Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

«А?пан ая?ында аяз айылын жиып, ?ыс ?а?арынан айырылады. «А?панда к?н ат адым ?зарады» (м?тел). (Ж. Кейкiн, 42.153-б.).

Б?л с?з тiркесiнi? толы? н?с?асы «?а?тарда к?н ?ар?а адым, а?панда ат адым ?зарады» болуы керек. И?, к?н мен т?ннi? ?за?ты?ы желто?сан айыны? 22-сiнде те?елетiнi белгiлi. Ал желто?санны? 23-iнен ары ?арай к?н жайымен ?зара бастайды. Содан ?а?тар айында аздап, секондтап ?зара т?скен к?н а?пан айында минуттап, белгiлi д?режеде ?зарып, ай?ын бай?алады. Хал?ымыз к?ннi? осы ?заруын бейнелi т?рде бере бiлген.

А?ПАН-ДА?ПАН АЛТЫ К?Н,

АЯЗЫМЕН ЖЕТІ К?Н

«Ал, бiздi? жа?та (Батыс ?аза?стан – К.О.) а?пан – осы а?пан айында келетiн бiр амал. Себебi, „А?пан-да?пан алты к?н, аязымен жетi к?н“ дейдi. Б?л жетi к?н на?ыз ?ыс ортасында келедi. Б?л к?ндерi ?ар жауып, жел т?рып, боран, б?р?асын болады, аяз к?шейедi». (Р. ??дайбергенов, 9. 21. 02. 1990.).

«Он бiр то?ыста?ы (16.12 – 11.01 к?ндерi) ?а?тарды? ?арлы бораны деген амалдан со?, то?ыз то?ыста (12.01 – 8.02) ?тетiн аязды к?ндердi ай м?йiздi алты к?н немесе а?пан-то?панны? (да?панны?) аязы деп атайды (орыстарда б?л аязды к?ндер „крешенские морозы“ делiнедi)». (Н. У?ли?лы, 9.).

А?пан айында ?тетiн алты-жетi к?ндiк аязды к?ндердi айтады. Оны хал?ымыз а?пан-то?панны? аязы дейдi.

А?СА? ТЕМІР К?РЕГЕН,

АУЗЫН АЙ?А БІЛЕГЕН

«Елдi? да??ын ерi шы?арады, ердi? да??ын елi шы?арады» деген ?ой. Оны? ата?-да??ын аспан?а к?теруiне с?белi ?лес ?ос?ан ?мiр Темiр. Ол басына кесене салып (?ожа Ахмет Иассауи мавзолейi – К.О.), ?ожа Ахметтi? атын ас?а?татты. Кесене да??ы жер жар?ан ?атал хан ?мiр Темiрдi? атына «к?реген, а?ылды» деген с?здi ?осты. Ел арасында «А?са? Темiр к?реген, аузын ай?а бiлеген» деген на?ылды тудырды.» (М. Жыл?айдар?лы, 11. 19. 09. 1999.).

«Темiр есiмiне „к?реген“ с?зiнi? неге жал?ан?анын бiлесiз бе?! Т?ркi елiнi? тегеурiнiн д?ниеге е? со??ы рет мойындат?ан ?мiр Темiр тек алысты болжа?ыш талантты ?олбасшы ?ана емес, ол ?ажайып т?с к?ргiш, к?рген т?сiн ?атесiз жори алатын ?руа? ?он?ан киелi адам бол?ан. Сонды?тан да „?мiр Темiр“ есiмi со?ынан „к?реген“ деген ?осымша ла?аб жал?ан?ан. Б?л ?деттегi ?дебиетте айтылып ж?ргендей Шы??ыс хан ?рпа?ынан ?ыз ал?ан со? та?ыл?ан „жезде, не к?йеу“ ма?ынасын бiлдiретiн титул ?ана емес». (Х. К?кт?ндi, 45. 6-б.).

Ол да Шы??ысхандай «аузын ай?а бiлеп», б?кiл д?ние ж?зiн жаулап алуды к?кседi. Дегенiмен, жаулап ал?ан ?а?анатты? ?ызы?ын ?зi де, ?рпа?тары да к?ре алмады.

А?СЕРКЕ МЕН ??ЛЖАН ?ЛІП ТЕ

ТАРА?ТЫ ЕЛ БОЛ?АН

«Бай?озы ?лгеннен кейiн де Тара?тыдан батырлы? ?зiлмеген. „А?серке мен ??лжан ?лiп те Тара?ты ел бол?ан“ дейтiн м?тел бар. Оны? м?нiсi былай. Тара?тылар орыс отаршылдарына ?арсы ?лт-азатты? к?ресiне белсене атсалыс?анын тарихи фактiлер растайды. Ал?аш?ыда олар Саржан ?асымовты?, кейiн Кенесары ханны? ?оз?алысын ?олдайды. Шамамен, 1830 жылы Тара?ты А?серке мен ??лжан (Бай?озыны? немересi) ж?не То?а Б?йтелi батырлар мы? ?олмен Шо?ны? ?ара?ашы деген жерде (?ара?анды облысыны? Жа?аар?а ауданыны? б?рын?ы „Рассвет“ совхозыны? ма?ы) полков-ник Шубиннi? солдаттарымен со?ысады. От ?арулы отаршылар?а т?теп бере алма?ан к?терiлiсшiлер к?п ?ыр?ын?а ?шырайды. Сол со?ыста А?серке мен ??лжан батырлар шейiт болады». (С. Арын?лы, 9. 11—17.06.2015.)

Б?л м?тел ел арасында кейде «А?серке, ??лжан ?лiп те ел бол?анбыз» деп ы?шамдалып айтылады.

А?ТАБАН Ш?БЫРЫНДЫ

АЛ?АК?Л С?ЛАМА

«1724—1725 жылдары жо??ар феодалдарыны? шап?ыншы ?скерлерi Сырдария алабында?ы отыры?шы егiншi ауылдар мен ?алаларды ойрандап, ?аза? ханды?ыны? астанасы Т?ркiстан ?аласын ж?не ?аза? ханды?ына ?арасты Ташкент, Сайрам, т.б. ?алаларды басып алып, талан-тараж?а ?шыратты ж?не ?иратты…

Жасан?ан жауды? т?т?иылдан жасал?ан жой?ын жоры?ынан есi шы?ып, бас ??рып тойтарыс беру м?мкiндiгiнен айырыл?ан ?аза?тар тоз-тоз болып жосып, Сырдария ?зенiнi? ар жа?ына ?ттi. Орта ж?з бен ?лы ж?з ?аза?тарыны? бiр б?лiгi Шыршы? ?зенiнен ары кеттi. ?аза?тарды? бiразы Ал?ак?л ма?ынан Б?хара мен Самар?ан?а ?арай а?ылды. Ал кiшi ж?з ?аза?тары Сауран ?аласын айналып, ?азiргi Шиелi, ?ызылорда т?сынан Хиуа?а ?арай беттедi.

Б?л ауыр о?и?а ?аза? тарихында «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» деп аталады. М?ны? былай аталуы: жаудан ?ашып жаяу ш?быр?ан ?алы? ?ауым ?рi болдырып, ?рi ашаршылы?тан б?ралып, Ал?ак?л к?лiнi? жа?асына келiп с?лап жат?анда, к?п iшiнен бiр а?са?ал шы?ып: «Адам баласы ?мiрде к?рген жа?сылы? пен жаманшылы?ты? б?рiн ?мытпауы керек. Бiз осы к?рген к?нiмiздi не деп атаса? болар?!» – деп с?рапты. Сонда та?ы бiр ?ария орнынан т?рып: м?ны? аты: «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» болсын дептi. М?ны? м?нiсi: атамекен, мал-м?лкiнен айрылып, жаяу-жалпы, аш-жала?аш бос?ан ел ш?быра-ш?быра табаны а?арып, азып-тозды деген с?з екен». (М. ?ани, 55. 273-б).

«Ал?ак?л – ?ызылорда облысыны? солт?стiк-шы?ысында орналас?ан Телiк?лдi? б?рын?ы тарихи атауы («?СЭ», 7-том, 84-бет). ?аза? тарихында «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» деген ?анды ?ыр?ын д?уiрдi бiлмейтiн адам кемде-кем. ?алма? ойранынан босып, ?аратау ас?ан халы?ты? келiп тiзе б?ккен жерi осы к?лдi? жа?асы делiнедi.

Ал?ак?л – ?анды ?асiреттi? ?ана емес, ел iшiндегi алауызды? пен же?iлiстердi? халы? есiнде ?ал?ан жал?ыз нышаны, сол сия?ты екi ?асыр?а созыл?ан кейiнгi боданды?ты? да р?мiзi болып табылады». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)

Айналасында?ы б?лiнген, астан-кесте?i шы??ан д?ниенi бейнелеп айту ?шiн адам осы с?з тiркесiн ?олданады.

А? ?Й АМАНАТ

«Тарихымызда „А? ?й аманат“ берген екен деген с?з бар. Жаугершiлiк замандарда екi жа? м?мiлеге келiп, бiтiмгершiлiкке то?та?анда, осы салт бiткен iстi? ай?а?ы ретiнде ж?рген. М?ндайда кiн?лi жа? же?iлгенiн мойындап, бар с?н-салтанатымен, д?ние-жи?азымен а? ?й аманат ?келiп тапсыр?ан. Ол тек же?iлгендiктi? ай?а?ы емес, же?ген елдi мойындауды?, ендiгi татулы?ты? кепiлi деп санал?ан. Оны б?зу – ?лкен к?н? бол?ан». (М. Жа?ып).

«Б?генбай батырды? жо??арлар?а к?йрете со??ы берiп, ?аза? елiн т?бегейлi же?iске жеткiзген ай?ас 1750 жылы Ая? деген жерде болып, жо??арлар же?iлгендiктерiн мойындап, ?аза? батырларына а? отау тiгiп, а? т?лпар шалып, досты? нышаны ретiнде сойыл?ан т?лпарды? басын тартып, б?дан былай ?аза? хал?ымен жауласпау шартына ?ол ?ой?ан келiсiм жасалады. С?йтiп, ?аза? хал?ы ?асыр бойы созыл?ан к?ресiн же?iспен ая?тайды». ?. Баталов, «?зiмдi ?зiм тани бiлсем…». Алматы, 2001ж,134б.

Жо?арыда?ы екi мысалдан бай?а?анымыздай, жаулас?ан екi елдi? бiтiм, келiсiмге келiп, «А? ?й аманат» деп ?й орнат?аны – жою мен ??ртуды? емес, ??руды?, ?сiп-?ну, орта?тасып ?й т?р?ызуды?, досты? пен бейбiтшiлiктi? ескерткiш р?мiзiндей к?рiнедi.

Осы орайда жеке адамдар?а байланысты мына бiр салтты да еске т?сiре кетейiк: сол ескi замандарда же?ген жауды? алдына барып, белдiктi мойын?а салып, тiзерлеп т?рып сау?а с?райтын жорал?ы да бол?ан.

А?ЫЛ – ЖАСТАН, АСЫЛ – ТАСТАН

«Сырым батыр Тайб?рi к?лi (?а?па?ты к?лi) суыны? ?адiр-?асиетi мен ба?асына бiрде-бiр ?зен-к?лдi те?естiрмесе керек. К?л бара-бара суалып, ел баласына сусын керек ететiн к?ндер болар деп жорамал жасап, оны? суыны? н?рiн молайта т?судi м?рат т?тады. Осы ойын iске асыру ?шiн сонау Ойылды? бiр ?алтарысынан б?гет салып, су арнасын Тай б?рiге б?рып жiберудi к?здейдi. Су б?гетке тiрелiп, Ойыл ?зенiнi? ?алтарысында?ы су де?гейi к?терiледi. Осы с?ттi о?тайлы пайдалана бiлген Сырым бабамыз б?геттен елу ша?ырымдай жердегi биiк орналас?ан ??ма? жердi жырып жiбередi. Осы кезде жа?а арна пайда болады. Оны? атауын ел Жарыпшы??ан деп ата?ан. Мiне, д?л осы Жарыпшы??ан арнасы Тайб?рi к?лi суыны? тартылып кетуiнен ?ор?а?ан.

Сырым батыр б?л б?геттi 1797 жылды? к?ктемiнде т?р?ыза бастайды. Сол мезгiлде су тасып кетiп, б?геттi т?р?ыза алмай амалдары таусылып, ?инал?ан сарбаздарына Сырым ойнап ж?рген ауылды? бiр топ балаларын н?с?ап: «Не айтып, ?андай ойын ойнап ж?ргендерiн бiлiп кел», – деп бiр сарбазын ж?мсапты.

К?п кешiкпей жiберген сарбазы балалар да тас?ын суды б?гей алмай, «Шым сал да – ??м сал, ??м сал да – ??рым сал», деп дау-ры?ып ойнап ж?ргендерiн айтады. «А?ыл – жастан, асыл – тастан» деген емес пе. Бiз де солай жасауымыз керек деп б?йры? берген екен. Елден ??рым киiз, а?аш ?йдi? ескi туырлы?тарын жинатып, б?гет салу iсiне кiрiскен. Мiне, б?геттi? негiзi осылай т?р?ызылыпты. Содан б?л «Сырым б?гетi» аталып кеткен». (Т. ??сайн, Ж. Ш?же??л, 31. 26.11.2014).

А?ЫННЫ? ??ЛА?Ы ?ЗІНЕН

?ЫРЫ? ЖЫЛ Б?РЫН ТУАДЫ

«…Алайда от?а да т?скен, су?а да т?скен сол Махамбеттi? заманында ?араорман елi де бол?ан, ш?райлы жерi де бол?ан. ?рiс толы малын шетiнен кертiп жеп отырса, кiм ?ой дер едi. Солай бола т?ра ж?мыр басын б?йгеге тiккенi ?алай? ?айда салса да ?айтпай, а? алмастай ?иып т?сiп, шамыр?анса шарт сынатын ??дiретi неде? Оны? Абай?а дейiнгi а?ын-жыраулар?а ?ара?анда ?ркештенiп, айбынды к?рiнiп т?ратын себебi: ??р бос?а шынды?ты айтып шыр?ырай бермей, а?и?атты? с?зiн с?йлеп, хал?ына тiзе батырып, ?а??а?сатып жылат?ан ?арау к?штерге ?арсы майдан аша бiлгенiнде; „Исатай – басшы, мен – ?осшы“ деп, ?ала бердi б?гiнгi кейбiр ?ры ?лы?тар секiлдi халы?ты? нанын жемей, ?амын жеп, ашы? ай?ас?а шы??ан к?зсiз ерлiгiнде; „?абыр?асын ?аусатып, Бiр-бiрiндеп с?ксе де, ?аба?ын шытпас ер керек Бiздi? б?йткен б?л iске!“ деп кiле? арыстан айбат, жолбарыс ж?ректi жiгiттердi iрiктеп, к?реске баста?ан к?к серек азатшылды?ында; ?зi ?мiр с?рген ??iрдi? ??былмалы тiршiлiгiне ?арап, алда?ы к?ннi? жа?сылы?, жаманды?ын сезе бiлетiн к?рiпкелдiгiнде. Но?айбай шешен: „А?ынны? ??ла?ы ?зiнен ?ыры? жыл б?рын туады“ деп, м?мкiн осы?ан ?арап айт?ан шы?ар, кiм бiледi». (Р. Ниязбек, 9. 21—27.08.2014.).

?детте а?ын-жазушылар мен жалпы ойшылдарды? интел-лектуалды? ?абiлетi жо?ары болатынын, тарихи ?ткендi тере? бiлiп, соны? ар?асында болаша?ты да болжай бiлетiн к?рiпкелдiк ?асиетiн Но?айбай шешен д?л т?йiндеп бере бiлген.

А?ЫРАП, ?АУЫС, К?РІ – ??РТА?ДЫ ТАУЫС

«?ауыс амалы ?арашаны? 20—25 жа?асына дейiн созылады. Б?л – араб тiлiнен енген с?з. Осы мезгiлде жерге ?ар т?сiп, т??iректi т?гелдей а? ?лпа жабады. Же?iл, ж?мса? ?ар. Осы?ан байланысты ?азеке? б?л амалды а? ?ар деп те ата?ан. ?ауыс негiзiнен, ?аза? т?рмыс-тiршiлiгiне ?ауiптi, ?а?арлы амал санал?ан.

«А?ырап, ?ауыс, к?рi-??рта?ды тауыс» деген ма?ал ж?йден-ж?й айтылмаса керек. М?ны? ма?ынасы «а?ырап» (?азан), ?ауыс (?араша) айларында к?н сал?ындайды, к?рi, а?са?-то?са? малдары?ды жара-татын уа?ыт болды» дегендi бiлдiрсе керек. Мiне, осы ?ауыс амалы кезiнде к?н суытып, б?р?а?, ?ткiншi жа?быр жауатын бол?ан». (07. 20.11.2014.)

«А?ырап а?ырын келдi, ?арлы боранын ша?ырып келдi» деген с?з тiркесi де б?л ай, амалды? ?андай ?асиетке ие екенiн ай?ындап т?р.

А?ШАНЫ? С?ЗІНІ? ?ЫНЫ БАР,

К?НТУДЫ? С?ЗІНІ? ??НЫ БАР,

ЫСТЫНЫ? ?ЫЗЫЛДАН ДАМБАЛЫ БАР

«А?ша батыр, А?ша елi, А?шаны? ?улы?ы, „А?ша то?ан“, А?шаны? бiр ер-то?ымы бiр кiсiнi алда?аны жайлы а?ыз ??гiмелер ?шан-те?iз. А?ша батырды? шы??ан ортасы жайлы бiрер с?з. А?шалар ?уа?ы, ?а?па с?зге ?ста келедi екен. Ел iшiнде „А?шаны? с?зiнi? ?ыны бар, К?нтуды? с?зiнi? ??ны бар, Ыстыны? ?ызылдан дамбалы бар“ деген б?рын?ылардан с?з ?ал?ан. Олай дейтiнi А?шалар ?у тiлдi, К?нтулер ?р н?рсенi д?п басып тауып айтады екен, ал Ыстылар шетiнен батыр, ?рi с?н?ой бол?ан. Олар ертеде ?ызыл бараттан дамбал киiп, с?нденiп ж?ретiн к?рiнедi». (О. Хатит?лы, 48. №4, 2001.)

Б?л с?з тiркесiндегi А?ша, К?нту, Ысты – ?лы ж?здi? ??рамына кiретiн рулы? м?нге ие бол?ан аталар. (М?селен, А?ша Суаннан, К?нту Шымыр Дулаттан, Ысты Сары?йсiннен тарайды). Ру-аталарды? ерекше ?асиеттерiн д?рiптеуден с?з тiркесi ту?ан.

АЛА ЖІПТІ АТТАМА

«?аза?та «ала жiбiнен аттау» деген с?з бар, ол – ?рлы? жасау ж?не бiреуге ?иянат жасау дегендi бiлдiредi. Ал ар?ы танымды? – мифтiк м?нi ?алыптас?ан шектен, нормадан шы?ып кету, я?ни, белгiлi бiр т?ртiптi? шекарасы осы – ала жiп, мысалы, екi дауласушы жа?ты? арасына ала жiп тасталады не керiлiп ?ойылады. Б?л да шекара, т?решi ?шiн а? пен ?араны? шектесу айма?ы – а? пен ?ара арасы-да?ы орта д?ние.

Ала жiп жас баланы? ая?ына т?сау ретiнде де пайдаланылады, б?л жа?дайда баланы? о д?ниеден (?аза?та ту?ан адам ?ыры? к?нге, не бiр-?ш жыл?а дейiн «?лi б?л д?ниелiк емес» деп есептелiнген) ?тiп, тiрi адамдар ?атарына ?осылуы, ала жiптi ?иып, шекарадан ?туi болып табылады». (С. ?ондыбаев, 62.).

«…Есiгiне ??лып салмай, ала жiппен байлан?ан. „Ала жiбi?дi де атта?ан жо?пын“, – деген с?з осыдан шы??ан». (С. М?дiмар?лы, 73.).