Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

Жо?арыда атал?ан халы?тарды? б?рi ?аза?тармен к?неден келе жат?ан ?оныстас, к?ршiлес елдер. Со?ан ?арамай оларды? дiндерi ислам?а жуы?тамайды: буряттар мен мон?олдар – будда, лама дiнiнде, алтайлы?тар – христиан. Ал, «Мон?олды? ??пия шежiресi» – ислам дiнiнi? «иiсi м?рнына барма?ан» Шы??ысхан, шаманизм заманында?ы кiтап.

Ал, бата, тiлек – б?рiнде орта?. Ендеше, бата, тiлектi? негiзi ?айда жатыр?

БАТЫР БІР О?ТЫ?,БАЙ БІР Ж?ТТЫ?

«?ой шаруашылы?ында, жалпы мал шаруашылы?ында е? ?иын, ?ауiптi кезе? ?ыс кезе?i, оны? е? ?атерлiсi – ж?т деген жа?дай. ?ар ?алы? т?сiп, арты жа?быр?а айналып, со?ынан к?н суытып кетсе, ?арды? бетi м?з болып ?атып ?алады. ?ой ?з бетiмен жайыла алмайды да, ашты??а ?шырайды. Б?л жа?дайда ?уелi жыл?ыны жаяды, оны? т?я?ы мы?ты, ?арды б?зып, ол же?iл ж?т?а ?иналмайды. Жыл?ыны? со?ынан ?ойды жаяды, с?йтiп, малды ?ыстан аман алып шы?ады. Бiра? аяз ?атты болса, б?л амал да жарамайды. Онда к?шуге тура келедi. Егер к?шiп, ш?бi мол жерге жетсе, ол жа?сы. Ал о?ан шама келмей, ж?т ауыр болса, ?аза?ты? малы ж?тты? ??рбаны болады. Мы??ыр?ан байлар барлы? малдан айырылып, жалшылы??а жалданып кететiн жа?дайлар кездескен. „Батыр бiр о?ты?, бай бiр ж?тты?“ деген ма?ал осыдан ту?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.).

Мына алма?айып д?ниеде б?гiн бар болса?, ерте? жо? болуы? о?ай деген ма?ынада айтылады.

БАТЫРДАН – САУ?А,А?ШЫДАН – СЫРАЛ?Ы

Бiреудi? олжасы мен табысынан сый д?меткен жа?дайда, осы с?з тiркесiн ауыз?а алады.

«Батырлар олжалы орал?анда, оларды? ?олында?ы олжаны? бестен бiрi хан?а тиесiлi болады да, ?ал?аны со?ыс?а ?атыс?андар?а ?лестiрiледi. Со?ыс?а, жоры??а ?атыс?андар олжадан сау?а с?рап алады. Немесе т?т?ын?а т?скен адамдарды? бiрiн, т?т?ын батырларды да ?арсы жа?ты? адамдары сау?а с?рап, оларды бас бостанды??а шы?арып алу м?мкiндiгi мен х??ын пайдалан?ан. М?ны сау?а с?рау дейдi. Кейде же?iлген жауынгер ?з басын ?стiп с?рап алып, бостанды??а шы??ан немесе ауыр жазасын же?iлдеткен. Басын аман алып ?алуды? б?л жолын бас сау?алау дейдi.

Ал а?-??с аулап, олжалы орал?ан а?шыдан олжасыны? бiр б?лiгiн с?рап алу салтын – сырал?ы деп атайды.

«Батырдан – сау?а, а?шыдан – сырал?ы» деген с?з содан ?ал?ан». (-)

Б?ЙТЕРЕК

«Б?йтерек. ?алам моделiнi? бiр на?тыланып к?рсетiлген н?с?асы ж?не ?аламны? ?ш д?ниесiнi? кiндiк – осi, жал?астырушысы.

?азiретi ?али тауында

Дара? деген а?аш бар. (?аша?ан).

«Ертегiлер» жина?ынан бiз б?йтерекке ?атысты то?ыз рет ?айталанатын трафареттiк сюжеттi есептеп шы?арды?. Сол сюжеттер бойынша б?йтеректi? образын аз да болса жина?тап к?рсетуге болады.

Бiрiншiден, б?йтерек ?аламны? орталы?ы болып табылатын киелi жерде, киелi б?ла? ?асында орналасады. Ол ?ш д?ниенi жал?ас-тырушы, т?бесi – аспанда, тамыры – жер асты д?ниесiнде орналас?ан. Екiншiден, б?йтеректi? екi полюсiнде алып ?ара??с пен жылан – айда?ар бар, олар дуалистiк ?арама-?арсылы?ты? т?л?алануы болып табылады. ?шiншiден, б?йтеректi? т?бiнде белгiлi бiр мифтiк – киелi процесс ?тедi, б?л – шаманды??а байланысты. Осы жерге батыр келiп жыланды ?лтiрiп, ?ара??с балапандарын ??т?арады, сол е?бегi ?шiн ?ара??с батырды бас?а д?ниеге ?ткiзедi. Б?л т?р?ыда б?йтерек – ?аламдарды? есiгi болып табылады. Б?йтерек ?аламды? а?аш ретiнде бас?а мифтiк д?ст?рлерде де тара?ан. Мысалы, скандинав мифiнде осындай а?аш Иггдрасиль, саха – якуттарда пай?айы? деп аталады. Б?йтерек с?зiнi? этимологиясы б?й – «байыр?ы, т?пкi, ал?аш?ы, бiрiншi», терек – «тiрiг» с?здерiнен ??ралып, «?мiр берушi», «ал?аш?ы ?мiр» дегендi бiлдiредi.

Балама атаулары – дара?, дарау, дара». (С. ?ондыбаев, 62.18-19-б.).

?азiргi кезде б?йтерек ??ымы – мы?ты дi?гегiмiз, тiрегiмiз, ?йыт?ымыз деген ма?ынаны да бередi.

Б?ЛЕДЕН МАШАЙЫ? ?АШЫПТЫ

«Б?леден машайы? ?ашыпты». Б?л арада?ы машайы? с?зi араб тiлiндегi «шейх» -тi? к?пше т?рi. Ал машайы? «?арт, ?ария» («Арабско-русской словарь». М., 1962, 533-бет). ?збек тiлiнде машойих – «дiн ?ызметкерi», ?ыр?ызша машайы? – «та?уа, дiн т?рбиесiн ?стаушы (адам)». ?аза? тiлiнде де сол ма?ыналарды ж?не «?улие-?нбиелер жерленген к?не мазарларды? шыра?шысы, к?тушiсi» деген ма?ынаны (?ар. Ш. У?лиханов. Шы?., 129) бiлдiредi. Белгiлi диалектолог ?алым Ж. Болатов Семей облысыны? Абай, Ш?бартау аудандарында шай?ы – «?ожанасыр кiсi», «ала??асар», шай?ы мiнез тiркесi – «мiнезi ш?лкес, ?ия??ы» дегендi бiлдiредi деп к?рсетедi. (?. Керiмов, 51.).

Б?л м?тел бiреуге тиiскiсi кеп, т?ртiншектеп ж?ретiн ?ия??ы, к?п с?здi мылжы?, п?ле?ор адаммен айтысып-тартысып жатудан г?рi, к?зiне к?рiнбей, ?ашып ??тыл?ан абзал деген ауыспалы ма?ынаны бiлдiредi.

БЕЗІ ЖО? ЕШКІ ПЫША?ТЫ ТАБАДЫ

«Бабаларымыз малды? к?йлiлiгiн сауырына, бауырына, жауырына ?арап айыр?ан. Жай уа?ытта ешкiнi? семiздiгiн айыру м?мкiн емес. Оны ешкi ба?ушы шекшектер жа?сы бiлген. Ешкiнi? б??асында екi безi болады. Жай уа?ытта ол к?зге к?рiнiп т?рады. Ал мал семiргенде ?олды? ж?дыры?ындай май?а к?мiлiп кете барады. „Безi жо? ешкi пыша?ты табады“ деген м?телдi? тура ма?ынасы осындай». (Т. Майбас, 31. 25.06.2014.)

Безi жо? семiз, ?о?ды ешкi со?ым?а кетедi, сою?а жарайды деген ма?ынаны бередi.

БЕЙШАРАНЫ Ж?НДЕЙ САБАПТЫ

«…Киiз басу дегенi? ?лкен бiр мереке болатын. ?уелi ауылды? ?ыз-келiншектерi киiз басатын ?йге ж?н сабау?а жиналады. ?р?айсысыны? ?олында жi?iшке ?ат?ан ыр?айдан не тобыл?ыдан алын?ан екi сабау болады. Орта?а терi тула?ты т?сеп, ?стiне бiр ??ша? к?зем ж?ндi тастайды. Содан со? ?ыз-келiншектер айнала тiзерлеп, ал?а-?отан отыра ?алып, ?ос ?олында?ы сабаумен тула?ты? ?стiндегi ж?ндi сабау?а кiрiседi. ?аза?та ?лдекiм бiреуден тая? жеп ?алса, „бейшараны ж?ндей сабапты“ дейтiн с?з осыдан ?ал?ан». (Н. ?азыбеков, 56. 96-б.).

Киiз бiрт?тас, бiртегiс болып шы?у ?шiн, о?ан арнал?ан ж?н-ж?р?аны алдымен сабап, т?тiп ж?мсартып, ?опсытып алатыны да белгiлi. Содан келiп, момын, ?ор?ансыз адамдарды ?рып-со??анда немесе ?рсып жер-жебiрене жеткенде «ж?ндей т?ттi», «ж?ндей т?тiп жедi» деген с?з тiркестерi де пайда бол?ан.

БЕРГЕН ?ЙДЕ – БЕРЕКЕ,

БЕРМЕГЕН ?ЙДЕ БІТЕ БАР

«Жо??а ж?йрiк жетпейдi, бар болса, берген жа?сы. „Жасыр?аны? жо?алар, бергенi? оралар“, – деп отырушы едi ?жем мар??м. Ол кiсi: „Берген ?йде береке бар. „Берекем“ деген – перiштенi? аты. Бермейтiн ?йде бiте бар, „бiте“ деген – шайтанны? аты. Пи?ылы т?зу адал адамны? бергенiнi? есесiн Алла ?зi толтырады. Кiргеннi? берекесiн перiштелер ?ор?ап т?рады. Пейiлден ортайма?дар, м??таж?а ?ол созудан танба?дар“, – деп отырушы едi рахметлiк. Айналып келгенде м?ны? б?рi – хал?ымызды? даралы?ы мен дар?анды?ы»… (Б. Момыш?лынан. 15.67-68-б.)

М?нда?ы бiте деп отыр?аны к?нерiп ескiрген, т?рып ?ал?ан киiм мен ж?нге, м?лiкке т?сiп, оларды кемiрiп б?лдiретiн ж?ндiк – к?йенi, ??ртты (моль) айт?аны. И?, «бермейтiн ?йде» жат?ан ондай зат, м?лiктерге бiте, к?йе т?сетiнi рас ?ой.

БЕС БИЕНІ? САБАСЫНДАЙ

«Жа?сы ?рi ?лкен деген саба* бес жыл?ыны? терiсiнен жасалады. Зор денелi не еттi-же?дi адамды «бес биенi? сабасындай» екен деген с?з осыдан шы?са керек.

«Т?рт жыл?ыны? терiсiнен сабаны? т?рт ?абыр?асы шы?ады, оны сабаны? бойы деп атайды. Сабаны? бойы трапеция т?рiздi пiшiледi. Ал бесiншi жыл?ыны? терiсiнен сабаны? т?бiн шаршылап тiгедi.

Болып-толып, кемелiне келген адам?а «сабасына келiптi», ал ашуы басыл?ан адамды «сабасына т?сiптi» деген те?еу бар тiлiмiзде. Ал сондай-а? осы?ан байланысты хал?ымызда «Жал?ыз а?аш пана болмас, жал?ыз бие саба болмас», «Бес биенi? сабасы, бес к?н сауса? толмайды, жаманды ?анша ма?таса?, жа?сылардай болмайды» деген м?тел болса, Б?хар жырау: «Б?йбiшеге жарасар емiздiктеген сабасы, келiншекке жарасар емшектегi баласы», – деген екен. (Д. Шо?пар?лы, 9.).

БЕС ЖА?СЫ

Бес жа?сы – ?алы?мал немесе кiсi ??ны ретiнде т?ленетiн д?ние-м?лiктi?, малды? е? ба?алы, басты деген бес т?рi. «Бес жа?сыны» кейде «бас жа?сы» деп те атайды. Б?л «жа?сыларды?» т?рi ?р жерде ?р т?рлi: бiр жерлерде о?ан нар т?йе, ж?йрiк ат, ?алы кiлем, алмас ?ылыш, б?л?ын iшiк енсе, екiншi бiр жерде т?зу мылты?, берiк сауыт, б?йге аты, малда?ы арты? т?йе ж?не бiр сырт киiм жатады. Кейде м?ндай жа?сы аттар болма?ан жерде ?р жа?сыны? орнына т?рт iрi ?араны немесе келiсiм бойынша бас?а малды да, б?йымды да ата?ан…

*Саба – ж?нiн ?ыр?ып, ыс?а салып, жыл?ы терiсiнен жасал?ан ?ымыз ашытатын ыдыс.

БЕС ТА?БАЛЫ ?ЫПША?

Орта ж?з ?ыпша? тайпасыны? ??рамында?ы ?зын, торы, к?лдене?, б?лты?, ?арабалы? руларынан ?рбiген ?рпа?ты жина?тап, «Бес та?балы ?ыпша?» деп атайды. Шежiре дерегi бойынша ?ыпша?тан – С?лiм алып, одан – К?бек алып, одан – М?йiздi, одан – Сары абыз, одан – «бес та?балы ?ыпша?» атан?ан ?зын, Торы, К?лдене?, Б?лты?, ?арабалы? ту?ан.

Шежiре дерегiнi? келесi бiр н?с?асы ?ыпша? – Атансопы – ??л-ан-?ытай – С?лiм алып – М?йiздi Сары абыз – То?тарбай – ?обылан-ды – Б?генбай – ?аншошай – ?арад?? – ?арамерген деп келедi де, осы ?арамергеннен бес та?балы ?ыпша?ты ?рбiтедi. Б?л деректегi адамдарды? басым к?пшiлiгi ?аза? фольклорында?ы (жыр, ертек, а?ыз) белгiлi кейiпкерлер екенi назар аударады». (А. Сейдiмбек, 93. 434-б.)

БЕС?ОНА?

«Белгiлi бiр ж?лдызды? батуынан келесi жыл?ы батуына дейiнгi уа?ытты олар (есепшiлер) бiр жыл деп алды. Б?л аралы?та 365 к?н болатынын есепшiлер жа?сы бiлдi. Осында?ы 360 к?ндi шартты т?рде 12 ай?а б?лiп, ?р айда 30 к?н болады деп белгiледi. ?ал?ан 5 немесе 6 к?ндi он екi ай?а ?оспай, бала? к?н немесе бес?она? деп атады». (М. Ыс?а?ов, 104. 220-221-б.).

Бес?она? ж?лдыздар ауысар кезде ?тетiндiктен, бiр к?н боран, бiр к?н сыр?ыма, ?атты жел болып, ауа райы ??былып т?рады. Сол себептi бес?она? кейiн келе амал атына айналып кеткен.

?ыс пен жазды? ?а? ортасында?ы (17—21 – наурыз аралы?ы) «т?ске дейiн м?йiз, т?стен кейiн киiз» болып т?рып алатын «бес?она?ты» есепшiлер «Жуанны? жi?iшкерер, жi?iшкенi? ?зiлер т?сы» деп т?сiндiрген. ?аза? б?рын осы ?лараны ?ткiзбей жолаушы ж?рмеген, к?шпеген, жиын-той жасама?ан, мал сойып, ?она? ша?ырма?ан.

БЕС ТО?ЫСТЫ? БЕТ ЖУАРЫ

«Наурызды? со?ында шаруа?а жайлы жа?дай ту?ызар 5—10 к?ндiк жауын-шашынды амал – Бес то?ысты? бет жуары. Б?л ай – ит шуа?, кемпiр шуа?, ескек желдi ай. Наурызда ?ркер туа та? атады». (Ж. Кейкiн, 42.).

БЕСІКСІЗ ?ЙДЕ БЕРЕКЕ ЖО?

Б?л – баласыз ?йде береке жо? дегенi.

«?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етедi. Себебi, бала – ?мiрдi? жал?асы, отбасыны? жемiс берер г?лi, берекесi, ерлi-зайыптыларды? тiреу-дi?гегi. Сонды?тан да ?аза? хал?ы „Бесiксiз ?йде береке жо?“ деп ой топшыла?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.).