Тұран дүниетанымы. Дух цивилизации кочевников в ее религии

Т?ран д?ниетанымы. Дух цивилизации кочевников в ее религии
Жал?ас Сембай?лы С?йенiш

Душа цивилизации кочевников – ее мировоззрение. Перед вами книга на казахском языке, показывающая вам какое же оно, это мировоззрение кочевников, которых веками выставляли варварами.

Т?ран д?ниетанымы

Дух цивилизации кочевников в ее религии

Жал?ас Сембай?лы С?йенiш

© Жал?ас Сембай?лы С?йенiш, 2019

ISBN 978-5-4496-9195-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Т?ран д?ниетанымы

«?убаста шежiресi»

I. ?лгеннен

1. ?убаста, тек жарат?анны? ?зi болды.

2. Ол шын д?ние, ж?не м??гi болып ?алады. Ол д?ниенi? ?зi де, заты да, негiзi да Жарат?ан.

Адам баласы ?з ой санасыны? тарлы?ынан, ?зiн жарат?ан?а жа?ындату ойымен, шын д?ниенi б?лек, ал жарат?анды тек ол д?ниенi? билеушiсi ретiнде ?арайды, бiра? ол ?ате к?з?арас.

3. Сол ?убаста уа?ытына ?атысты, жарат?анны? т???ыш есiмiн «?лген» -дi айтады.

4. Жарат?анны? б?л есiмiне с?йене, адам баласы жал?аннан д?ние салып, жарат?анны? ??ша?ына ?айт?ан жаратылысты «?лген» дейдi.

5. Жан сал?анды жарат?анны? есiмiмен атау ж?йдан ж?й емес, ол а? бата, ?йткенi жан сал?ан адам баласы болсын, бас?а жаратылыс болсын, ол жарат?аннан керi айналып, ал?ысын айтпа?ан сорлы болуы м?мкiн, сонды?тан жарат?ан ?айт?анны? к?н?ларын кешiрiп жанын ??ша?ына алсын деген ниетiмен оны «?лген» дейдi.

6. Жарат?анны? екiншi есiмi «??дай», жал?ан д?ние жаратылу уа?ыт барысына ?атысты айтылады. Ол кезе?ге ?атысты жарат?анды «??дай» деу себебi келесiде, ?йткенi, жарат?анны? жал?ан д?ниенi жаратуы адамзат ?шiн ?те ??дды болды, сонды?тан адам баласы сол кезе?дi с?з еткенде жарат?анды «??дай»

дейдi, егер жарат?ан жал?ан д?ниенi жаратпа?анда, к?зiр адамзат та болмас едi.

7. Жал?ан д?ниенi жарату жолында, ??дай е? бiрiншi алып рухты жаратады, ол рухты? есiмi «Ерлiк», б?л рухты ??дай жал?ан д?ниеде елшiсi ж?не ??т-??дыретiн таратушы болсын деп жаратты.

8. Содан со?, ??дай б?ткiл жал?ан д?ниенi жаратты, жал?ан ол т?тасты толы? д?ние, адамзатты? бастамасына дейiнгi ?ткен жолын, жал?анны? да тарихы ретiнде ?арау ?ателiк, ?йткенi, жал?анны? iшiнде адамзат бастамасынан а?ырына дейiн бiр тамшымен те?, ал шын д?ниеде к?лтiктен де ?лде ?айда кiшi.

9. Сол жал?анны? iшiнде кейiннен адамзат?а ?й болатын жер де болады. Бастап?ыда, жер ?ара? болды, бiра? ??дай Ерлiкке жердi ж?нн?т?а айналдыруды б?йырады.

10. Ерлiк алдымен жер сыртын су?а толтырады, солай м?хиттар пайда болды, сосын су астынан сазды алып оны жердi? ?стiне т?ктi, солай т?зу жерде таулар мен жартастар пайда болды.

11. ?з iсiне к??iлi толып, Ерлiк ма?танышпен ??дай?а оралды, бiра? жарат?ан алып рухты? iсiн толы? деп санамады. ??дай жердi ?сiмдiктермен жануарлар?а толтырды ж?не жал?анда?ы ?р тiрi жаратылыс ?ара? болмасын деп ??т к?здерiн жаратты, жерге басты ??т к?здерi – к?н мен ай болды.

12. Бiра? Ерлiк к?н мен айды жерге ?имады, оларды алып ?айтармау?а тырысты, ол ?ылы?ы ?шiн ??дай оны жазалды, жал?анда елшi болудан ж?не ??т-??дыретi таратушы болудан шеттеттi.

13. К?н мен айды орындарына ?ондыр?ан со?, ??дай жал?анда елшi болатын, ??т-??дыретiн тарататын екiншi рухты жаратты, ол махаббат?а толы рух болды, ол рухты? есiмi «?май-ене». Б?л рухты шежiрешiлер ?р д?уiрде ?р т?рлi атады, мысалы «Таби?ат ана», «Жер-су» ж?не «??дды?» деген атаулары ?лi к?нге дейiн бар, бiра? е? т???ышы ж?не д?рысы «?май-ене».

14. «?май-ене» жал?анды ?ам?орлы?ына ал?ан со? ??дай адамды жаратты, ж?не аны?тай кететiн ж?йт «адам» ол есiм емес, ол «рух» дегендей жаратылысты? зат болмысы, «адам» с?зi «?ызыл ет» деген ма?наны бiлдiредi, Т???ыш адамда есiм бол?ан жо?, сонды?тан шежiрешiлер оны ерекшелеу ?шiн «Адам-?ан» деп атады, «?ан» с?зiн ?осу ол адамны? алдында жаратыл?ан рухтардан, зат болмысы бас?а екенiн белгiлеу.

15. Жаратыл?ан адам бiрден тiрi бол?ан жо?, бастап?ыда ол ?й?ыда болды. ?й?ы ол шын д?ние мен жал?анны? аралы?ы. Сол ?й?ы к?йiнде ??дай оны жерге ?ондырады да, осы адам осы жер-ж?нн?ттi мекендейтiн болады деп жариялап итке сол ?й?ыда?ы адамды к?зетудi б?йырады.

16. Жазалан?ан ?шiн ??дай?а ызалан?ан Ерлiк жер-ж?нн?тiн адам мекендейтiнiн бiлгенде, оны адам?а ?имай, иттi алдап, ?йы?ыда?ы адам?а барды, оны ?з ??лы ?ылдыру ?шiн. Алдымен ол ?й?ыда?ы адамды оятып тiрiлттi. Т???ыш адамды Ерлiк оят?анды?тан ол «Ер» болды, оны оятуы Ерлiктi? жарат?ан ??дай?а кегi бол?анды?тан, адам «Еркек» болып тiрiлдi. Тiрiлткен со? Ерлiк адамны? зат болмысын да, жанында кiрлетiп, ластады. Содан кейiн ол адамды ??дайды? берген келбетiнен айыру ?шiн ?стiне ж?н ?сiрiп, бетiн к?рт?йттi, ж?не адамны? бетi соншалы?ты жеркенiштi болып шы?ты. Ерлiк ?зi адамнан жеркенiп «Б?ндай бетiмен бас бол?анынан к?рi болма?аны жа?сы, б?л Албасты, ??л болу?ада жарамайды» деп адамды сол т?рiмен тастап кетедi.

17. Ерлiктi? iстегенiн ??дай к?рдi де, бiлдi де, ол албасты болып жат?ан адамды ж?нiнен тазартып, бет ?лпетiн ?алпына келтiрдi. Лас бол?ан зат болмысын да, жанын да тазартты. Бiра? адамны? iшiнде б?рi бiр «ерлiкпен кекшiлдiк» ?алды, ал заты «Ер» бол?аннан ?згермедi.

18. Адамды ?айта адам ?ылдыр?ан со?, ??дай барлы? жаратылыстарынан ал?ыс с?рады. Сонда барлы? жаратылыстар ??дай?а табынып ал?ыс айтты, тек Ерлiк олай жасамады. Ол ??дай?а «мен сенiмен те?мiн, ??дыретiм сенiкiнен кем емес, сонды?тан са?ан табынып, ал?ыс айтпамын» дейдi.

Сонда ??дай тасты? суын шы?арып, сол судан та?ы бiр рухты жаратады, ол рухты? есiмi «Мы?ты» едi.

«Егер сенi? ??дыретi? менiкiмен те? болса осы рухты же?» дедi ??дай Ерлiкке.

19. Мы?ты мен Ерлiктi? арасында шай?ас басталды, бастап?ыда Ерлiк басымды?ты алып же?етiндей болды, бiра? Мы?ты ?зiн судан жаратыл?анын ескере т?ра, ?у айла т?сiлменен Ерлiктi жердi ора?ан м?хит?а батырып, шай?асты су астына к?шiрдi. Су астында Мы?ты басым болды, ж?не Ерлiктi же?дi, бiра? Мы?ты онын к?зiн жоймады. Же?iлген Ерлiкке «сен жарат?анны? бергенiн ж?не сенi жарат?анын ба?аламады?, сол ?шiн сенi жер астына ?амаймын, неден айыр?анын к?ру, сол са?ан жаза!» деп Мы?ты оны жер астына ?амады.

20. Мы?ты же?iмпаз болып ??дайды? алдына келдi, ??дай оны? шай?аста?ы айлакерлiгiн ба?алап о?ан «батыр» деген ла?абат бередi, солай Мы?ты рух т???ыш батыр болды ж?не Ерлiкке жаса?ан жазасында д?рыс санап, иемдiлiгiне ?лы к?штi ж?не ?дiлдiктi берiп Мы?ты батырды жал?анны? ?ор?аушысы ?ылдырды, кей шежiрелерде семсермен кiтап берiлдi делiнедi. Мы?ты батыр рух болса да, ол Адам-?аннан кейiн жаратылды, демек Адам-?аннан кiшi, сонды?тан адам баласы рухты? «батыр» ла?абатын ата? ретiнде емiн-еркiн пайдаланады.

21. Барлы? жаратылыстар ??дай?а табынып ал?ыстарын айт?ан со?, барлы? жаратылыстар ?з орын мекендерiне, ?яларына ?онды. Адамда адам болып, ж?нн?т?а ая? басты, сол с?ттен бастап жарат?анны? ?шiншi есiмi айтылады, ол есiм «Т??iр».

«Т??iр» с?зi «е? жо?ар?ы» деген ма?наны бiлдiредi, демек жарат?ан ?р жаратылыстан, жер-ж?нн?тiнен ж?не б?ткiл жал?аннан да жо?ары деген ма?ынада айтылады, ж?не «Т??iр» с?зiн «шы??ыс» с?зiмен те?естiруге болмайды. Ма?налары ??сас болсада « шы??ыс» с?зi тек ?лшемдi жал?ан?а ж?не жаратылыстар?а ?атысты айтылады.

II. Келiн

22. Ке? жер-ж?нн?тта ?май-ене тарат?ан Т??iрдi? ??т-??дiретiн тарататын к?п ж?не ?р т?рлi ??т к?здерi болды. Оларды? е? ?лкенi – ол тамырларын жер астына жiберген, ?зi аспан?а созыл?ан, жуан ж?не ?лкен а?аш едi. Б?л а?аш?а жаратылыстар келiп оны? жемiстерiнен, шырынынан, жапыра?тарынан ж?не ?абы?ынан д?м татып, ?здерiне сай ??т?а иемденетiн. Жер-ж?нн?тта е? ?лкен ??т тарататын к?з бол?анды?тан шежiрешiлер ол а?ашты «бай» деп атады, б?л с?здi? ма?насы «?згенi? ?мiрiне жауапкершiлiк алу ж?не жауапты болу».

23. Сол а?аш?а Адам-?ан да келедi, оны ?ызара пiсiп т?р?ан жемiстер ?ызы?тырады. Бiреуiн ж?лып алу ?шiн ол а?аш?а жа?ындай берген кезде, оны? алдынан ?май-ене шы?ады. Адам-?ан одан а?ашта ?сiп т?р?ан жемiстi с?рап, ала?андарын созады, сонда ?май-ене о?ан «Т??iр сенi рухтармен те?дестiрiп м??гi ?мiр с?ретiн ?ылдырып жаратты, сонды?тан са?ан б?л ??т к?зiнен д?м тату да ?ажет емес, ж?не б?л жемiстердi де алма» деп айтады. Сол с?тте Адам-?ан?а ол жемiстердi алу?а тыиым салынды, ж?не ол жмiстер «алма» деп аталды. А?ашта?ы жемiстердi бермесе де ?май-ене Адам-?анды бос ?ол жiбермедi, ала?андарына к?сiп жер салып бердi де «алтын сенi? иелiгi?» дедi, Адам-?ан ал?анымен жолын жал?астырды. «Алтын» с?зi к?зiргiде металл атауы ретiнде ке?iнен тарал?ан, ж?не ?дебиетте екi к?нелеу ма?ыналары да са?талды, олар «?з ?зiне жеткiлiктi – баршылы?» ж?не «бар?а риза болу – ш?кiршiлiк», бiра? «алтын» с?зiнi? негiзгi ма?ынасы ол «ж?нн?т» кейiннен жер-ж?нн?т жер-таби?ат?а айнал?ан со?, б?л с?здi? негiзгi ма?ынасы б?рмаланып басталды.

24. Жолын жал?астыр?ан Адам-?анны? жанын жал?ызды? мазалайды, ?бден ?инала ол ?зiне серiк жасау?а бел буады. ?з болаша? серiгiн ?зiне ??сайтын ?ылдырады. Бас, бет, ??ла?, мойын, бел, табан, шектерiне дейiн жасайды, тiрiлсiн деп ?з жанымен б?лiседi, бiра? ол жанды жаратылыс емес аспап болып шы?ады. Е?бегiнi? н?тижесiне ?ана?ат болмай, Адам-?ан ашуланып ол аспапты ла?тырып жiбередi, жерге д?п деп т?скен аспаптан домбыралан?ан дыбыстар шы?ады. Ерекше дыбыстар?а ?ызы??ан Адам-?ан аспапты жерден алып «домбыра» деп атап, шектерiн тарт?аннан т?гiлген?нге ерекше тол?ып, аспапта ойнай бастайды. ?з ойынымен жал?ызды? к?йiн сырт?а жар салады. Домбырадан т?гiлген к?йдi естiген ?р жаратылыс Адам-?анны? жан жал?ызды?ын сезедi. Т?гiлген к?йдi ?май-енеде естидi. К?йдi? ?серi соншалы?ты ол Адам-?анды аяп, о?ан серiк болсын деп ?йелдi жаратады. ?йел жал?анда?ы ?май-ененi? кейпi. Т???ыш ?йелде есiм бол?ан жо?, бiра? шежiрешiлер оны «келiн» деп атады, ?йткенi ол Адам-?ан?а серiк болу ?шiн, ?мiрiне келушi болып табылады. Адам-?анны? ?мiрiне ?йелдi? келуiн «бет ашар» салты суреттейдi.

25. Адам-?анны? ?мiрiне ?йел келгенннен оны? ?мiрi ба?ыт?а толды, ж?не б?л ба?ыт м??гi болатындай едi. Бiра? бiр уа?ытта жал?ыз ж?рген ?йел алма а?аш?а келедi. ?ызар?ан алмалар?а ?ызы?ып ?ара?ан ?йелдi к?рген жылан оны алманы жеуге аз?ырады. А? к??iл ?йел жыланны? с?зiне к?нiп, алмадан д?м татып, ?май-ененi? тыйымын б?зады. Со?ан жаза ретiнде ?май-ене жер-ж?нн?ттi жер-таби?ат?а айналдырады. Адам-?анды м??гi ?мiрiнен айырды, ал оны? ?рпа?ын жал?астыру ?йелге ж?ктелдi. Кейбiр шежiлелерде б?л тыйымды сал?анда, оны б?з?ан ?шiн жазала?анда жарат?ан Т??iр деп айтылады. Б?ны т?сiну ?шiн, бiлу керек, ?май-ене ол Т??iрдi? жал?анда?ы елшiсi ж?не оны? ?р iсi Т??iрдi? б?йры?ы.

III. ?ам-баба

26. Жер-ж?нн?т жер-таби?ат?а айнал?ан со?, Адам-?ан мен ?йел ?рпа? жал?астырып тiршiлiгiн жасады, ж?не олар?а б?лiнген уа?ыт бiткен кезде Т??iрге ?айтты, ол адам баласы ?рпа?тан ?рпа??а к?бейiп ?лкен халы??а айналды.

27. Т???ыш халы?ты? ко?амында ?те ма?ызды орын ба?сыларда едi, оларды? жауапкершiлiгiнде б?кiл ж?ртты д?рыс жолдан тайдырт?ызбайтын ?р н?рсе болды, ж?не е? басты мiндетi адам баласына Т??iрге деген ал?ысты ?мыт?ызбау. Бiрiншi болып адам баласына Т??iрге деген ал?ысты ?мытпау насихатын жаса?ан Адам-?анны? ?зi. «Ба?сы» с?здi? ма?ынасы «ба? жолын к?рсетушi». ?рине ба?сылар тек насихатпен шектелген емес, ?лшеумен зерттеуден бастап ?стазды??а дейiн соларды? iсi ж?не ерекше айта кететiн iс ол емдеу немесе «??т?ару» демек, олар Т??iрдi? ??т к?шiн емдеуге жарата бiлген. Б?л жерде аны?тай кететiн ж?йт, к?зiргi ?лт-?аза? тiлiнде «?ару» с?зi «?ирататын немесе за?ым келтiретiн зат» деген ма?ынада бейiмделдi, бiра? б?л с?здi? негiзгi ма?ынасы «?олданатын н?тижелi аспап», ал ол н?тижелiктi д?рыс?а немесе б?рыс?а жарату ол аспапты? пайдаланушысына байланысты. Ба?сыларды? ?олында?ы ондай аспап «??т» едi.

28. Адам баласы ?шiн Т??iрге деген ал?ысты жадында, жанында ж?не ж?рег?нде са?тау е? бастысы «ал?ыс» Т??iрдi? жаратылыстарына басты талаб. Ал?ысымыз бар бол?анша адамзатта бар болады, ал ал?ысымыздан айырылса? ?ара? болып жойыламыз. Сонды?тан ба?сыларды? басты мiндетi Т??iрге деген ал?ысты ?мыт?ызбау болды, оларды? б?л мiндетi Ерлiктi? кегiне ?арсылы?.

29. Себебi, жер-ж?нн?т жер-таби?ат?а айнал?ан кезде, Ерлiк ы??айлы с?ттi пайдаланып к?птеген ?з жаратылыстарын, Адам-?ан мен ?йелдi н?псi ойлармен iстерге аз?ыртып Т??iрге деген ал?ыстарын ?мытсын деп жер бетiне жiбердi. Б?рыс а?ымдарда ол жаратылыстарды? есiмдерi аталып, олар Ерлiктi? ?рпа?ы делiнедi, бiра? ол м?селенi тал?ылау?а ж?не оларды? есмiмдерiн атау?а, адам баласына тыйм салын?ан. Кейiннен ол жаратылыстарды шежiрешiлер «жын» деп атады. «Жын» с?зi « Т??iрдi? жаратылысынан кем» деген ма?наны бiлдiредi, ?йткенi оларды Ерлiк жаратты.

30. Жындар Т??iр ?зi жарат?ан, Ерлiк ?зi тiрлiткен Адам-?анды аз?ырта алмады, ал ол жындардан ?йелдi ?ор?асын деп ?май-ене о?ан ??т к?зiнен – жар?ыра?ан к?ннен, бiр тамшысын – отты алып бердi. Екеуiнде аз?ырта алма?ан жындар, оларды? ?рпа?ын аз?ыртып ал?ыстарынан айырып ?ара? ?ылдыру?а бел буды. Б?л ойлары iске аспасын деп Адам-?ан балаларына Т??iрге деген ал?ысты ?мытпау насихатты ?зi бастады, ол бастаманы? жал?асы ба?сыларды? мойында едi.

31. Сол ба?сыларды? ?здiктерiнi? бiрi ?ам есiмдi ба?сы болды, шежiрешiлер оны ?ам-баба деп атайды.

Оны? басты к?сiбi ??т к?шiмен емдеу – «??т?ару» едi. К?ндердi? бiрiнде о?ан ?арт ?ке мен ана ?здерiнi? дертке ?шыра?ан бойжеткен ?ызын ?келедi, бiра? ?ам-баба ?алай тырысса да дерт кетер емес болды. ?ыз ?инал?ан сайын ?арт ?кесiмен анасыда ?иналды, оны к?рген ?ам-баба т?уекелге барады.