Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

M?sl?mcik ! Baxin klavir?ikini m?n? g?tir.

M?n Baxin “dalinca” gedirdim. M??llim? is? bu zaman bir balaca alkoqol q?bul edirdi. Dey? bil?r?m ki, m?n onu sevmirdim. Birincisi, ona g?r? ki, ondan araq iyi g?lirdi. Ikincisi, m??llim? h?mis? ev? t?l?sirdi. M?n is?, g?zl?yirdim ki, n? vaxt o, m?n? barmagimi hara qoymagi ?yr?d?c?kdi”.

Musiqi m?kt?bind? vokal sinifinin olmamasi, royal ?zr? ev? d?v?t olunan repetitorun spirtli i?kiy? meyl g?st?rm?si M?sl?m?n g?l?c?kd? bir musiqi?i kimi yetism?sin? ?m?llibasli sip?r ola bil?rdi. Ancaq, usaqda musiqiy? olan h?v?s v? istedad onun g?l?c?yini m??yy?n etm?kd? b?y?k v? m?h?m rol oynamisdi.

M?sl?m yazirdi: “Bir d?f? ehtiyac ucbatindan Kupsova xala otagi t?rk etdi. M?n, butulkani onun ?antasindan g?t?r?b gizl?tdim. O, qayitdiqdan sonra h?mis? oldugu kimi m?ni klavir dalinca g?nd?rdi. Notu g?tirdim v? g?rd?m ki, Kupsovanin sif?ti tamam d?yisib. El? bil onun sif?tini t?rsin? ?eviribl?r. ?z?m? el? g?st?rdim ki, guya he? n?d?n x?b?rim yoxdu. Royalin arxasinda ?yl?sdim v? ?alisdim ki, he? n? b?ruz? verm?yim. ?vv?lc? arxadan fisilti esitdim, sonra b?t?n g?c? il? atilan q?l?m barmaqlarima batdi:

Ogurlama! Ogurlama M?sl?mcik ! -dey?r?k, -Kupsova dill?ndi. Bu, h?r?k?t m?nim ???n, h?m agrili oldu, h?m d? m?n? toxundu. Basa d?sd?m ki, ist?yim alinmadi, odur ki, aragi qaytardim. Amma sonra Mura xalaya gileyl?ndim.”

M?g?nninin h?yatinda xosa g?l?n, oxucunu ?z?n? c?lb ed?n hadis? v? m?qamlar o q?d?r ?oxdu ki, onlari bir-biri il? rabit?siz verm?k, sanki, ?dviyyatsiatr sir Misal ???n 1963-c? il? n?z?r yetir?k. Bu il, s?z?n h?qiqi v? m?cazi m?nainda, M?sl?m ???n ?ox ?h?myy?tli v? d?s?rli il olmusdu.

H?min ilin 26 mart v? 10 noyabr tarixl?rind? m?vafiq olaraq Kremlin “Qurultaylar sarayi”nda v? Pyotr Ili? ?aykovski adina Moskva Konsert Zalinda ke?iril?n konsertl?r m?g?nninin yaradiciliginda d?n?s n?qt?si olmusdu. Onda SSRI-nin paytaxtina Az?rbaycanin ?n yaxsi, ?n n?fuzlu b?dii kollektivl?ri, taninmis musiqi xadiml?ri, h?m?inin, g?nc istedadlar t?srifurmusdular buy. Sozs?z ki, Muslum d? onlarin arasinda olur. Alqis s?dalari altinda s?hn?y? ?ixan g?nc m?g?nni Mefistofelin “ Faust ” ?s?rind?n Hunonun kupletini, ?zeyir Hacib?ylinin “Koroglu” operasindan H?s?n xanin ariyasini, h?m?inin, “Ruslar m?harib? ist?yirmi?” mahnisini oxumusdu.

Televiziya il? birbasa translyasiya olunan axirinci konsertd?, M?sl?m?n s?hn?y? ?ixisi il? bagli zalda n?yin bas verdiyini he? kim t?s?vv?r?n? g?laya bil?, an. O, “Buhenvald harayi” v? Fiqaronun qisa lirik ariyasini o q?d?r g?z?l, m?ht?s?m ifa edir ki, dinl?yicil?r sarsinti ke?irirl?r. Italiyan dilind? ifa olunan qisa lirik ariyadan sonra dinl?yicil?r ayaq ?st? ?l ?alir v? intonasiya il? “bravo, bravo” dey? qisqirirlar. Lojada ?yl?s?n SSRI-nin M?d?niyy?t naziri Y.A.Furtsova v? I.S. ?zl?rind?n asili olmayaraq fasil?siz ?l ?alir, m?g?nnini alqislayirlar. Orkestr? r?hb?rlik v? dirijorluq ed?n Niyaziy? baxan M?sl?m basi il? t?krarlamagi isar? edir v? o, kavatinonu yenid?n, ancaq bu d?f? rus dilind? oxuyur.

El? h?min il Moskvanin P.I.?aykovski adina Konsert Zalinda M?sl?m ilk solo konsert proqrami il? ?ixis edir. Artiq m?g?nni dinl?yicil?r? o q?d?r tanis idi ki, onun konsertin? bilet ?ld? etm?k m?mk?n deyildi.

Bakiya qayitdiqdan sonra m?g?nni ansamblin solisti kimi musiqi kollektivl?ri il? ke?mis ittifaqin m?xt?lif s?h?r v? vilay?tl?rin? tez-tez qastrol? s?f?rl?yrin? getm?slaye Onun ?m?khaqqi il? he? bir problemi yasanmir. Getdikc? artan m?shurluq h?r yerd? ansamblin ugur qazanmasini ?vv?lc?d?n t?min edirdi. Alinan m?vacib onun ail? probleml?rini h?ll etm?k ???n kifay?t edirdi. Lakin basqa bir t?r?fd?n qastrol s?f?rl?ri ail?-m?is?t m?s?l?sind? ciddi ?atismazliqlar, probleml?r gund?m? g?tirirdi. H?r sey yavas-yavas n?zar?td?n, ?z m?crasindan ?ixmaga baslayirdi:

M?sl?m xatir? kitabinda yazirdi: “Ansambl il? biz ittifaqin m?xt?lif s?h?rl?rin?, h?tta, kurortlara gedirdik. H?r yerd? m?v?ff?qiyy?t bizi gozl?yirdi. Qastrol s?f?rl?rinin basgic?ll?ndirici uguru m?ni ail?-m?is?t m?s?l?l?rind?n uzaq salirdi. Artiq s?f?rl?rd?n ev? qayitmaq ist?mirdim, ?d?bli, ?xlaqli, n?zak?tli ail? bas?isi rolunda is? ?ixis etm?y? s?xsi x?susiyy?tim imkan vemirdi”.

S?hb?tin bu yerind? realliqdan ?ixis ed?r?k, M?sl?m?n s?yl?diyi “…?d?bli, ?xlaqli, n?zak?tli ail? bas?isi rolunda ?ixis etm?yim? s?xsi x?susiyy?tim imkan vermirdi” fikrini, “ m?shurluq basimi xarab etmisdi, s?xsi irad?m is? bunun ???n yet?rli deyildi” c?ml?si il? ?v?zl?y? bil?rik. Fikrimc?, bu, daha dolgun v? daha haqli olardi.

1963-c? ilin mart ayinda m?tbuat orqanlarinin s?hif?l?rind?, Az?rbaycandan g?l?n artistl?rin m?ht?s?m ?ixisi haqqinda “Sovet Ittifaqi Teleqraf Agentliyi”nin (SITA-nin) x?susi informasiyasi yerl?sdirilir. H?min informasiyada deyilirdi:

“?n b?y?k, -dem?k olar ki, -f?vq?lad? ugur M?sl?m Maqomayev? qism?t oldu. Onun t?krarolunmaz vokal keyfiyy?tl?ri, parlaq texnikasi bunlari dem?y? ?sas verir. ?minlikl? qeyd etm?k olar ki, operaya ?ox istedadli, qabiliyy?tli, z?kali g?nc artist g?lir”.

H?min zaman m?rk?zi m?tbuat h?myerlimizin ?ixisina ?ox f?al v? effektiv reaksiya gost?rirdi. Maraqli idi ki, b?y?k h?v?s, cosqu v? f?r?hl? m?g?nninin ifasini t?hlil ed?n “Qurultaylar Sarayi”nin biletsatanlari konsert proqramlarinin ?z?rin? ?z “fikir, r?y v? resenziya”larini bu c?r yazirdilar:

“Biz biletsatanlar m?ht?s?m zalda sizin ugurunuza, tamasa?ilarin sevinc v? f?r?hin? ?ox sevinirik v? sadlaniriq. ?mid edirik ki, sizin v? sizin Fiqaronun s?sini bir d? bizim s?hn?d? esid?c?yik. B?y?k g?miy?-b?y?k ugurlar”.

Bununla da, Moskvada ke?iril?n Az?rbaycan dekadasina, s?z?n b?y?k v? h?qiqi m?nasinda, yaxsi v? iri bir ?la yazmaq v? ya n?qt? qoymaq olardi. Lakin bunun M?sl?m? he? bir d?xli yox idi. ??nki m?g?nninin z?f?r yolu ind?n sonra baslayirdi. Bu c?r, ?ks-s?dadan, t??ss?ratdan sonra paytaxt Moskvanin M?sl?m? Az?rbaycana buraxacagi bir o q?d?r real g?r?nm?rd?. ??nki Maqomayev artiq Moskvani, moskvalilari, daha dogrusu, Kremli ?z ecazkar s?si il? m?ftun etmisdi. M?hz, dekadadan sonra ona ilk v? davamli t?klifl?r g?lm?y? basladi.

Bundan sonra h?yat ?z axari il? gedir, m?g?nni tez-tez n?yi is? birinci etm?li olur: SSRI-d? yegan? v? m?shur olan “Melodiya” firmasinin studiyasinda simfonik orkestrin m?sayi?ti il? opera ariyalari yazilmaga baslayir. H?mis? oldugu kimi orkestr? mayestro Niyazi r?hb?rlik edirdi. Ilk d?f? olaraq s?s rejissoru V.Babuskinin n?zar?ti il? r?q?msal yazi metodu h?yata ke?irilir.

Artiq h?min ilin payizinda, daha d?qiq demis olsaq, noyabr ayinin 10-da ?oxsayli M?sl?m sev?rl?r Moskva filarmoniyasina axisirlar. M?g?nniy? yalniz sonra m?lum olur ki, onun konsertin? baxmaq ist?y?nl?rin sayi h?ddind?n ?ox oldugu ???n p?r?stiskarlar vestib?l?n giris qapisini yerind?nixartmlar. Tamasa?ilarin ?ox oldugunu M?sl?m s?hn?d? mahni oxuyark?n hiss edir. O, g?r?r ki, zalda anslaqdir , ke?idl?r doludu , musiqisev?rl?r ayaq ?st? onu dinl?yir v? alqislayirlar. Bundan b?y?k z?vq alan m?g?nni bel? bir anslagin olacagini, t?s?vv?r?n?, bel?, g?tir? bilm?zdi.

Bu m?qamda, tarixi bir fakti qeyd etm?s?m M?sl?m?n ruhu m?ni bagislamaz. Konsertin proqraminda Bax, Gendel, Motsart, Rossini, Subert, ?aykovski, Raxmaninovun v? Hacib?ylinin c?misi 16 ?s?ri oxunmali idi. Ancaq m?g?nni onlarin sayini 23-? q?d?r qaldira bilir. ?g?r bel? dem?k m?mk?ns?, M?sl?m?n ?ox sevdiyi fantastika janri, m?hz s?hn?d? ?z real t?zah?r?n? tapir. Bu, fikiri s?yl?m?kl?, yanlisliga yol vermis olmaram, ?ksin?, h?qiq?ti t?sdiq ed?r?m. H?l? bunlar azmis kimi m?g?nni n?z?rd? tutulmayan ???nc? hiss?d?, italiyan v? m?asir estrada mahnilari ifa etm?y? baslayir. Baxmayaraq ki, texniki xidm?t s?hn?nin isiqlarini s?nd?rm?sd?, ancaq p?r?stiskarlardan ibar?t b?y?k k?tl?, avant?ra zali t?rk etm?k ist?mirdi. Bax, el? bu zaman M?sl?m royalin arxasinda ?yl?sir v? estrada baslayir: “Come prima”, “Guarda che Luna”, tvist, Andriano ?elentano, “Iyirmi d?rd min ?p?s” v? s. mahnilar bir-birini ?v?z edir.

Bu, konsert, h?m d? M?sl?m ???n bir “vizit v?siq?si” rolunu oynayir. O, sonraki konsertl?rini, m?hz bu, formada qurur: klassik ?s?rl?r v? estrada mahnilari… Onun t?s?bb?s? il? simfonik orkestr? gitara, z?rb al?tl?ri v? bas ?lav? olunur. Bununla da simfonik orkestr, estrada-simfonik orkestrin? ?evrilir. ?z t?l?bkarligi il? se?il?n K.I.Suljenko M?sl?ml? bagli xatir?l?rind? yazirdi:

“Nec? ki, M?sl?m Maqomayev z?hur edib, bir hadis? oldu. O, bir bas b?t?n g?ncl?rd?n y?ks?kd? dururdu. O, d?lic?sin? haminin xosuna g?lirdi”.

El? h?min g?n M?sl?m hiss etdi ki, artiq s?bh?l?r arxada qalibdi v? o, he? vaxt g?nclik ?r?ksizliyin?, agciy?rliyin?, c?sar?tsizliyin?, inamsiyazligcana qayidmayacaqdir. M?g?nni ???n ugurlu hesab olunan 1963-c? ilin sonunda onu Mirz? F?t?li Axundzad? adina Az?rbaycan D?vl?t Opera v? Ballet teatrina soloist kimi q?bul edirl?r. Eyni zamanda, M?sl?m estrada konsert proqramlari il? m?xt?lif s?h?rl?rin konsert salonlarinda ?ixislar etm?y? baslayir.

B?st?kar, piano?u, m?g?nninin z?hm?tsev?r olmasi onun h?yatinin ?sas m?nasi, ?sas qay?si olur. O, h?r seyi yaxsi, yalniz yaxsi yerin? yetirm?yi xoslayirdi. Yarim ?srlik s?hn? h?yatinda Maqomayev opera, estrada, m?zikl, kino, tamasa, birs?zl?, inc?s?n?tin hansi yerind? olmasindan asili olmayaraq bir amala, bir m?sl?k? xidm?t g?st?rirdi tamasa?ini aldatmamaga v? bununla da onu sev?nl?r? xalis s?n?t n?mayis etdirm?y?. B?t?n bunlar s?hn? arxasi v? ya s?hn?y? q?d?r s?rf olunan zaman k?siyi idi v? b?y?k z?hm?t hesabina basa g?lirdi.

Onun violon?elist-professor Anselovi? il? ke?irdiyi saatlar, ondan aldigi d?rs, d?y?rli m?sl?h?t v? t?vsiyy?l?r h?d?r getm?di. ?m?k v? z?hm?t, ?st?g?l istedad v? z?ka, ?st?g?l pes?karliq v? pedaqoqluq, ?st?g?l b?y?k v? m?rh?m?tli ?r?k… Sadaladigim bu m?sb?t v? y?ks?k keyfiyy?tl?r M?sl?ml? professor Vladimir Sezaryevi? Anselovi?d? birl?sirdi, v?hd?t t?skil edirdi v? g?l?c?k intibaha yeni yol a?irdi. O, yazirdi: “M?n vokalin ?sasi hesab olunan texniki ilm?yin ?hd?sind?n g?lm?yi ?yr?ndim. “Viktoriya” romansinda vokalin et?d v? qammasini olduqca t?miz oxudum. Vladimir Sezaryevi?in m?sg?l?l?rind? aldigim t?cr?b? m?qaminda, sonralar “Seviliya b?rb?ri” operasinda Fiqaro partiyasinin ?z?rind? isl?y?nd? g?rd?m ki, qamma v? basqa b?r -b?z?kl?r, saysiz-hesabsiz, h?m?inin, kifay?t q?d?r ?oxdu. M??llimimd?n aldigim m?sl?h?t ?m?lli-basli isim? yaradi. Italiyada t?cr?b? ke?dikd?n sonra Nazim Rzayevin r?hb?rliyi altinda Az?rbaycan D?vl?t Kamera orkestri il? XVI-XVIII ?sr b?st?karlarinin q?dim mahnilari?na b?t?vazr irdik (val, l?rdid )

Lakin, bu c?r m?kt?b b?t?n h?yat boyu b?s etmir: ?g?r bir ay m?sgul olmasan, hamisini yenid?n baslamaq lazim g?lir. M?n ist?y?rdim ki, x?yal?n yox, h?qiq?t?n bu, ?ox goz?l, q?rib?, ziyali insani ?r?kd?n qucaqlaylm. Deyil?nl?r? r?gm?n o, oglu il? birlikd? Israil? k???bd?. M?n, onu son d?f? g?r?nd? Vladimir Sezaryevi? ail?si il? getm?y? hazirlasirdi”.

M?g?nninin “Xatir?l?r m?nd? yasayir” (“Живут во мне вспоминания”) kitabindan g?tirdiyim iqtibaslar bir daha s?but etdi ki, ?m?k, z?hm?t, vaxt s?rf etm?d?n, alin t?ri silm?d?n, z?ka isl?tm?d?n keyfiyy?tli n?y? is? nail olmaq m?mk?n deyil, h?tta, s?n M?sl?m Maqomayev olsan, bel?…

M?sl?m?n h?yati ?vv?ld?n-axira q?d?r h?mis? m?xt?lif c?lbedici epizodlarla z?ngin olubdu. Maraqli bir hadis? o, m?kt?bd? oxuyanda bas verir. Mahni oxumaq onun diqq?tini o q?d?r c?lb edir ki, basqa f?nl?r tamamil? yaddan ?ixir. Bunun m?ntiqi n?tic?si olaraq yeddinci sinifd?, ikinci il oxumaq t?hl?k?si yaranir. V?ziyy?tin acinacaqli oldugunu g?r?n g?nc ?z?n? itirmir v? ?ixis yolunu m?kt?b direktoru Tahir Atakisiyevin yanina getm?kd? g?r?r. M?kt?b direktoru Tahir m??llim Rauf Atakisiyevin qardasi idi. Rauf Atakisiyev il? M?sl?m Maqomayev Susanna Arkadiyevnanin yaninda musiqi il? m? sgul olark?n tanis olmusdular. M?sl?m v? Rauf s?rb?st, bos asud? vaxtlarini birlikd? musiqi ifa etm?kl? ke?irirdil?r. Tahir Atakisiyevin yanina g?l?n M?sl?m ona m?raci?t ed?r?k deyir: “M?n musiqi m?kt?bin? ke?m?k ist?yir?m. Orda m?n sevimli oxumagimla m?sgul olacam. He? kim m?ni riyaziyyatla m?sgul olmaga m?cbur etm?y?c?kdi, ??nki o ( riyaziyyat : -C.P.) m?nim beynimi “zibill?yir”.

G?ncin ?z fikirind? israrli oldugunu g?r?n m?kt?b direktor he? bir problem yaratmir v? M?sl?m?n musiqi m?kt?bin? ke?m?sin? raziliq verir v? deyir:

-“?g?r alinmasa, qayidarsan…”

Bundan x?b?r tutan M?sl?m?n dostu Rauf Atakisiyev onu m?z?mm?t edir v? deyir:

“Bu cur se?m? m?kt?bi atmaq olar. M?n ist?rdim ki, s?n g?l?c?kd? ali t?hsil alasan, b?y?k musiqi?i olasan…”

Raufun s?z?nd? b?y?k bir realliq, bir m?ntiq, bir h?qiq?t var idi. Dogrudan da bu, m?kt?bi qurtaranlar g?l?c?kd? yaxsi musiqi?i olurdular. ??nki M?sl?m?n oxudugu m?kt?b, s?z?n h?qiqi m?nasinda, Bakida sayilib-se?il?n se?m? musiqi-orta m?kt?bi hesab olunurdu. Bu, m?kt?b? x?susi istedadi olmayanlari q?bul etmirdil?r .

Bu, bar?d? M?sl?m yazirdi: “Baki Konservatoriyasinin n?zdind? ki, musiqi m?kt?bi se?m? m?kt?b idi. Se?m? o m?nada ki, bura istedadi, qabiliyy?ti olan usaqlari q?bul edirdil?r. Valideyinl?rin hansi y?ks?k v?zif?ni tutmasi burda ke??rli deyildi. Se?im meyari bir idi-t?bii istedad. Qabiliyy?tsiz, bacariqsiz olanlari, h?tta, tanisliq v? basqa qeyri-m??yy?n yollarla, bel?, bu, musiqi m?kt?bin? q?bul etmirdil?r. M?hz, buna g?r? d? bizim m?kt?bi qutaranlarin ?oxu yaxsi musiqi?i olurdular. M?kt?b Baki s?h?ri kimi beyn?lmil?r idi: onda biz milli m?xt?lifliyin n? oldugunu bilmirdik. He? vaxt t?svis, h?y?can, iztirab ke?irmirdik, ??nki Az?rbaycanin paytaxti Bakida Az?rbaycan dilini bilm?k m?tl?q hesab olunmurdu. Ist?yirs?n-?yr?n, ist?mirs?n-?yr?nm?. Bizim ail?d? rus dilind? danisirdilar. Ona g?r? yox ki, m?n dogma ana dilini z?if bilirdim…

Xeyr! ?sla yox…

N?n?m Baydag?l tatar, Camal ?mimin h?yat yoldasi Mariya Ivanovna is? etnik t?rkibin? g?r? polyak idi. ?mim Az?rbaycan dilind? kifay?t q?d?r yaxsi danisirdi, ancaq ?d?bi Az?rbaycan dilind? h?rd?n ilisirdi…”.

M?sl?m?n yeni m?kt?bd? aldigi bilik g?nc oglanin konservatoriyaya daxil olmasina kifay?t edir. Bel?likl?, M?sl?m ali musiqi t?hsili almaga nail olur v? bununla da dostu Rauf Atakisiyev? verdiyi s?z? yerin? yetirir.

M?g?nninin usaqliq ill?rini n?z?rd?n ke?ir?nd? g?r?r?m ki, onun ???n bu zaman k?siyi ?ox maraqli, kesm?kesli v? yadda qalan olubdu. O, he? vaxt bir yerd? oturmagi, sakit durmagi xoslamayibdi. Ad?t?n bel? usaqlar haqqinda deyirl?r: “bulaq kimi qaynayir” v? ya “od par?asidi”. M?n, qiyabi sahidi oldum ki, babasindan yadigar qalan musiqi al?tl?ri, h?m?inin, evd? olan elektrik m?is?t avadanliqlari il? M?sl?m nec? davranir, n?n?sinecil toxan il?

Dig?r bir t?r?fd?n is? bu, diribasliq usagin g?z?nun “a?iqligindan”, ?evik olmasindan x?b?r verirdi v? ?ox yaxsi ?lam?t hesab olunurdu. ?n azindan, m?n bunu M?sl?m?n probleml?ri ?z? h?ll etm?k qabiliyy?tin? malik olmasinda, riyaziyyat f?nnind?n qa?araq basqa m?kt?b? ke?m?sind? g?rd?m. Q?tiyy?tli, bacariqli v? isini yaxsi bil?n M?sl?m riyaziyyatdan yaxa qurtara bilmir. ?misi C?mal?ddin onun riyaziyyatla m?sgul olmasi ???n ev? repititor d?v?t etm?li olur. Lakin bu, he? n?yi d?yismir, atalar m?s?lind? oldugu kimi: “d?yirman ?z isind?di, ?aq?aq bas agridir”.

O, xatir?l?rind? yazirdi: “?oxda b?y?k s?yl? ?alismirdim. M?kt?bli masasi arxasinda oturmaq m?nim ???n biz ?st?nd? oturmaga b?rab?r idi. Musiqi il? m?sgul olmaq tamam il? basqa idi, ??nki bu m?nim xosuma g?lirdi… Lakin riyaziyyat, b?t?n bu, formulalar, m?chul v? m?t?rz?l?r, ?mumiyy?tl?, n? is? oxumaga d?z?m?m, s?birim yox idi. Is o yer? ?atmisdi ki, ?mumt?hsil f?nl?r ?zr? m?nim ???n ev? repetitor d?v?t edirdil?r. Onlardan biri riyaziyyat?i, yaxsi yadimdadi… ?la oglan idi, eyn?kli-agilli. O, m?n? c?brd?n, ancaq m?nim basimda ?z d?s?nc?l?rim: musiqi v? g?zm?k dolanirdi. Bir qapiya oynamaq n?hay?t riyaziyyat m??llimini bezdirdi.”

M?sl?m?n s?hl?nkarligi, riyaziyyat f?nnin? olan soyuq v? laqeyid m?nasib?t sonda riyaziyyat m??llimini dil? g?tirir. Artiq h?r seyin m?nasiz oldugunu g?r?n riyaziyyat m??llim M?s?m? deyir: “S?nd?n he? vaxt riyaziyyat?i olmayacaq. Ona g?r? yox ki, s?n k?ts?n, z?ifs?n. Sad?c? olaraq s?n bununla he? zaman m?sgul olmayacaqsan. D?qiq elml?r s?nin beynin? girmir. Lakin s?n ist?s?n bunu ed? bil?rs?n. Ancaq s?n bunu ist?mirs?n. Buna g?r? d?, g?l musiqi haqqinda danisaq.”

Riyaziyyat m??llimi il? aralarinda olan s?hb?ti M?sl?m bel? xatirlayirdi:

“Biz saatlarla musiqi haqqInda danisirdiq. Mura xala g?r?rd? ki, biz uzun m?dd?t bir yerd? otururuq, ona g?r? d? m?ni ?mim? t?rifl?y?r?k deyirdi:

Bax, ciddi-c?hd, s?y g?st?rir!”

B?t?n zamanlarda, h?r bir m?kt?bd?, pedaqoqlar arasinda sagirdl?r? dogma, yaxin m?nasib?t b?sl?y?n, pes?sini m?k?mm?l bil?n m??lliml?rl? b?rab?r, h?m d? pes?sin? laqeyid v? soyuq yanasan m??lliml?r olubdu. Bu, yoxlanilmis t?cr?b?ni h?r bir sagirdin t?hsil aldigi m?kt?b? samil etm?k olar. Ona g?r? d?, sagirdl?r arasinda f?nn m??lliml?rini dogma v? ya ?gey, yaxin v? ya uzaq, bilikli v? ya biliksiz, pis v? ya yaxsi bu kimi m?xt?bulif kateqoriy?alara brl?rd. Burda, bir m?qami x?susil? vurgulamaq lazimdi, ola bilm?z ki, bir m??llim hami ???n yaxsi v? ya pis olsun. S?zs?z ki, bu m?s?l?y? h?r k?s ?z f?rdi v? s?xsi m?nasib?tl?r bucagindan yanasmalidi. M?hz, bu n?qteyi-n?z?rd?n M?sl?m?n t?hsil aldigi m?kt?b, h?m?inin, pedaqoq kollektivi istisna t?skil ed? bilm?zdi.

M?sl?m yazirdi: “Biz m?kt?bd? m??lliml?rimiz h?dd?n artiq agilli, ciddi, ?r?k sixan, he? n?d?n razi olmayan, “t?lx?k, oyunbaz, m?sx?r??i” v? sair bu kimi d?r?c?l?r? b?l?rd?k. Bizd?, Arkadi Lvovi? adli ?ox g?cl?, heyran doguran bir m??llim var idi. O, biz? ?ografiya v? ingilis dilind?n d?rs deyirdi. Arkadi Lvovic deyirdi:

Avropanin b?t?n ?lk?l?rini say! Tez!

Onun ?z? ingilis dilind? ?ox yaxsi danisirdi. ?ox sonralar m?n m??llimimi v?fatindan bir q?d?r ?nc? g?rd?m. Arkadi Lvovi? ?oxdan t?qa?dd? idi, Leninqradda (Sankt -Peterburqda: -C.P.) yasayirdi. M?n, s?h?r? konsert proqrami il? qastrola g?lmisdim, h?min zaman “B?y?k teatr” Leninqradda s?f?rd? idi. Yadimdadi, m?n restoranda sam yem?yi t?skil etdim, “B?y?k teatr”in bir ne?? solistini v? Arkadi Lvovi?i d?v?t etdim. Sam yem?yi ?la ke?di, ?ox yaxsi alindi…

Basqa bir yaxsi pedaqoq is? Aron Izrailovi? idi. O, biz? musiqi savadi f?nnind?n d?rs deyirdi. ?mr?m?n sonuna kimi bir m?qami he? vaxt yaddan ?igartmayacam. Musiqi savadi haqqinda h?l? he? n? bilmirdik o, is? biz? deyirdi:

M?n siz? dem?y?c?m salam, usaqlar! ?yl?sin! Siz d? m?n? cavab olaraq dem?yin: Salam, Aron Izrailovi?! M?n siz? dey?c?m: