Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

АПАМ ?ЙІ – А? ЖАЙЛАУ

«?аза?та бауырларыны? шал?ай елге ?затылып кеткен апаларын ер жеткен со? iздеп бару салты бол?ан. Са?ынтып келген бауырымен ?ауыш?ан апаны? ?уанышын айтып с?з жетпес. ?ткеннен де, кет-кеннен де ата-анасы, бауырларыны? аманды?ын с?рап, са?ыныштан ?бден ??саланып, зары?ып ж?ргенде, iнiсiн к?рiп к?зайым болып, ?шкенi жанып, ?лгенi тiрiлгендей к?й кешедi. ?айран апа бауырына к??iлi тойып, мау?ын баса алмай, ертелi-кеш айналып-тол?анып, барлы? т?ттi-д?мдi, жылы-ж?мса?ын соны? алдына жайып, аузына тосады екен. Сiр?, „Апам ?йi – а? жайлау“ деген с?з де осындайдан ?ал?ан болса керек». (М. Ниязбеков, 82.10-б.).

Б?л с?з тiркесiн кейде ер кiндiктi бауырларына ?аратып, «А?ам ?йi – а? жайлау» деп айтатыны да бар.

АРАЛ МЕН СЕМЕЙ ?АСІРЕТІ

«Арал мен Семей – ХХ ?асырда?ы ?аза? хал?ыны? басына т?скен н?убет-тау?ыметтердi? жиынты? образдарына айнал?ан топонимдер. Те?iздi? тартылуы – ойсызды? пен ж?нсiз ?мiршiлдiктi? (Ке?естiк тоталитаризм кезе?iндегi – К.О.), ал Семей полигоны (ядролы? сына? полигоны – К.О.) – т?тас халы??а iстелiнген ?иянатты? е? танымал ескерткiштерi». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)

«Арал мен Семей ?асiретi» дегенде бiз тартыл?ан те?iз табанынан к?терiлген т?зды ша?ны?, полигонда?ы ядролы? сына?тан жер бетiне ш?гiп ?ал?ан радияцилы? с?уленi? зардаптарын айтып отырмыз. Олар сол ??iрлердегi таби?ат пен т?р?ын хал?ына ?атты ?сер етiп, талай адамдар денсаулы?тарынан айрылды, м?гедектiкке ?шырады, ?ай?ы-?асiретке тап болды. Мiне, осындай экологилы? зардаптарды? таби?ат?а, адамзат?а тигiзген ?серiн Арал мен Семей ?асiретi деймiз.

АРАМЗАНЫ? ??ЙРЫ?Ы БІР-А? Т?ТАМ

«?ойды? т?лi – ?озы. ?ойлар к?ктемсiз т?лдемес ?шiн, ?ош?ар?а к?з айларында к?йек* байлайды. ?ыс туатын ?озылар «арамза» аталады. Ол ж?деубас болады. «Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там* (кiшкене ма?ынасында) деген ма?ал содан». (С. М??анов, 77. 83-б.).

«?аза?тар иттi? а?, сары, шым?ай ?ара (ме?сiз ?ара) т?стiсiн ?натпайды. Ор ж?не т?ртк?з иттi ?ол?а м?лдем ?стамау?а тырысады. Онан г?рi т?бел, а?т?с, алая?, аласын „иесiне адал серiк“ ретiнде арты? ба?аласа, ??йры?ыны? ?шында ?ана кездесетiн а?ын „арамза“ деп танып, оны? бiр т?тамдайын кесiп тастайды. „Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там“ деген тiркес осы?ан ?атысты тууы ы?тимал». (Б. ?иянат?лы. 9. 30. 11. 1995.).

Арамды? пен ?улы?ты?, ?тiрiктi? ?мiрi ?ыс?а, ерте ме, кеш пе оны? жайы ашылады, ?шкере болады дегендi а??артады.

АРАНДАП ?АЛДЫ

«Жым – а?дарды? ?здерiнi? ?алы? б?та арасына салып ал?ан жолы. Сенен т?ра ?ашса, жым?а кiрiп кетедi. Сен кiре алмай ?аласы?. Соны „жым“ дейдi. Жым?а ?аза? „аран“ ??рады. Анау тар жер ?ой, те?селiп, иреле?деген сондай бiр ?рымтал жерге iстiктi ?ойып, а?аш?а бекiтедi. Ана жа?тан ?уаласа?, ?рiккен а? ентелеп келген бетiмен, к?кiрегiмен ?адалады. Соны ?аза?тар „аран“ дейдi. Немесе аранны? екiншi т?рi бар. Жолбарыс, аю секiлдi iрi а?дарды ?стау?а арнал?ан. Жердi ?аз?ан со?, ?стiн б?тамен, ш?ппен жауып, ?азыл?анын бiлдiрмей ?ояды. Ал ш???ырды? iшiнде ?лкен-?лкен ?азы?тар болады. А?дар ш??ыр?а т?ссе болды, ?лгi ?азы?тарды? бiрiне ?адалып, сол жерде ?алады. Б?л т?сiлдi со?ыста да пайдаланады. Ертеректе к?дiмгi а?ашты? басын жонып, ?аламны? ?шы секiлдi етiп, ?шкiрлеп к?мiп, аран жаса?ан. ?аш?ан жауды? ?скерi келiп ?адалатын бол?ан». (Ж. Бабалы??лы,24..204-295-б.).

Бiреудi? ?улы?-с?мды?ына сенiп, алданып ?алды. ?кiнiштен «?ап» деп, санын со?ты. Бiреудi? алдап со??ан ?а?панына т?стi дегендей ма?ыналарды бередi.

К?йек* – алжап?ыш сия?ты, бiра? одан ана??рлым кiшiлеу, ?ош?ар-ларды? жыныс м?шесiн жауып т?ратын мата жап?ыш.

Т?там* – бес сауса?пен т?т?анда?ы к?лемге шамалас, 4—5 елiге те? жуанды? ?лшемi.

АР?ЫМА? АТ?А К?П МІНДІМ,

САДА?А КЕТСІН БУДАННАН.

ЕР ЖІГІТПЕН ДОС БОЛДЫМ,

САДА?А КЕТСІН ТУ?АННАН

?арабайыр мен т?ркiмен ар?ыма?ынан ту?ан жыл?ыны будан деп ата?ан. «Ар?ыма? ат?а к?п мiндiм, сада?а кетсiн буданнан. Ер жiгiтпен дос болдым, сада?а кетсiн ту?аннан», – деген атам ?аза?. ?йткенi, буданны? бiр т?п жусан – азы?ы, бiр т?п жусан – ?азы?ы. Будан ат екi т?п жусанмен басы?ды жаудан ??т?арады. Ол к?й та?дамайтын-ды?ымен, т?зiмдiлiгiмен, ж?йрiктiгiмен ба?алы». (С. Шаухаманов. 31.31. 07. 2002.).

Б?л с?з тiркесi ?зiмiздiкiнен сада?а кетсiн немесе ?зiмiздiкiне еш н?рсе жетпейдi деген м?нде айтылады.

АР?ЫН А?А БАЛАСЫ

«?аза?ты? этно??рылымды? ж?йесiнде ?алыптас?ан д?ст?р бойынша, ж?здiк де?гейдегi но?та а?алары: ?лы ж?зде – жалайыр, Орта ж?зде – тара?ты, Кiшi ж?зде – табын тайпалары. Д?л сол сия?ты, а?а балалары: ?лы ж?зде – оша?ты, Орта ж?зде – ар?ын, Кiшi ж?зде – ?лiм (?аракесек) тайпалары. Ал, ?ара ша?ыра? иелерi: ?лы ж?зде – албан, Орта ж?зде – ?ыпша?, Кiшi ж?зде – ш?мекей тайпа-лары. Осындай м?ртебелер рулы?, аталы?, ?улеттiк де?гейде де бар». (А. Сейдiмбек, 93.143-144-б.).

Б?гiнде м?нi ескiрсе де, б?л тiркестердi? м?н-ма?ыналарын ??ын-дыра кеткендi ж?н к?рдiк.

Но?та а?асы – ел iшiнде жол, ж?н бастау?а ???ылы деп, оларды? орнын ерекшелеп, к?термелеп, арнайы сый-сияпаттар к?рсетiп отыр?ан.

О?ан С. М??ановты? мына т?сiндiрмесi д?лел: «Ат басына ауыз-ды?сыз кигiзiлетiн т?рман – но?та. О?ан шылбыр бау ?ана… та?ылады да, то?та?анда, атты онымен байлайды. ?аза?та (но?та а?асы» – ?лкен, басшы ма?ынасында ?олданылады. Олай дейтiнi, к?не заманда ?ке балаларына еншi бергенде, к?ш алдында ж?ретiн но?талы т?йенi ?лкен ?л жетектеген.

Содан «но?та а?асы» атан?ан». (С, М??анов, 77. 125-б.).

А?а баласы – ?лкен (?ара) ша?ыра?ты? ?лкен ?лынан тара?ан ?рпа?. Жасы ?лкен-кiшiлiгiне ?арамай, жолы ?лкен деп ерекше ??рмет к?рсетiп, к?термелеген.

Ша?ыра? иелерi – ?лкен (?ара) ша?ыра?ты? кенже ?лынан тара?ан ?рпа?. ?детте ?ара ша?ыра? кенже ?л?а м?ра?а ?ал?ан. Жасы ?лкен-кiшiлiгiне ?арамай, келген кiсi, ?она?тар алдымен соларды? ?йiне т?сiп, ?лкен ша?ыра? деп ??рмет к?рсетiп, дастар?андарынан д?м татуды мiндет т?т?ан.

АР?АЛАНЫП КЕТТІ

«Со??ы кездерде, ?сiресе, ?нер адамдары туралы айтыл?анда немесе жазыл?анда, «аруа?танып кеттi», домбыраны немесе ?обызды «бiраз тарт?аннан со? аруа?танып шы?а келдi» деген с?з тiркестерi жиi айтылатын болды. М?ндай кезде «ар?аланып кеттi», «ар?аланып шы?а келдi» деу ж?н. Тегiнде ?нер адамдарын «ар?асы бар екен» демейтiн бе едi?

Шынында «аруа?»* деген с?з ?лген адамны? рухы деген ??ымды бермей ме? Д?рiптеп отыр?ан адамымыз «аруа?танып кетсе», ?лiп ?ал?аны ма? Осы тiркестi тек адам?а ?ана емес, мал?а да ?олданатын болды?.

?аза? ?лкен бiр iс бастарда аруа??а сыйынатын, медет с?ра?анда, аруа??а табынатын, жапа шеккенде аруа? ша?ыратын. «Аруа?» деген с?здi орынсыз ?олданбайы?, аруа?ты сыйлайы?, аруа?пен ойнамайы?, а?айын». (Е. Бейсенбек. 9. 18.11.1993).

И?, расында да «Аруа??а сиынды, табынды», «аруа? аттады», «аруа? (?рды) атты», «аруа? ?ысты», «аруа? ?олдады», «аруа? (демесiн, жебесiн) ?олдасын», «аруа??а шет болма», «аруа? жар бола к?р» ж?не т.б. тiркестер ата-баба аруа?ын ме?зеп т?р?ан жо? па.

Аруа?* – араб с?зi, «рух» дегеннi? к?пше т?рi: дiни сенiм бойынша, к?зге к?рiнбейтiн, таби?аттан тыс к?штер, ?лген кiсiнi?, ?лы адамны? (?улиенi?) «жаны» ма?ынасында ?олданылады. Ата-бабамызды? аруа?ы, аруа? ?он?ан кiсi т?рiздi тiркестер де бар.

АРМЫСЫЗ!

«…Бiздi? ?аза?та да, менi?ше, ?р заманда ?р?алай амандасып ж?рдi. М?селен, Ислам дiнi бiздi? даламыз?а жайылмас б?рын бiзде «ассалаума?алейкум!» «уа?алейкумассалам!» деген амандасу т?рi бол?ан жо?, ?рине. ?здерi?iзге м?лiм, «ассалаума?алейкум!» деген с?з «са?ан Алланы? н?ры жаусын!» деген с?з. «Уа?аллейкумассалам!» дегенi «сiзге де Алланы? н?ры жаусын!» дегендi бiлдiредi. Демек, б?л – таза дiнге байланысты амандасу. Ал о?ан дейiн к?шпелi халы?тар, оны? iшiнде ?аза?тар: «Армысыз!» деп амандас?ан екен.. Сiз а?са?ал?а: «Армысыз, а?са?ал!» деп амандасса?ыз, ол кiсi сiзге: «Бар бол, балам!» деп жауап ?айтаратын бол?ан.

Ал ендi мына ке?ес д?уiрiнде дiнге тыйым салынды да, м?сылманша амандасу, кiтаптарда?ы, кейбiр ?ле?, ауыз ?дебиетiнi? н?с?аларында?ы «Алла» деген с?здi алып тастады. Соны? ы?палымен ?алалы?тар «с?леметсiз бе» -ге к?шiп алды. Ал ?ытайда?ы ?аза?тар ?ытайша «ни? хау маны?» ?аза?шасын ?олданып («хау ма» – сiз жа?сымысыз» дегенi), «жа?сымыз» дейдi. ?азiр «ассалаума?алейкум!» деп те, «топ орта?а бiр с?лем!» деп те амандаса беремiз». (?. Ж?мадiлов, 31. 15.10.2014).

«Армысы?» деген амандасу с?ра?ына адам «бармын» деп жауап берiп амандасады. Сонда ?азiргi «ассалаума?алейкум» мен «уа?алейкумассаламны?» орнына ?ткен ?асыр ?аза?ы осылай деп амандасып, ??гiменi «ардан» баста?аны ?ой.

«Армысы? ба» деген с?ра?ты «сен арсы? ба» деген с?ра? екендiгiн бiлемiз, о?ан «ия, бармын», я?ни «арым бар» деп жауап бередi. ?арап отырса?, «ар» деген бейне бiр «киелi зат, н?рсе» сия?ты, адам ?зiн адаммын деп есептеуi ?шiн оны? осындай «?асиеттi б?йымы» – ары болуы керек екен, ?лгi амандасу с?ра?ы адамны? е? басты н?рсе ретiнде осы арды? бар-жо?ын аны?тау болып т?р. ?аза? нашар, ?яты жо?, к?ргенсiз, е? алдымен намысы жо? адамды арсыз адам дейдi, адамны? ары болмауы – адамды хайуан деумен бiрдей. ?аза?та?ы «жаным – малыны? сада?асы, арым – жанымны? сада?асы» (бас?а айтылу варианттары да бар) (Мысалы, «Малым – жанымны? сада?асы, жаным – арымны? сада?асы» – К.О.) деген ?ран боларлы? с?здi? м?нi – жан ?шiн, жер бетiнде тiрi болып, ?мiр с?ру ?шiн барлы? мал мен байлы?-д?ниенi ??рбан етуге болады, ал ар – жаннан-?мiрден де ?ымбат, сонды?тан ар ?шiн ?мiрiмдi ?ию?а бармын дегендi бiлдiредi. Арлы болу да, арлану да жа?сы ?асиет екенiн де бiлемiз». (С. ?ондыбаев, 62. 140-б.)

«Сонымен арийлiк – на?ты ай?ындал?ан рух – арий рухы ретiнде мойындалуы тиiс. Арий болуды? мемлекеттiк ма?ызы бар едi, арийлiктер ?останай ?аласыны? жанында орналас?ан Сынтаста ж?не Ар?айым ?алалары ?ркениетiн ??рушылар болып есептеледi. Арийлердi? рухы ?аза?тар?а да т?н едi. ?аза?тарды? ?лкен ?ауым?а немесе к?п болып жинал?ан халы??а „Армысыздар“ деп iлтипат к?рсетуi тегiн емес ?ой. Б?л я?ни бiз арлар арлар?а с?лем бердiк дегендi бiлдiредi ?ой. Радио тiлшiлерi ?аза? тiлiндегi хабарларын д?л осылай бастайды. Бiра? ?кiнiшке ?арай, со??ы уа?ытта с?лемдесудi? м?ндай т?рi сирек ?олданылып ж?р». Е. Омаров, 308-бет.

Сондай-а? ?аза? тiлiнде «ар» т?бiр тiркесiн ??райтын с?здер жиiлiгi Ш. Шаяхметов атында?ы «Тiл – ?азына» ?лтты? ?ылыми-практикалы? орталы?ы мамандарыны? зерттеуi бойынша, бас?а ?рiп тiркестерiне ?ара?анда е? жо?ары (600 мы?нан аса) к?рсеткiшке жетiп отыр?аны к?п н?рсенi ??тыр?андай. М?селен, ?аза? тiлiндегi ар, ар-?ят, ар-ождан, арда?, арты?, ардагер, ар?ау, арыс, арыстан, ар?ын, арман, аран, арсыз, арай, аралас, ар?ыма?, арда, ару, аруана, ар?а, арал, арша, араша, ар?ан, ары?, олар, б?лар ж?не т. б. с?здерден арийлiк иiс а??ып т?р?ан жо? па.

АРУА? АТТА?АН, О?БАС*

Аруа?ты ?орлады, ар-?ятын ая??а басты, ?дет-??рыпты б?зды, ондай адамны? жолы болмайды, о?байды деген ма?ынада.

«Т?ркiтiлдес халы?тарды? iшiнде ата-баба аруа?ын пiр т?т?ан, оны сыйлап, сыйынып отыр?ан бiздi? бабаларымыз екенi – шынды?. Аруа? сыйлау б?рын?ы ?ткен зиялы адамдарды? – а?ындарды?, батыр-ларды?, ру, тайпа к?семдерiнi? аруа?тары ?инал?ан кезде желеп-жебеп ж?рсiн, ма?сат-м?ратымыз?а жетуге себепкер болсын деген ??ымнан туындаса керек. ?аза? аруа?ты айт?анда ?шатын б?ркiттей ?омданып, е?сесi к?терiлiп ?алады. Бас?а у?жге то?талмаса да, аруа??а то?тайды.

«Мен о?ан аруа?ымды ?орлатпаймын», «Аруа? атта?ан, о?бас» та?ы да бас?а осындай ?анатты с?здер хал?ымызды? ата-баба аруа?ына деген шын пейiлiнен, ысты? ж?регiнен ту?ан». (Ж. Бабалы??лы, 24. 305-б.).

«Аруа? ?олдасын» деген с?здi аузынан тастама?ан ата бабамыз тек б?л с?здi жай ?ана ?олдануды немесе шексiз фанатты?пен табынуды емес, ?ткенмен ?арым-?атынасты ?амтамасыз ететiн, ?лтты? шабыт пен жiгердi? т?тасты?ынан «жiпсiз жал?ан?ан» тылсым байланысын ?збеудi? т?сiлi деп айта аламыз. Мiне, намыс пен жiгер, ?лтты? пен отаншылды?ты? жауынгерлiк рухы бiздi? дiлiмiзде осы Аруа? ша?ырудан тiкелей туындайды. Егер бiз оны шари?атта айтылма?ан деп дiлiмiзден алып тастайтын болса?, онда ?лтты? жауынгерлiк рухтан да ?ол ?земiз деген с?з». (Берiк Аташпен с??баттан. 47. 12.04.2013.)

Батыр бабаларымыз жау?а шап?анда, жиын-тойда отыр?ан би-шешендер бiр ерек iстi бастарда, «Аруа? ?олдасын» деп ата-баба рухына ж?гiнiп, бойларына рух, ?уат жинайтын бол?ан. Б?л ?ран б?гiнгi к?ндерi де ма?ызын жой?ан жо?.

АРЫСТАНБАБ?А Т?НЕ,

?ОЖА АХМЕТТЕН ТІЛЕ