг, взвод командирын солбуйааччы буолбутум. Бииргэ сулууспалыыр уолаттарбытыттан Игорь Дудо диэн молдован уола: «Миэхэ кэли?, барыгытын виноградынан, яблоконан к?нд?л??м!» – диэн ки?иргиирэ. Атын да?аны со?уруу дойду Кавказ, Украина уолаттара киниттэн хаалсыбаттар этэ. Онно биирдэ мин кы?ыйан: «Онтон мин э?иги ити фрукта?ытын самородок к?м?скэ б?т?н вагонунан, састаабынан атыыла?ан ылыахпын с?п!» – диэн к??скэ эппиппин кулгаа?ым эрэ истэн хаалла. Дьоннорум киэптэтэн, бары са?ата суох баран хааллылар. Онтон киэ?э утуйаары сытан: «Бэйи эрэ, мин то?о ити курдук эттим? Сымыйаччы курдук к?ст?бэт инниттэн тугу эрэ толкуйданнахпына сатаныы?ы… Арай геолог буолбакка, хайа инженерин идэтин ыллахпына, кырдьык да к?м?с хостуохпун с?п ээ,» – диэн ону-маны эргитэ санаатым. Уонна ити армия?а сылдьан илдьиритэн толкуйдаабыт санаабын олоххо киллэрэргэ бы?аарыммытым.

Сулууспаттан дойдубар кэлэн баран, ГРФ-тан докумуоммун т?тт?р? ыламмын, ИТФ-га горняк идэтигэр биэрдим. ??рэ?им арааста?ыытын 18 предмети биир ый и?игэр са?алыы сити?иилээхтик туттараммын, ?рдэтиилээх стипендия?а к?ст?м. Галя ??рэ?ин б?тэрэн, Томпо Нежданинскай руднигар ?лэ?э анаммыта. Онон мин заочно кэтэхтэн ??рэххэ к?сп?т?м. Ма?най шахта?а крепильщик ??рэнээччитинэн, онтон бэрт сотору крепильщигынан ?лэбин са?алаабытым. Саха ки?итэ шахтердары кытары бииргэ ?лэлииригэр кинилэри ?лэ?э сатабылынан, ?й?нэн биитэр к????нэн лаппа ба?ыйар буолла?ына, тэ??э сылдьар кыахтаах. Мин кэллэктииби кытары уопсай тылы булан, проходчигынан ?лэ?э ылалларыгар кэпсэппитим. Бастаан уоппуска?а барбыт ?лэ?ити солбуйан ?лэлээн барбытым. Кыайар-хотор буоламмын, к??скэ ?лэлиирим, иннэ гынан оло?урбут нормативтарын а?аран кэби?эммин, ?рдэтэннэр, бииргэ ?лэлиир дьоммуттан кынчарылла сылдьыбытым. Оччолорго кинилэр хамнастара 1200 солк. тиийэрэ. 4 сыл и?игэр бэ?ис разрядтаах проходчик буола ??мм?т?м. Онтон икки сыл дэлби тэптэриигэ к???н ?лэлээн, эмиэ бэ?ис разряды ылбытым. Ити курдук араас омук дьонун ортотугар инники к????э сылдьыбытым. Кэлин шахта?а бииргэ ?лэлээбит дьонум «быстах крепильщиктыырыгар 50-нуу шпуру со?ото?ун о?орор этэ, ону би?и эккирэтэн а?аарыгар да тиийбэт этибит» диэн кэпсииллэр эбит этэ.

Шахта?а ?лэлии сылдьан, отсыпной сынньала?мытыгар утуйбакка бултуу барарбыт.? ? Анциферов э?ин диэн нуучча, хохол уолаттарын кытары куобахтыырбыт. Кинилэртэн элбэххэ ??рэммитим. Холобур куоба?ы би?иги курдук истэри-??стэри с?гэ сылдьыбакка, сонно тириитин ньылбы тардан и?ин ороон, хол-буут арааран, м????чч?ккэ уган кэби?эллэрэ. Амурскай уобаластан, Читаттан сылдьар уолаттар балыгы астыыллара эмиэ олох атын этэ. Сонно хатырыктаан, и?ин хостоон сууйан, туу?аан кэби?эллэр. Алдан салаата Тырыга таба, тайах, чубуку бултуурбут. Булчут а?ыйах буолан, лицензия?а тиксэрбит. Булт этин лаабыстыыллара эмиэ уратылаа?а. Сайынын дойдубар Т?бэйгэ тиийэн оттуурум. Ийэ айыл?абар сылдьан, сылаабын та?ааран, сынньанан тиийэрим.

Шахта?а ?лэлиир кэммэр «Технология комплексной механизации разработки месторождений полезных ископаемых» идэлээх ??рэхпин б?тэрбитим. К?м?с хостоо?у??а бэйэм ылсар санаа?а кэлбитим. К?м?стээх сирдэри бас билэр Ааллаах ??н экспедициятын кытары кэпсэппитим. «Якутзолото» холбо?ук «Джугджурзолото» хайа байытар комбинатын «Нежданинскай» руднигар ?лэ кэнниттэн, 1992 сылтан «Горняк» старателлэр артыалларын тэрийбитим. Амурскай диэн ?рэ?и сууйан к?р диэбиттэрэ. Уон да киилэни ылбата буолуо диэбиттэрэ. Хата би?иги 200 киилэ к?м??? сууйбуппут. Онно аахсыбыт харчыбын барытын техника ылыытыгар укпутум, эбиитин улахан быры?ыаннаах кредиккэ киирбитим. Ма?найгы промсезоммут ?лэлээбиппит барыта кредит т?л??????э барбыта. 18 ки?иэхэ хамнас т?л??хтээ?им. Дьоммун кытары а?а?астык кэпсэппитим, быйыл сатамматыбыт, э?иил икки т?г?л элбэх хамна?ы т?л????м диэбитим. Толкуйдаан баран, «Якутзолотону» кытары бы?аччы ?лэлээри, Тарас Десяткины к?рс?б?т?м. Кини тэрилтэтин с?р?н ?лэ?иттэрин к?р???ннэрбитэ. Дьэ онно ыйытыы кытаана?ын биэрбитттэрэ. Мин ыра санаабын уонна баар бала?ыанньаны хайдах баарынан а?а?астык кэпсээбитим. Инньэ гынан итэ?эйэннэр, харчы иэс биэрбиттэрэ. Онон Нежданинскай ГОК-тан арахсан, «Якутзолото?а» к?м?сп?т?н туттарар буолбуппут. Иккис сезо??а табыллан ?лэлээбиппит. Эрэннэрбит хамнаспын, ылбыт иэспин тута т?л??р кыахтаммытым.

Ити кэм?э к?м??? хостоо?у??а бала?ыанньа кытааппыта. Лицензия ирдэбилэ, налуогунан бохсуу са?аламмыта. С?бэлэ?эн баран, Россия старателлэрин Сою?угар киирэргэ бы?аарыммыппыт. Саха сиригэр «Золотой Союз» диэн ассоциация тэриммиппит. Ити кэм?э тустаах былаас уорганнарын кытары ассоциация салайааччытын бы?ыытынан ?лэлэ?эр ??р?йэ?и и?эриммитим. Бала?ыанньа уустук этэ. ?лэтэ суох да буола сылдьыбытым. Алмаа?ы хостоо?уну интэриэ?иргээн барбытым. Булу? улуу?угар алмаа?ы хостуур Нижне-Ленскэй хампаанньа арыллыбытыгар ?лэ?э киирээри кэпсэппиппин ылбатахтара. Ку?а?ан ?ч?гэйдээх дииллэринии, кы?ал?а тириирэ ки?и ?й?н к??скэ ?лэлэтэригэр к?м?л??х. Мин дьолбор Анаабыр улуу?ун ба?ылыга Н.Е. Андросов бэйэтин улуу?ун сиригэр эмиэ алмаа?ы хостуур тэрилтэ арыллыан ба?арар, онуоха с?пт??х ?лэлиэх ки?ини к?рд?н?р эбит. Дьэ онно миигин С? ?т??лээх геолога, саха дьонун промышленноска тардыыга элбэ?и о?орбут Николай Дмитриевич Кириллин кинини кытта били?иннэрбитэ. «Алросалар» бэйэлэригэр чуга?аппатахтара, ол эрээри геологтар Иван Андреев, Махмутьян Мухамедьяров буоламмыт, санаабытын т??эрбэтэхпит. Алроса президениттэн Вячеслав Штыровтан хостуурга к???л? ылан, «Анаабыр алмаастара» тэрилтэ тэринэн ?лэбитин са?алаабыппыт. 1998 с. Майаат ?рэххэ ?лэлии кэлбиппит. Онно т?рд?с ки?ибит мин инникини былаанныырбын ончу итэ?эйбэт этэ, миигин фантазер курдук саныыр бы?ыылаа?а. Кэнники ол ки?и мин били ыра санаабар кэпсиирин курдук б????лэк тутуллубутун, хампаанньа к??скэ сайдыбытын с???н ба?ын бы?а илгистэрэ. Бастакы техникабыт диэн шурфалартан тахсыбыт боруобаны сууйар дьо?ус геологическай тэрил этэ. Ону бэйэбит илиибитинэн хомуйан о?орбуппут сор?отун бэйэбит тус харчыбытыгар атыыласпыппыт. Ол курдук ?рэхпит с?ннь?гэр тимир к?рдьэ?инэн хаспыт траншеяларбытыттан м?л?й??н а?аара доллардаах алмаа?ы хостообуппут. Дьэ ити курдук ?лэбитин сити?иилээхтик са?алаабыппыт. Аны алмаа?ы батарыы курдук олус уустук эйгэ?э киирсэн барбыппыт. Бастакы алмаастарбытын, сахалыы мындырдаан тиэтэйбэккэ, доллар ?рд??р?гэр т?бэ?иннэрэн барыыстаахтык атыылаан, тэрилтэбит кыа?ыра т?сп?тэ. Онон Николай Егорович Андросов, с?д? ки?и ыра санаатыгар бэйэбит дьулуурбутун, эдэрдии эрчиммитин холбооммут, «Анаабыр алмаастара» диэн олохтоох дьон бэйэлэрэ ?лэлиир кыахтаах хампаанньата баар буола т?сп?тэ. Ханнык ба?арар хостуур хампаанньа саамай кырата 7 сыл и?инэн ата?ар туруохтаах, онтон би?иги биэс сылынан инники к????э тахсыбыппыт. 740 ты?. караттан 1 м?л. 330 ты?. каракка тиэрдибиппит.

Т??? да дьиикэй ырыынак сабардаан турдар, сырдыкка дьулу?ар ?т?? соруктаах буоллаххына, хара?а да кэми этэ??э туоруохха с?п эбит. «Ку?а?ан кэм?э т?бэ?эн, ку?а?ан олохтоннум» диир ки?и онно бэйэтэ буруйдаах. Сырдыгы саныыр, ?ч?гэйи о?орор ки?иэхэ хара дьай, ку?а?ан сыстыбат. Мин оннук дьону билэбин. Урут саха промышленноска ?лэлиир кыа?а суох дииллэр этэ. «Анаабыр алмаастара» хампаанньа?а хайаан да олохтоох ки?и ?лэлиэхтээх диэн ирдэбили туруорбутум. Опыттаах улахан омук дьоно исписиэлиистэргэ наставник бы?ыытынан саха дьонун сы?ыаран ??рэттэрэр ?гэ?и олохтообутум. «Хантан да буоллун – саха дьонун булан ?лэлэти?» диэн муос-таас курдук модьуйар эти? диэн билигин бииргэ ?лэлээбиттэрим урут абара саныылларын к?лэн кэпсииллэр.18 сыл устата араас улуустартан 12 ты?. кэри?э саха дьоно, ыччаттара ?лэлээннэр, ?рд?к хамна?ы аахсаннар, олохторун уйгутун о?остубуттара. Ити хампаанньа?а ?лэлиир кэммэр ?р?сп??б?л?кэ?э, олохтоох нэ?илиэнньэ?э, чуолаан, саха дьонугар, тыа сиригэр элбэх к?м?н? о?орбуппутун киэн тутта саныыбын[2 - Интервью толору к?р???н кинигэ электроннай варианыгар аа?ыаххытын с?п. – Ааптар.].

БИИР ТЫЛЛААХ ДЬИ? ДЬЫАЛА КИ?ИТЭ

Биллиилээх Ил Т?мэн депутата, уопсастыбаннай диэйэтэлэ, хотугу а?ыйах ахсааннаах норуоттар тустарыгар утумнаах ?лэни ыытар Е.Х. Голомареваны биир идэлээхтэрэ, дьон-сэргэ убаастыыр, сыаналыыр дьо?ун ки?итэ. Елена Христофоровна – дьи? хара ?лэтинэн, бэйэтин туруу ?лэ?ит, дь?кк??рдээх хаачыстыбатынан салайар ?лэ?э, бэлиитикэ эйгэтигэр аллараттан тахсыбыт, дьо??о-сэргэ?э элэккэй, алама?ай, кы?аллыгас хомурахтаах Хоту дойду хо?уун кыы?а. Кинини аан ма?най са?а билсибит, алтыспыт дьо??о лоп бааччы, дьыалабыай сы?ыанын та?ынан, ки?и бы?ыытынан холку, т?с-бас майгытынан би?ирэтэр.

Педагог идэлээ?инэн, ??рэх салаатыгар ?р кэм?э учууталтан са?алаан оскуола дириэктэригэр тиийэ ?лэлээбитинэн, с?рдээх ?рд?к култууратынан, дьо??о бол?омтолоох сы?ыанынан быыбардааччыларыгар уонна депутат эбээ?инэ?ин ?т?? суобстаахтык, ис с?рэ?иттэн кы?аллан толорорунан с?б?лэтэр. Астыннарар. ?г?с кы?ал?алаах кырыы, хотугу биэс улууска Голомарева Е.Х. курдук депутаттаахтара – олохтоох нэ?илиэнньэ, быыбардааччыларын, дьон-сэргэ улахан табыллыылара. Дэлэ?э да?аны кинини эрэнэн-итэ?эйэн, ?с болдьоххо Ил Т?мэ??э субуруччу талыахтара дуо?

А?а саастаах до?отторо Кривошапкин А.В., Марфусалова А.Д., Корнилова З.А. курдук уопуттаах парламентарийдары кытта кини куруутун санаа атаста?ан, с?бэлэ?эн-амала?ан ?лэлиирэ би?ирэбиллээх. Ордук саха саарына, Саха сирин дьахталларыттан улахан бэлиитикэ эйгэтигэр у?улуччу тахсыылаахтык ?лэлээбит Зоя Афанасьевнаны кытта а?а табаары?ын, биир идэлээх наставнигын бы?ыытынан утумнаахтык ?лэлиир. Кинини соруйан туоратар да?аны сы?ыан баар кэмигэр парламент ?лэтигэр, ?р?сп??б?л?кэ тыын суолталаах боппуруостарын дь??ллэ?иигэ, бы?аарсыыга тардан кытыннаран, киниэхэ баай уопутунан, ?рк?н ?й?нэн, сынтарыйбат дьулуурунан норуотугар к?м?л???р, Сахатын сирин к?м?ск??р кыа?ы биэрбитин илэ хара?ынан к?р?н, эт кулгаа?ынан истэн билэр буолан, ?рд?кт?к сыаналыыбын. Бэйэтэ «Биир ньыгыл Арассыыйа» эппиэттээх ?лэ?итэ, дойду бэрэсидьиэнин, партия уопсастыбаннай приемнайын салайааччыта буолан туран, оччолорго «Сиэрдээх Арассыыйа» актыбыы?а аатыран туора к?р?ллэ сылдьыбыт Зоя Афанасьевна Корнилованы кытары уопсай дьыала ту?угар бииргэ к??скэ ?лэлээбитэ.

2015 сыллаахха РФ Т?р?т Сокуонугар ?р?сп??б?л?кэ конституциятын с?п т?бэ?иннэрии боппуруо?ун к?р??гэ, дь??ллэ?иигэ уонна РФ Судаарыстыбаннай национальнай стратегиятын бырайыагын курдук инники олохпутугар-дьа?ахпытыгар дьайар олус улахан суолталаах тутаах докумуоннары парламе??а, уопсастыбаннай истиилэргэ дь??ллэ?иигэ ылыннарыылаах этиилэри, кэнники ити докумуо??а киирбит олохтоох, дьо?уннаах к?нн?р??лэри бэлэмниир ?лэ?э кытыннарыыга кэллиэгэлэрэ Оксана Александровна Винокурованы, Елена Юрьевна Алексееваны, Егор Петрович Жиркову кытта уонна, биллэн турар, салайааччылара Александр Николаевич Жирков ?й?б?л?нэн бииргэ айымньылаахтык ?лэлэ?эн, Зоя Корнилова балысхан потенциалын т??анар кыа?ы биэрбиттэрэ.

Мэлдьи мичээр аргыстаах, холку бэйэлээх ?л??н ньургун Далбар Хотунун кытта хара бастакы алты?ыахпыттан, кини ийэлии эйэ?эс, дьо??о бол?омтолоох уонна уопсастыбанньыктарга хотугу ки?и бы?ыытынан муударай, толерантнай сы?ыаннаа?ын бэлиэтии к?рб?т?м. Ол курдук, былаас уорганнарын сорох чунуобунньуктарын ?тт?ттэн гражданскай уопсастыба институттарын актыыбынай бэрэстэбиитэллэрэ атын санаалаахтар, оппозиция диэн к??ркэтэн туоратыллар атарахсыта к?р?ллэр уустук кэмнэригэр, 2009–2010 сыллар диэки, дойду А?а Ба?ылыгын приемнайын салайарыгар би?иги, «Саха уопсастыбаннай киин» Иван Шамаев, Тумарча, Уйбаан Бурцев, Владимир Борисов о.д.а. уонна т?р?т итэ?эл, култуура боппуруостарынан дьарыктанар «Тула?а» т?мс?? кыттыылаахтара, оччотоо?у парламент спикерэ В.Н. Басыгысовы кытта к?рс????б?т?н кини кы?аллан-м??эллэн туран тэрийбитэ. Ол кэпсэтиигэ би?иги саха чулуу салайааччыларын аатын ?йэтитии боппуруостарын к?т?хп?пп?т. Промышленно?ы сайыннарыыга с?р?н олугу охсубут, б??? акылааты уурбут М.К. Аммосов бю?ун кини аатын с?гэр ХИФУ филиалын иннигэр Мииринэй куоракка туруорууну, бырабыыталыстыба уонча сыллаа?ыта И.Н. Барахов аатын киин куорат уулуссатыгар и?эрэн, мэ?э ?йд?б?ннь?к о?орорго эрэннэриитин толороро уонна сотору т?р??б?тэ 115 сыла бэлиэтэниэхтээх норуотун хоргуйан ?л??ттэн ?р???йб?т И.Е. Винокуровка Дьокуускайга эмиэ ?йд?б?ннь?к баар буолуохтаа?ын ту?унан дьон-сэргэ туруорсууларын тириэрдибиппит. ?гэскэ кубулуйан эрэр ?р?сп??б?л?кэ К?н?н бэлиэтээ?ини сорох силовиктар, чунуобунньуктар ?тт?лэриттэн т?орайдаспакка, устудьуон, ыччат кыттарын хааччахтаабакка, дьи? быраа?ынньык бы?ыытынан ?р?г?йд??хт?к ыытыллыахтаа?ын уонна улуустарга эмиэ киэ?ник бэлиэтээн тэрийиини к???лээ?ин о?о?уллуохтаа?ын ту?унан этиибитин Виталий Николаевич Басыгысов ?й??б?тэ. Онуоха Елена Христофоровна тус ???т? баарын дьон-сэргэ ?ксэ билбэт. Бэйэтэ ха?ан да?аны оннугу о?ордум, манныгы ситистим диэн кэпсэммэт сэмэй ки?и.

Ону тэ?э Национальнай концепция 20 сылынан сибээстээн, киин куоракка саха тылынан ??рэтэр оскуола, кылаас букатын тиийбэтин, «Айыы кы?ата» оскуола уопута киэ?ник тар?аныахтаа?ын, бу кы?а туспа дьиэнэн-уотунан хааччыллыахтаа?ын ту?унан кэпсэтии тахсыбыта (манна да?атан а?ыннахха, кэлин «Айыы кы?ата» са?а, туспа дьиэлэнэригэр депутат Е.Х. Голомарева утумнаахтык ?лэлэспитэ, дьо?ун оруолу оонньообута). Олохтоох былаас уорганын ?рд?к сололоох бэрэстэбиитэлин кытары сирэй к?рс??эн, итинник а?а?ас кэпсэтиини Елена Христофоровна, «АЛРОСА» хампаанньа?а Саха сирин интэриэ?ин туруула?ан, пикеккэ сотору-сотору тахсар уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэриттэн сэрэнэ-сэрбэнэ сатаабакка, тус эппиэтинэ?и ылынан, ис с?рэ?иттэн кы?аллан к?м?л?сп?т?н махталынан ?йд??б?т. Итинник хардыы оччолорго гражданскай хорсун бы?ыыга тэ?нээ?э. Онтон ыла ?р?сп??б?л?кэ к?нэ ыытыллыыта кэм ки?илии барар буолбута.

Онтон атын бэйэм чопчу билэр т?гэммин ахтарым сиэрдээх. 2012 с. Саха сирин судаарыстыбанна?ын, Т?р?т сокуонун туруула?ыы м?кк??р?гэр ?р?сп??б?л?кэ бэрэсидьиэнин аата к?нн?р? «ба?ылык» диэ??э уларытыллар буолбутугар, уопсастыбаннас Арассыыйа Федерациятын национальнай субъегын судаарыстыбанна?ын стату?ун намтаттарбат ту?угар «Ил Дархан» диэн бэлиэтиир тиэрмин тылы сокуонунан Конституция?а киллэртэрэн, бигэргэтэр ту?угар бэрт эриирдээх уустук, к??стээх ?лэ?э Зоя Корнилованы, Ульяна Винокурованы, Иван Шамаевы, миигин, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин оробуочай б?л?хх? к?хт??хт?к кытыннарыыга Елена Христофоровна ???э ахтыллыбыт саха, нуучча ньургун кыргыттарын уонна Е.П. Жиркову кытта спикер А.Н. Жирков ?й?б?л?нэн дьаныардаахтык ?лэлээбитэ. Ити кини дьи?нээх норуот депутатын, патриот бы?ыытынан позициятын ча?ылхай к?ст??тэ этэ.