Кырыыстаах таас

Кырыыстаах таас
Василий Николаевич Егоров

Ааптар бу айымньытыгар Халыма кы?ыл к?м???н кимнээх ха?ан, хайдах арыйбыттарын уонна чинчийбиттэрин ту?унан номохторго, докумуоннарга оло?уран сэ?эргиир. Кы?ыл к?м??? к?рд????н, чинчийии ?лэлэрэ ?г?с ыарахаттардаах, к?ч?мэ?эйдэрдээх, м?чч?ргэннээх. Сырыыны-айаны кыайар дьулуурдаах, идэлэригэр ?й-санаа ?тт?нэн у?улуччу бэриниилээх дьон ?лэлэрэ-хамнастара рома??а си?илии кэпсэнэр.

Тумарча

Кырыыстаах таас

Аан тыл

Сахабыт сирин киэ? нэлэмэн киэлитигэр би?игиттэн, а?ыйах ахсааннаах олохтоох омуктартан, ураты т???л??х элбэх араас омук дьоно кэлэн ?лэлээн-хамсаан, олох олорон, сири-дойдуну чинчийэн-??рэтэн, баайын-дуолун ту?а?а та?ааран, урукку Сэбиэскэй Сою?у, Арассыыйа Эбэ Хотуну бар?аппыттара, байыппыттара буолуой? Бу ?тт?нэн ыллахха, к??стээх хамсаа?ын Алдан кы?ыл к?м??э а?ыллыа?ыттан – ааспыт ?йэ с??рбэ?ис сылларыттан ыла са?аламмыта. Оччотоо?у «Алданзолото» трест кылаабынай геологынан ?лэлээбит эдэр геолог Юрий Александрович Билибин эрчимнээх туруорсуутунан, 1928 сыллаахха ма?найгы Халыматаа?ы экспедиция тэриллибитэ. Бу экспедиция балтараа сыллаах ?лэтин т?м?г?нэн, а?ыйах сылынан «Дальстрой» трест олохтоммута. Мантан ыла Саха сиригэр к?м?с промышленно?а к??скэ сайдыбыта.

Дойдубут бу кэминээ?и историята, оччотоо?у далаа?ыннаах ?лэ-хамнас, ГУЛАГ тэриллиитэ, т?? тай?а кистэлэ?ин курдук, баччаа??а диэри тыытыллыбакка, арыллыбакка сытар. Бу ?р?? да, хара да ?р?ттээх ?с к?л??нэ дьон оло?ун устата сал?анан барбыт кэм – б?т?н эпоха – би?иги республикабыт ааспыт ?йэтээ?и историятыгар биир саамай улахан миэстэни ылар. Онон бу салаа хайа эрэ ?тт?нэн сырдатыллыбакка хаалара дойдубут ааспыт кэминээ?и оло?ун ??рэтии итэ?э?ин бы?ыытынан билиниллиэхтээх.

1982 сыллаахха тахсыбыт «Кырыыстаах таас» сэ?эн история бу кистэлэ?ин сэгэтэн к?р?? эрэ бы?ыытынан суруллубута. Сэ?эн тахсыбыта ?йэ чиэппэрэ ааспытын кэннэ, бу тема?а иккистээн эргиллэн, кыах тиийэринэн, доруобуйа т??? к???лл??р?нэн салгыы ?лэлэ?эн к?р??х санаа к??рэйдэ. Олохтоохтору ?р? к?т?хп?т?х к?м?с промышленно?ын сайыннарыынан сибээстээн, б?т?н Илин Сибиир киэ? иэнин тухары т???л??х элбэх ки?и дьыл?ата т?стэммитин, т???л??х дьон у?уо?а урусхалламмытын ситэри ыатарар кыах кимиэхэ да бэриллибэт. Ону арыйарга хас да уонунан кинигэ – эпопея суруллуон наада. Ол биир ки?и кылгас ?йэтигэр кыаллыбат. Онон урукку сэ?эммин рома??а кубулутан, Халыма к?м???н былааннаахтык чинчийэн арыйбыт у?улуччулаах учуонай Ю.А.Билибин уонна кини соратнига, Магадан куораты т?р?ттээбит В.А.Цареградскай ма?найгы экспедицияларын ту?унан са?алаа?ыны аа?ааччылар бол?омтолоругар та?аарарга холоннум.

Революция иннинэ да, сэбиэскэй да кэм?э, к?н б?г?н да?аны кы?ыл к?м?с ыар тыынын сабыдыала би?иэхэ, олохтоох омуктарга, ?т??н? о?орбутунаа?ар араас содулу а?албыта улахан. Онон «Кырыыстаах таас» диэн аат хайа да кэм?э суолтата с?ппэт.

Ааптар

1.

Сиридикээн ?рэ?э икки иэдэс хайатын таас чанчыктарыттан хардарыта тэбинэн, Халыма эбэ хоту??а халдьыгыраччы с??рдэр. Кыара?ас ыллык суол ?рэх то?ойдорун таас харгыларынан бы?ыта охсор.

Л?к?й Л?г?нт?й к?хс?н и?игэр ки?инэйэн ыллыы и?эн, устунан нухарыйыах курдук буолан барда. Т?б?т?н т??к?чч? т??эрэн, икки ?тт?нэн биллэрдик и?нэ?нээн ылла.

Эмискэ ата тохтуу биэрдэ. Ки?и т?б?т?н оройунан баран и?эн, арыычча ?р???ннэ. Со?уйбута бэрдиттэн суолун-ии?ин ?йд??н к?р?ммэтэ. Кыбдьыгырыы т??ээт, атын холурдук бы?а ти?илэхтээбитигэр, ата кэннинэн чинэри?нээтэ. Онтон эмискэ иннин диэки дь?кк?йб?т?гэр туох эрэ бы?а ыстанар тыа?а и?илиннэ. Л?к?й туох эрэ б?р?к?тэ суох бы?ыы тахсыбытын сэрэйэн, эргиллэн к?рд?. Та?ха?ар муостаах хара ма?аас ынах с?б?лээбэтэхтии ??стээ?инэн та?нары к?р?н кэби?ээт, ба?ын бы?а илги?иннэ уонна сырааннаах муннун «пуус» гына тыа?атта.

– Балай Ма?аас, бэрт с????, бу т??н сиргэ хоннорору? буолуо. Б?г?н к?ннээххэ бэркэ миигин эрэйдээти?, – Л?к?й ?с са?а буолан, атыттан адаарыйан т??эн, ына?ын быстыбыт быатыттан сиэтэн а?алан, атын кутуругар холбоммут быата быстыбытын с??рэн, икки т?б?т?н ыйылыннары тардан, сал?аан кэбистэ. Онтон ынах с????гэр кириэстии тардыллыбыт томторук быатын чи?этэн аччары?а турда?ына, ата уулаары олом ортотугар киирдэ. Иччитэ атын буойан к?рд? да – ту?алаабата. Т??? да кыйаханнар тэ?нэ?иэ дуо, ууну кэ?эригэр тиийдэ. Ч?м-ч?м ?ктэнитэлээн киирэн, атын тэ?иинин ылаары т??к?йд?. Ып-ыраас уу т?гэ?э курдаттыы дьэрэлийэн сытар. Араас ??н??х таас бытархайдарын быы?ыгар ытыс са?а дьикти таас к?н ча?ылыгар уотту?у кы?ыл ???нэн толбоннуран к???ннэ. Л?к?й ону улаха??а уурбата. У?ун ?йэтигэр бу дойду таас ?рэхтэригэр, хайаларын сирэйдэригэр итиннээ?эр буолуох араас дьэрэкээн ойуулаах, ыраас сырдык ??н?рд??х, онноо?ор муус курдук дьэ?кир таастары к?рд? ини, к?рб?т? ини. Ол да буоллар, тэ?иинин атын ата?ыттан араара таарыйа били таа?ы харбаан ылбыта, таа?а ыбыс-ыарахан эбит.

– Ар-дьаалы, эчи, сибиниэскэ дылы буолан, то?о ыараханай? – Л?к?й с?хп?ччэ са?а аллайда. Кыракый таас маннык ыарахан буоларын урут билэ илигэ. Онуоха эбии толбоннуран к?ст?р кы?ыллы?ы ??н???? ордук муодар?атта. Ылыан дуу, ылымыан дуу саарыы турда?ына, этэрбэ?ин сиигинэн ата?ар тымныы уу билиннэ. Онуоха эрэ ?рэх ортотугар турарын дьэ ?йд??т?. Атын сиэппитинэн бокуойа суох у?уоргу кытыыны былдьаста. Туруору со?ус эмпэрэ сыыры ?р? дабайан, хагдарыйбыт кырыстаах кураанах сиргэ тохтоото. Илиитэ иллэ?э суо?ун ити икки ардыгар умунна. На?ылыйан чэпчэтиниэн санаан и?эн, тутуурдаа?ын ?йд??н сиргэ силлээтэ. Ханна ууруон саараабыттыы ол-бу диэки к?р?тэлээтэ. Эмискэ хара?а ы?ыырыгар хапсыччы быра?ыллыбыт бэрэмэдэйигэр хатанна. Соччолоох бы?ааран ?йд??б?кк?, таа?ын бэрэмэдэй а?а?ас муннугунан и?ирдьэ т??эрэн кэбистэ.

Л?к?й сурулларынан, Омуо?ап Л?г?нт?й, Буйу?да ?р?скэ олохсуйбута уонтан тахса сыл буолла. Бу и?нэ?нээн хаамар ?рд?к у?уохтаах, кытархай хааннаах, кимистигэс с????н аннынан сабыччы к?рб?т, кэтит н?кс?г?р к???стээх, бэйэтин лаппа кыанар к??стээх-уохтаах а?амсыйа баран эрэр ки?и. Сайын аайы икки чороччу улаатан эрэр уолаттарын баты?ыннара сылдьан, оту хото оттуур буолан, биэс-алта с????н? сыл та?аарынар. Бы?аас Сэйимчээ??э олохтоох Сиидэр кинээс Дьокуускай улахан атыы?ыта Кушнарев бирикээсчитиниин Уола?а айаннаан и?эн, Буйу?данан кэлэн ааспыттаах. Онно Л?к?йг? биир улахан с????н? уостатыах буолан, к???н ону эрдэ кэлэн ыларыгар мас-таас курдук этэн барбыта. Ол ына?ы бу холбонон истэ?э.

* * *

Буйу?да ?р?с к?н? хонуулаах киэ? хочотун биир хонно?ор хойуу мастаах сиргэ буор сыбахтаах кыра бала?ан турар. Тэлгэ?э?э оонньуу сылдьар икки уол а?алара ынах холбонуулаах и?эрин к?р?н, утары сырсан б?т?р??н???н кэллилэр.

– Туох ааттаахха ?р? мэ?и?эн кэллигит, сэрэни? ына?ы ?рг?тт?г?т! – Л?к?й о?олорун таптаабыт хара?ынан ??рэ к?рд?р да?аны, суо?ур?аммыта буолла.

– А?аа, бу ына?ы би?иэхэ биэрдилэр дуо? Па-хыый, муо?а то?о токурай? – диэн кыра уол, сирбит санаатын биллэрэн, ча?аарыйа т?стэ.

– Ээ, акаары, хайа билигин ??т?н истэххинэ сириэ? суо?а. Хата, бар, ийэ?ин ы?ыр, кэлэн бу с????н? далга киллэрэн баайдын, к?рээн хаалыа?а. Онтон эн, улахан бэдик, аты сыгынньахтаа, – а?алара далын ааныгар атын тохтотон, тэ?иинин уолугар биэрдэ. Бэйэтэ бэрэмэдэйин санныгар иилинэ быра?ан, к???йэн хаалбыт ата?ын нэ?иилэ сы?арытан, дьиэтин диэки хааман алтахтаата.

Сотору кэргэнэ Алааппыйа киирэн кэллэ. Ки?итэ сылайан сынньана сытарын а?ыммыт хара?ынан имэрийэ к?р?тэлээтэ.

– Хайа, Л?г?нт??й, кытарах ына?ы биэрбиттэр дуу, син сириннээх эбит ээ, ыаппахтыы?ы.

– Ти?э?э о?у?у биэрээри тииспитин к?рд???н, ити ына?ы ыллым. Ол о?ус айа?ар оппут да тиийэрэ биллибэт. Хайа уонна ити ыччаттар ?ссэнэллэригэр эбии буолуох этэ буолла?а дии.

– С?пк? санаммыккын. Бэйэбит икки ынахпыт уолан эрэллэр. Ити с????т?н уо?угар тугу биэриэх курдугуй?

– Биэс арсыын даба сыы?ын уонна кыра чэй, табах биэрдэ. Ону бэрэмэдэйгэ укпутум.

Алааппыйа хап-сабар бэрэмэдэйи ха?ыспытынан барда. О?онньорун кэ?иитин биир-биир оротолоон сыллаан, имэрийэн к?р?-к?р?, сэрэнэн остуолга уурталаата. Онтон таа?ы булан со?уйан са?а аллайда.

– Пахай, бу эмиэ туохпут таа?ын ы?ырдан кэлли?? Ба?айы, эчи, ыараханын!

– Ээ, ити аара ?рэхтэн булбутум. О?олор оонньуохтара.

– Аата о?олоор, оттон итиннээ?эр буолуох араа?ынай таастары чабычах му?унан илдьэ сылдьаллар дии. Ол ?рэх, хайа таа?а баранан, эн да?аны харамна?ан т??э??ин.

– Дьэ, тылгын ыстаама, – Л?к?й атын тугу да диирэ суох буолан, суо?ур?анан кэбистэ. Та?ырдьаттан уолаттар ?р?к?нэ?эн киирэн остуолга ууруллубут табаардары омуннаахтык ??рэ к?рд?лэр. Онтон били таа?ы хаба тардан ыллылар. Былдьа?а-былдьа?а, с???? б??? буолла.

– Айыккабын, то?о ыараханай?!

– Ноо, кылабачыйар дии!

– Ээ… э, мин т?г?р?к таастарым ордуктар!

– Хата, бэрбээкэй быра?ар о?остуохпут… – о?олор к?р?н-истэн, сирэ-тала о?устулар.

– К??г?нэ?имэ?. Бары?, та?ырдьа тахсан оонньоо?, – диэн ийэлэрэ остуолун хомуйа туран, уолаттарын ??ртэлээтэ. О?олор таастарын туппутунан та?ырдьа элэс гынан хааллылар…

2

Аан тэлэччи а?ыллаат, сабылларын кытта, туман быы?ыттан кырыарбыт быы?ык са?ынньахтаах, куобах бэргэ?элээх эдэр ки?и чэпчэкитик дэгэйбэхтээн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола т?стэ. Остуолга утарыта хабылыктаан м?кк??э турбут уолаттар утары сырсан кэллилэр.

– Оо… Миитэрэй! Миитэрэй кэллэ! Иэхэйбиин! Кэпсээн истиэхпит.

– Тохтоо? эрэ, ки?ини сыгынньахтаты?, – Л?к?й сыар?а ыла?а буолуо диэн сонос то? тала?ы суора олорон, киирбит ыалдьыты уолаттарыттан итэ?э?э суох сэ?ээрэ к?рд?. Туран, ма?ын ардьаах ?рд?гэр туора уурда. О?о?ор мас эбии уган к??дь?тэн биэрдэ.

– Хайа, Миитэрэй, тугу билли??

– Суох, э?иги кэпсээ??ит.

– Суох.

– Т??? бэркэ олордугут?

– Кэммитинэн олоробут…

Миитэрэй, орто курбуу у?уохтаах, сырдык хааннаах, с??рбэтиттэн эрэ тахсыбыт эдэр ки?и, Сиидэр кинээскэ сылгы?ыт уолунан сылдьар. Ыалдьыт сыгынньахтана охсон, то?мут бы?ыынан о?оххо сыралынна.

– Ыччыы, ычча! Халлааммыт бытарытан т??эн то?о тымныытай? Аара э?иги курдук ыаллар суоххут буоллар, то?он ?л?? эбиппин.

– Бачча халлаан тымтан турда?ына, ы?ыыр акка тымныы б??? буолаахтаата?а дии. Бу хантан и?э?ин?

– Э?иги эргин сылдьыбыт Улахан Элэмэс ??р?н к?рд?м. Аллараа Быйыттаах т?рд?н диэки салаллыбыт. Б?р?л?р тыыттахтара буолуо диэбитим, хата, этэ??элэр эбит.