Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

«Бiреудi? жанына екiншi бiреу к?шiп келгенде, оны? керегесiн жайысып, ша?ыра?ын к?терiп, уы?ын шаншысу – ?аза??а б?лжы-майтын т?ртiп. Жа?а к?ршiнi? ?йi тiгiлiп бол?ан со?, к?мектескен к?ршiлер бiр-бiр малын сойып, оны ?й iшiмен ас?а ша?ырады. Б??ан ауыл болып м?ре-с?ре болады. „К?ршi ха?ысы – т??iр ха?ысы“ деп т?сiнетiн ?аза?та, мiне, осыдан бастап ?зара к?мек, ?ормалды?, сенiм басталады. Алым-берiм ж?редi. М?ны? негiзгi ?йыт?ысы – ?йелдер. Б?лар бiр-бiрiмен етене болып кетсе, ерулiктi? жал?асы берекеге ?ласады. К?ршiлерде той-томала?, ?лiм-жiтiм орта? ат?арылады. Бiрге ?уанып, бiрге ?ай?ырады. Содан келiп „А?айыннан жат жа?сы – сыйласа алса, ар?ыма?тан жабы жа?сы – шаба алса“ дегендi ?аза? осыдан шы?ар?ан». (А. Ж?нiс?лы, 9. 13.04.1995.)

А?айындарымен, жа?ын дос-??рбыларымен араласып-??раласып, барысып-келiсiп сыйласуды бiлмейтiн т?йы?, жатбауыр адамдарды сына?анда айтылады.

А?АСЫ БАРДЫ? ЖА?АСЫ БАР,

ІНІСІ БАРДЫ? ТЫНЫСЫ БАР

«?аза?та а?аны ар?а, iнiнi медет т?тады. Содан: „А?асы барды? жа?асы бар, iнiсi барды? тынысы бар“ деген ма?ал тара?ан». (М. Р?стемов, 86.75-б.).

Б?л – бiрге ту?ан бауырлар немесе жа?ын, а?айын адамдар бiр-бiрiне ?арайласып, к?мектесiп т?рады. Сондайда а?асы iнiсiне с?йенiш, ?ор?ан болады, iнiсi а?асына ?ол?абыс етiп, ?олын ?зартады, тынысы болады дегенi.

А?Ы БАРДЫ? – БА?Ы БАР

«С?ттен ?ымыз, ш?бат, айран, ?аты?, сары май, iрiмшiк, ??рт, с?збе, ?айма? сия?ты iшетiн, жейтiн, сусындайтын алуан т?рлi та?ам ?зiрлейдi. „А?ы барды? – ба?ы бар“ деп ?аза? хал?ы с?т та?амын ба?ыт несiбесi деп бiлген». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57. 67-б.)

Я?ни, сиыры, сауын малы бар ?йдi? ба?ы бар дегендi бiлдiредi. Бiр сиыр бiр ?йлi жанды, тiптi артылып бара жатса, к?ршi-?ола?ды а?пен жарыл?ап, с?тiн сат?анны? ?зiнде тиын-тебенiн айырып, к?н к?рiсiне сеп болмай ма.

АЗДЫ? АТАСЫ БІР

«?рпа? саба?тасты?ы ?зарып, т?пкi атадан ?рбiген ?рiм -б?та?ты? арасы бiрнеше буын?а ?ласады. Алайда, ?рпа? ?аншалы?ты ?сiп-?нсе де ?зiнi? этнотегiн, ?сiресе, т?пкi атасын ?мытпайды. С?йтiп, бiрнеше ауыл ??райтын жетi ата?а дейiнгi ?улеттер жиынты?ы аталастар ретiнде ай?а?талады. Аралары жетi ата?а тол?ан аталастар ?зара ?ыз алысып, ?ыз берiскенiмен, ?мiрдi? бiр ?уаныш, бiр ?кiнiш с?ттерiнде бiр-бiрiне ?арайлас болып отырады. Ал, д?ст?рлi ?мiр-салтта болып т?ратын ж?т, iндет, жаугершiлiк сия?ты н?убеттер салдарынан селдiреген аталастар, ?детте т?пкi ата-тегiн тiрек ете отырып, ?зара ?айтадан кiрiге т?сетiн бол?ан. «Азды? атасы бiр» деген м?тел с?зi? м?нiсi осында. (А. Сейдiмбек, 93. 132-б.).

Адамдар ?зара к?ш бiрiктiрiп, ?ор?аныс, шабуыл?а дайындал?анда немесе бiр iске жабыла ж?мыл?анда, «Азды? атасы бiр» деп, осы м?телге ж?гiнген. Я?ни, «бес сауса? бiрiксе, бiтпейтiн iс жо?» дегендей ма?ынаны бередi.

АЗ ТАМА??А БАУЫРШЫНЫ? КЕРЕГІ ЖО?

«Бауыршы – ХIV-?асырларда Дештi —?ыпша? ?лкен м?жiлiс-терiнде ет турау?а шебер, ?ста адамдарды арнайы ?ста?ан. Б?ларды „бауыршы“ деп ата?ан. Ибн Баттута саяхатнамасында ?збек ханны? м?жiлiсiнде бол?анда, б?л туралы былай деп жазыпты: М?жiлiстер бол?анда бауыршылар келедi. Б?рi арнайы жiбек киiм киiп келедi. Олар еттi ?са?тап турайды. Ет турауды? на?ыз майталмандары», – дейдi.

Бауыршы ескi т?ркi тiлiнде бар с?з. ?аза?та «Аз тама??а бауыршыны? керегi жо?» деген ма?ал бар». (Н. ??лмаханбетова, 52. 221-б.).

Аз iске, ша?ын шаруа?а к?мекшiнi?, арты? адамны? ?ажетi жо?, ?зiм-а? тындырамын деген ма?ынада ??ынылады.

АЙБИКЕ АУЫЛЫНА ?ОН?АНША,

Н?РБИКЕНІ? К?ШІП КЕТКЕН Ж?РТЫНА ?ОН

«Шежiре деректерiнде ар?ын iшiндегi ?аракесектен (Болат?ожа) ?рбiген аталарды? бiрi – Шаншар абыз. Шаншарды? ?ызбике (?ызданбике деп те атайды), Айбике, Н?рбике деп аталатын ?ш ?йелi бол?ан. ?ызбике ?рпа?ы селдiр, ?сiп-?не ?ойма?ан. Айбикеден – Келдiбек, Тыныбек, Есiркеп, Ж?нiбек туып, «т?рт бек» атанып, оларды? жетi ?рпа?ына дейiн билiк пен бектiк дары?ан. М?селен, Келдiбек, ?азыбек, Бекболат, Тiленшi, Алшынбай, М?ди – б?лар исi ?аза??а ?йгiлi т?л?алар.

Ал, Н?рбикеден – Тiлеуке, Бертiс ту?ан. Б?ларды? ?рпа?тары да ?сiп-?нiп, небiр жа?сы-жайса?дар мен бай-ба?ыландар шы??ан. ?арт Б?генбаймен ?зе?гiлес бол?ан Жарыл?ап батыр, д?улескер к?йшi Т?ттiмбет, жиырма мы? жыл?ы бiткен д?улеттi байлар Адамбай, Т?рсын осы Н?рбике ?рпа?тары». (А. Сейдiмбек, 93.)

М?тел с?зге келетiн болса?, м?ны на?ашылы-жиен, а?айын-туыс арасында?ы ?зiл-оспа? деп ба?амда?ан ж?н.

АЙ?ЫРКІСІ

«…Со??ы кезде жыл?ы к?рсек болды, жазушы Несiпбек Д?утаев есiмiзге т?сетiндi шы?арды. Алдымен ежелгi грек мифологиясында?ы кентавр деген ??ымны? жайын айтайыншы. Жартылай жыл?ы, жартылай адам деген ма?ынаны бiлдiретiн к?рiнедi. Б?л ?зi са?тарды? жаса?ан жоры?тарына байланысты ту?ан ??ым деген де ??гiме бар. Аттан т?спейтiн адамдар, атпен бiрге жарал?ан адамдар та?iлеттес. ?лмейтiн, ?шпейтiн осы а?ызды Несiпбек Д?утаев бiздi? ??ымымыз?а та?ы бiр жа?ындатып ?ойды. Кентаврды б?рын „адамат“ деп те аударып ж?ргенбiз, Несiпбек Д?утаев „ай?ыркiсi“ деген баламаны сарт еткiздi». Ж. ?ор?асбек, «А? желкен» журналы, №10, 2017ж.

Энциклопедиялы? басылымдарда былай т?сiндiредi: Кентавр – к?не грек мифологиясы бойынша, басы мен кеудесi – адам, ?ал?ан т?р?ы жыл?ы кейiптес, тау-тас пен ормандарда жасайтын жабайы, ажалды пенде. Б?л образ терiстiк тараптан келген скиф, кассит сия?ты к?шпелi тайпаларды? салт атты жауынгерлерiн ал?аш к?ргенде (мiнiс жыл?ыларын т???ыш рет к?рген), та? ?алып, ?рейленгеннен пайда бол?ан. Сонды?тан да оларды мейiрiмсiз, ?атал мiнез-??лы?ты кiсiай?ыр немесе ай?ыркiсi т?рiнде елестетедi.

АЙ К?РДІМ АМАН К?РДІМ,

БАЯ?ЫДАЙ ЗАМАН К?РДІМ.

ЕСКІ АЙДА ЕСІРКЕДІ?

ЖА?А АЙДА ЖАРЫЛ?А

«…Ал?аш?ы адамдар Айды, К?ндi, ж?лдыздарды немесе таби?ат ??былыстарын жанды зат есебiнде санап, ?здерiнi? та?дыры, болаша?ы, iстеген iсiнi? с?ттi немесе с?тсiз болуы соларды? мейiрбандылы?ында деп ???ан. Б??ан мысал дiнге сенушi ?арттарды? жа?а Ай ту?анда: „Ай к?рдiм аман к?рдiм, бая?ыдай заман к?рдiм. Ескi айда есiркедi?, жа?а айда жарыл?а“ – дейтiнi д?лел бола алады». (С. М??анов, 77.43-б.).

Хал?ымыз к?не заманнан келе жат?ан жорал?ы бойнша, ?ткен к?ндерiне ш?кiршiлiк, т?уба етiп, болаша? к?ндерден к?п ?мiт к?ткен. Сол сенiм бойынша жа?а ту?ан ай?а ?арап, ала?ан жая отырып, жо?арыда?ы т?рт жол ?ле?дi ?айталап, алда?ы ?мiрлерiне жа?сы тiлек, лебiздер айтып, бата ?айыруды д?ст?рге айналдыр?ан. Сол д?ст?р ?лi де ?мытылмай келедi.

АЙ ?ЫРЫНАН ТУСА, АЙБАЛТА?ДЫ САЙЛА,

АЙ ШАЛ?АСЫНАН ТУСА, К?РЕГІ?ДІ САЙЛА

«…Онан со?:

Ай ?ырынан туса, айбалта?ды сайла,

Ай шал?асынан туса, к?регi?дi сайла,

деген де ма?ал бар. Б?л ертеректе, шап?ыншылы? заманда шы?-?ан ма?ал. Ай ?ырынан (тiгiнен) туса, жаз шы?а бастайды, жоры??а аттану да к?бейедi. Ал шал?асынан ту?аны ?ысты? белгiсi». (Х. ?бiшев, 18. 36-б.).

Б?л ма?алды б?гiнде былайша келтiредi:

Айды? тiк т?р?аны

?зiне жайсыз, халы??а жайлы.

Шал?асынан ту?аны

?зiне жайлы, халы??а жайсыз.

Я?ни, Ай тiгiнен туса, ауа райы шаруа?а жайлы, жылы болады. Ал, Ай шал?асынан жатса, ай суы?, жайсыз болып ?тедi. Оны к?рген адам: «Ай шал?асынан жатыр, ?скiрiк болады десейшi», – деп ?рейленедi.

АЙ М?ЙІЗДІ АЛТЫ К?Н,

?А?АРЛЫ КЕЛСЕ – ?АТТЫ К?Н,

?ЫРЫНА АЛСА – ?ЫРЫ? К?Н

«Кейбiр жылдары, мысалы а? ?оян жылы ?ыс ?атты болып, к?пке дейiн к?ннi? са?ы сынбай т?рады. Мал?а жайсыздау тиетiн м?ндай кездегi амалды „ай м?йiздi алты к?н, ?а?арлы келсе – ?атты к?н, ?ырына алса – ?ыры? к?н“ дейдi». (Н. У?ли?лы. 9.).

Б?л ?ыс мезгiлiнде, ?сiресе а?пан айында келетiн ?арлы-боранды амалды? бiрi. Б?л амал кей жылдары а?паннан наурыз?а дейiн созылып кетедi. ?ыс ?атты бол?ан жылдары ж?т?а ?рындыруы м?мкiн.

АЙНАЛАЙЫН

«К??iл хошын бiлдiретiн осы бiр с?з к?не заман?ы салттан ?ал?ан, б?л салт бойынша нау?ас адамды емдеу ?шiн оны? басынан бiр н?рсе айналдыратын, сонан со? оны – мал болса, соятын, зат болса, кедейлерге сада?а?а беретiн бол?ан», – деп жазады да (?. Диваев – К.О.), д?лелi ретiнде Будаговты? с?здiгiне с?йенедi…

Б?л жерде автор б?рын ауруды? басынан айналдырып ?кетiлген малды не затты сада?а етiп берудi? бол?анын ме?зейдi, расында да «айналайын», «сада?а? кетейiн» деген с?здер, с?з тiркестерi осындай ?деттен ту?ан болса керек». (Ф. Оразаева, 30.27-б.).