Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

??МЫРС?А ЖОЛЫ?ДЫ БІЛ

(Екiншi н?с?асы) *

«Аяз би ?зiнi? зеректiгi, тап?ырлы?ы, а?ылдылы?ы ар?асында у?зiр болады. Халы? аузында Май?ы бидi? ?асынан орын ал?ан екi бидi? бiреуi (екiншiсi – ??мырс?а) деген а?ыз бар. Оны? даналы?ын, досты??а адалды?ын сертке, берiктiгiн, ?дiлдiгiн хан да, ?ара да мойында?ан. Хан бол?ан Аяз би ?зiнi? ?ой ба??анда?ы жырты? шапанын хан сарайы боса?асына iлiп, со?ан к?зi т?скен сайын т?убесiне келген дейдi. Содан халы? аузында: „Аяз ?лi?дi бiл, ??мырс?а жолы?ды бiл“ деген дана с?з ?ал?ан». (54.).

?ркiм е? алдымен ?зiн-?зi кеше кiм едi, б?гiн кiм болып отыр?анын, билiк-мансап?а ?олы ?алай жеткенiн, я?ни ?з ?мiр-болмысына сын к?збен ?арап, ?ткенiн естен шы?армауын ескертiп т?р.

* «?анатты с?з – ?азына», 1 – кiтабын ?ара?ыз.

?

?ДЕТ ?ДЕТ ЕМЕС, Ж?Н – ?ДЕТ

«К?неден келе жат?ан ж?н-жоба, ?дет (за?) бойынша Керей ханнан кейiн ханды? билiктi? тiзгiнi а?а баласы ретiнде М?рынды??а тиесiлi бол?ан. Солай деп Мырза М?хаммед Хайдар да жазады. (М?хаммед Хайдар Дулати „Тарих-и Рашиди“ – Алматы, 2003, 306 бет). Алайда ?аза? ханды?ыны? ша?ыра?ын к?терiсiп, туын ?адас?ан т?т?а ретiнде жол Ж?нiбекке берiлген. М?рынды? даланы? жазылма?ан за?ы – ж?н-жоба?а то?та?ан. „?дет, ?дет емес, ж?н – ?дет“ дейтiн ма?ал с?з осындай ?исында айтыл?ан. ?аза?ты? ?ария с?здерi, шежiре деректерi осылай дейдi». (А. Сейдiмбек, 93. 326-б.).

Б?гiнде ежелден ?алыптас?ан ?дет, д?ст?рдi кейбiр адамдар жа?дайына ?арай ?зiнше ??былтып, б?зып-б?рмалап, кейде барлы?ын, байлы?ын танытып ?спеттеп жiберетiнi жасырын емес. Сондай жа?дайларда ж?н бiлетiн адам оларды осы м?тел ар?ылы жол-жоба?а салады.

?З БОЛМАЙ, М?З БОЛМАЙДЫ

«Хал?ымызды? таным-наным болжамы бойынша к?н мен т?н тепе-те?дiкке жеткен кезде ?уеде ?ажайып бiр дiрiл мен гуiл естiледi, сол ?ндi „?з“ дейдi. ?з ?ткенде б?кiл жан-жануар, к?ллi ?сiмдiк д?ниесiнде, жалпы тiршiлiк ?лемiнi? бойына ?ан ж?гiрiп, ?айта т?леп жа?арады, ескiнi? ауырлы?ы кетедi. ?здi? ж?ргенi ?детте бай?ала бермейдi, оны? ?ткенiн ?ой алдымен сезедi екен. ?ой аспан?а ?арап жамырай ма?ырап, т?рып ?алатын к?рiнедi. Соны к?рген малшы „жаз хабары келдi“ деп ?уаныпты. „?з болмай, м?з болмайды“ немесе „?з болмай жаз болмайды“ дейтiн на?ыл с?з содан шы?ыпты». (З. Ахметова, 16. 326-б.)

«?аза? тiлiнi? т?сiндiрме с?здiгiнде» (1-том, 583—584б. «?ылым» баспасы, 1974ж.) «?з» деген с?здi? екi т?рлi ма?ынасын берiптi. Бiрiншi ма?ынасы – со?ыр, к?р, екiншi ма?ынасы – ?азиз, арда?ты, жа?сы. Ал, жо?арыда?ы м?телдегi «?з» с?зiнде осы екi т?рлi ма?ынаны? арасында?ы бiр ??пия белгi бар сия?ты к?рiнедi. Ол ?андай белгi, ?асиет-?уатына тере?дей бойлау, т?сiну ?иын.

?здi? 22-наурыз?а дейiн ?тетiнi к?н мен т?ннi? те?елген с?тiн бай?атса керек. Содан кейiн к?н бiрте-бiрте ?зарып, ауа райы жылына бастайды. Ендеше, м?телдi? ма?ынасы к?н мен т?н те?елмей, ауа райы жылынбайды, м?з болмайды дегендi а??артса керек.

?З Т?УКЕНІ? «ЖЕТІ ЖАР?ЫСЫ»

«…Атал?ан екi за? („?асым ханны? ?ас?а жолы“, „Есiм ханны? ескi жолы“) ?лы хан ?з Т?уке т?сында (XVII?. ая?ы мен XVIII?. басы) одан ?рi жетiлдiрiледi, жа?а ???ы? тараулары енгiзiледi. Ол б?кiл ?аза? ж?ртына белгiлi ?дiлеттi за? ретiнде „Жетi жар?ы“ деген атпен танылды. ?з Т?уке Хан ке?есi мен Билер ке?есiн ??рды. Жыл сайын ??рылтай ?ткiзiледi. Осындай мемлекеттiк, ???ы?ты?, азаматты? ережелер негiзiн жасау?а ата?ты ?йсiн Т?ле би, ар?ын ?аздауысты ?азыбек би, алшын ?йтеке би, ?нет бабалар ?атынасты. Б?рын?ы бес тараудан т?ратын Ережеге жесiр дауы мен ??н дауы ?осылады. Атал?ан за? ?а?аз?а т?скен, т?спегенi ?лi белгiсiз. Бiра? м?ны елдi? батыр, билерi, а?са?алдары, шешендерi ??рандай жаттап, кейiнгi ?рпа??а жткiздi». (С. Кенжеахмет?лы, 43.8-10-б.).

«?ас?а жол» мен «Ескi жол» за?дары 17-?асырды? ая? кезi мен 18-?асырды? басында ?айта толы?тырылып, елеулi ?згерiстер енгiзiлiп, дамытылды. Т?уке хан (1680—1718) т?сында «К?лт?бенi? басында к?нде ке?ес» ?ткiзiлiп, «?ас?а жолды?» б?рын?ы бес тарауына та?ы да екi тарау ?осылып, «жетi жар?ы» («жетi за?») деп аталды. Б?л жа?адан ?осыл?ан екi тарау: жер дауы туралы за? мен ??н дауы туралы за? едi. Т?уке хан т?сында ?аза? ханды?ыны? шы?ыс жа?ында?ы жайылымдарды ойрат-жо??ар фоедалдарыны? басып алуына байланысты жердi? таралуы, мал жайылымдарына талас?ан жанжалдардан адам ?лiмiнi? жиi болуы себептi жер дауын м?лiк за?ынан б?лiп алып, жеке-жеке тарау енгiзуге тура келдi.

«Орыс департаментiнде» б?л за?дар «Т?уке ханны? за?дары» деп аталды». (М. ?ани, 55.319-б.).

Ел арасында б?л «жар?ы» «Т?уке ханны? жетi жар?ысы» деген атпен танымал.

Б?л б?гiнгi бiздi? Ата за?ымыз сия?ты ханды? д?уiрдегi мемлекет ??рушы басты за? ?а?идаларыны? бiрiнен санал?ан.

?КЕ К?РГЕН О? ЖОНАДЫ,

ШЕШЕ К?РГЕН ТОН ПІШЕДІ

«?аза?та: «?ке к?рген о? жонады, шеше к?рген тон пiшедi» деген ?те орынды с?з бар. Б?л с?з мынадан шы??ан: ?аза? тарихы жаугершiлiкке толы. Сонды?тан ?аза? ?л д?ниеге келген к?нi «бiр сарбаз ?осылды, жаса? молайды, жауды жайратады б?л» деп ?уан?ан. Сонды?тан да ?лдан к?тетiн ал?аш?ы ?мiтi – ел мен жердi жаудан ?ор?айтын бiр батыр ?аза?ты? ма?дайына бiтсе екен деу. ?йткенi, оны? ?кесi, ?кесiнi? ?кесi ар?ы бабасы да о? жонып, сайысып ?ткен. Е? негiзгi ма?сат отаншылды? рух?а т?рбиелеу бол?анды?тан, о? пен сойыл?а, сада? пен бос мойын шо?пар?а балаларын баулы?ан.

Ендi «тон пiшедi» -ге келсек – ертедегi ?аза?та мата то?итын, киiм тiгетiн ?ндiрiс орны дегендер болма?ан. ?рмек ??рып, шекпендi то?ы?ан да, терiнi илеп, тон мен iшiктi тiккен де, киiздi басып, баспананы жаса?ан да, жаба?ыны жiпселеп, к?ктеп, к?пiнi тiккен де —?йел. Былайша айт?анда, б?рын?ы ?аза?ты? ?стi-басын б?тiндеген, с?ндеген де —сол. «Ана к?рген тон пiшедiнi» ?аза? осы?ан бола айт?ан». (А. Ж?нiс?лы. 9.).

Ер бала – ?кесiне, ?ыз бала – шешесiне ??сап, тартады, солардан к?рiп-то?ы?анын iстейдi, ме?гередi деген ??ымды бередi.

?КЕСІ ??РДАСТЫ? БАЛАСЫ ??РДАС

«Жездесi мен балдызыны?, же?гесi мен ?айнысыны?, бажаларды?, ??рдастарды? арасында?ы ?алжы? ерсi емес. Кейбiр жiгiттер ?кесiнi? ??рдастарымен де ретi келген жерде ?лкен адамны? жасын сыйлауды ?мытпай зiлсiз, же?iл ?алжы?дасып ж?редi», «?кесi ??рдасты? баласы ??рдас» дегенiмiз – осы». (М. Ниязбеков, 105.31).

«??рдастарды? ?йелдерi де ??рдас болып есептеледi. „?кесi ??рдасты? баласы ??рдас“ деп, оларды? балалары да ?зiлге араласып отырады. ??рдасты? ?алжы?дар бас?а т?ркi халы?тарыны? арасында кездесе бермейдi». (С. Кенжеахмет?лы, 43.217-218-б.).

?зiл-?алжы??а жуы? ж?ретiн хал?ымыз со?ан iлiк iздегенде, осы ма?ал?а ж?гiнедi. «?зiлi? жарасса, ата?мен ойна» ма?алы да содан ту?ан.

?КЕСІНЕ БАЛАСЫ КЕРУІШ ?ЙРЕТІПТІ

Б?л – ?кесiне баласы а?ыл ?йретiптi дегенге саяды.

«Керуiш – музыка аспабы (оны? пошымы сада??а ??сайды, астында жасты? а?ашы, екi басын шал?асынан кере тартып т?ратын б?рау а?ашы бар. Оны? шегi к?дiмгi шуда жiп бол?ан. Керуiштi „адырна“ деп те ата?ан. „?кесiне баласы керуiш ?йретiптi“ деген ма?ал содан ?ал?ан. Керуiшпен шабуыл?а ша?ыратын, жау?а шап?анда да соны азынатып, ай?ай-?и?у?а басатын». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.).

?ЛЕМНІ? ЖЕТІ КЕРЕМЕТІ

«?аза? хал?ы ?ана емес, ?лем халы?тары да жетi санын ?астерлеген. Бiздi? жыл санауымыздан ?ш ?асыр б?рын ?лы ?олбасшы патша Александр Македонский (Ескендiр З?л?арнайын) Кiшi ж?не Орта Азияны, Египеттi, О?т?стiк Индияны, т.б. елдердi жаулап алып, сол ??iрлерде ?зi к?рiп тамашала?ан ерекше с?улет ?нер ?лгiлерiне аса жо?ары ба?а берген. Кейiнгi заманда олар „?лемнi? жетi кереметi“ атан?ан». (Ж. Кейкiн, 42.).

Сол уа?ыттары «?лемнi? жетi кереметi» дегенде, мынандай с?улет ?нер ?лгiлерi ауыз?а iлiгетiн:1.Мысыр пирамидасы. 2.Вавилон-ны? аспалы ба?ы.3. Ертедегi Артемида храмы.4.Олимпиада?ы Зевстi? м?сiнi.5.Галикарнаста?ы Мавсол патшаны? табытханасы.6.Жерорта те?iзi аралында?ы Гелиосты? (К?н ??дайы) ?оладан жасал?ан м?сiнi. 7. Александрия манары.

Б?гiнде бiр та??ажайып ??рылыс?а ба?а бергенде, «?лемнi? жетi кереметiнi? бiрi» деп та?дай ?а?атынымыз содан ?ал?ан.

?ЛЕМНІ? СЕГІЗІНШІ КЕРЕМЕТІ

«?лемнi? жетi кереметi» деген ??ымды бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi III ?асырда Жерорта те?iзi жа?алауында?ы халы?тар ?алыптастыр?ан екен (?ара – «?лемнi? жетi кереметi»). ?асиеттi де тылсым жетi санымен байланыстырылып, ежелгi д?ниенi? ау?ымымен ?лшен-генiмен, б?л ??ым к?нi б?гiнге дейiн ?згерiссiз жетiп отыр.

?йткенiмен, жетi кереметтi? ?атарына ?лемнi? бас?а б?лiгiндегi, я?ни, Азия, Еуропа, Америка, Африка ??рлы?тарында?ы к?птеген ?ажайып, ау?ымды ??рылыстар кiрмей ?ал?ан. Америкада?ы инктердi? пирамидаларын, ?лы ?ытай ?ор?анын, ?ндiстанда?ы Т?ж – Махалды, Александрия кiтапханасын, ?лы?бек овсерваториясын, Пальмира, Петербург, Венеция ескерткiштерiн ж?не та?ы бас?аларды да кереметтердi? ?атарына жат?ызу?а болар едi. Ал ?зiмiздегi а?ыз?а айнал?ан Отырар кiтапханасы, ?ожа Ахмет Иассауи мавзолейi де сондай ?ажайыптарды? ?атарында емес пе.

Сол себептен де ?рбiр елдi? жергiлiктi т?р?ындары ?здерiндегi та??ажайып ескерткiштердi ?лгi ретiнде ба?ала?ысы келгенде, оларды жо?арыда?ы жетi кереметтi? ?атарына ?ойып д?рiптейтiн бол?ан. Содан барып «?лемнi? сегiзiншi кереметi» деген т?ра?ты тiркес ?мiрге келген екен.

?Л – МИСА?ТАН БЕРІ М?СЫЛМАНМЫН

Б?л с?з тiркесi «?лiмса?тан берi…» деп те айтылады. Д?ние жаратыл?аннан, бая?ыдан берi немесе д?ние есiгiн аш?аннан, ту?аннан берi… дегендi бiлдiредi.

«Б?л о?и?а адамдар ?лi ф?ниге келмей т?р?анда Алла к?ллi адам рухтарын жинап алып, «Мен, сендердi? Раббылары? емеспiн бе? – деген с?тте олар: «И?, ?лбетте» деген. (Сонда Алла) ?иямет к?нi: «Б?дан хабарымыз жо? деме?дер», – дейдi (А?раф, 9/172). Я?ни, сол кезде барлы? рухтар перде болар т?ндерi болма?анды?тан, Алланы айдан аны? к?рiп мойынс?н?ан. ?аза?та «?л-миса?тан берi м?сылман-мын» деген с?з осыдан ?ал?ан». (99.).

?ЛІПТІ? АРТЫН БА?

Бiр iс-шараны? н?тижесiн к?т, асы?па, сабырлы бол дегендi ??ындырады.

«Араб алфавитiнде «а» орнына ?олданатын бас ?рiп «алиф» аталады. Бiз оны ?аза?шалап «?лiп» деймiз. ?ыпша?тарды? «?лiп» аталатын рулы? та?басы осы араб ?лiбi десек (солай деушiлер бар да), онда ?ыпша? руы Орта Азия?а арабтарды?, олармен бiрге ислам дiнiнi? келуiнен ?лде?айда б?рын ??рал?ан ел болып шы?ады. Олай болса, ?ыпша? «?лiбiн» арабтан алынды деудi? ?исыны жо?. Ендеше, ?ыпша?тiкi ?ай «?лiп»?

К?не т?ркiлерде «?лiп», «да?», «жеке» ма?ынасында да айтыл?ан. Мысалы, бал ашатын ??мала?ты? саны 41 болады. Сонда, ?ыр?ын ж?п?а, бiреуiн да??а санайды. Балды (болжауды) «ж?п» емес, «да?» шешедi. ??мала?шы 41??мала?ты ?шке б?ледi де, т?рт-т?рттен б?лшектеп, со??ы б?лшектен «ма?дай» аталатын ?стi?гi ?атарын, ортасынан «белдеу» аталатын орта ?атарын, т?меннен «ая?» аталатын со??ы ?атарын шы?арады. Солай б?лшектегенде «?лiп» ?ай ?атарда т?рса, ??мала?шы балды со?ан ?арап айтады. ?аза?ты? «?р iстi? а?ырын к?т» деудi? орнына «?лiптi? артын ба?» деуi осыдан. ?ыпша?тарды? ?лiбi осы болуы м?мкiн». (С. М??анов, 77.).

?ЛІПТІ ТАЯ? ДЕП БІЛМЕЙДІ

«…Ол кездегi ?аза? алфавитi арабша едi ?ой, оны? ал?аш?ы «а» ?рпiн «?лiп (алиф) деп атайтынбыз, «?лiп» – жо?арыдан т?мен ?арай тiк тарт?ан сызы? та (?аза?ты? о?ыма?ан адамды «?лiптi тая? деп бiлмейдi» деуi содан…» (С. М??анов, 78. 99-б.).

Сауатсыз деген ма?ынаны бередi.

?Р БАЛАНЫ? ?ОЛЫНДА БІР ША?ЫЛДА?