Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

БЕТКЕ ?СТАР

«Ендiгi ??гiме мейлi ханзада Сы?лы немесе Нулы болсын, бiз айтып ж?рген еш ?аза? тайпаларыны? ??рамында аты жо? са? ханзадасы болсын, ?йтеуiр б?гiнгi ?абыр?алы ?аза? хал?ыны?, д?ниеж?зi м?дениетi алдында бетке басар байлы?ы, ?лтты? ма?танышы, рухани азы?ы, алтын тамыры екендiгi аны?». (С. ?мiрбек?лы, Г. Айтжанбай, «Ай?ын», 09. 01. 2015.).

«Бетке басу» с?з тiркесi, «адамны? айыбын, мiнiн, кемшiлiгiн бетiне айту, к?зiнше ашы? м?лiм ету» деген ма?ынаны бiлдiредi. ??гiмеге ар?ау болып отыр?ан ханзадаларымыз бiздi? бетке басар мiнiмiз, кемшiн т?сымыз емес, тамыры тере? тарихымызды паш ететiн ?лтты? ма?танышымыз. Ендеше, б?л жерде «бетке басар» емес, керiсiнше, «?лгi т?тар, ма?тан етер» деген о?ан кере?ар ма?ынада ж?мсалатын «бетке ?стар» тiркесi ?олданылу?а тиiс едi. ?аламы т?селеген, к?п жылды? т?жiрибесi бар, тiлдi т?уiр бiледi деп саналатын белгiлi журналист ?рiптестерiмiздi? осы с?з тiркестерiнi? ма?ынасын айырмады деуге сену ?иын. Алайда, газет бетiне тай?а та?ба бас?андай жазыл?ан с?тсiз ?олданыс к?зге ?рып-а? т?р». (Ш. ??рманбай?лы, 9. 5—11. 11. 2015.).

БЕТІНЕН БОЗДА?Ы А?ЫП Т?Р

«Бозда? к?ктемде ж?нi к?зелген т?йе жануарыны? терiсi ?стiне к?с?ыртысы сорланып, т?з т?рiздi бiр зат бетiне жа?ыл?андай к?рiнедi. Т?йе терiсiнi? к?с?ыртысында?ы осы ре?дi ?аза? тiлiнде бозда? деп атайды. Адамны? ?арны ашып, к?йi кетiп, ?лсiреген кезде, бет ?лпетi, ??-т?сi ?згерiп, ?аны ?ашып, бозарып, с?рланып, бетi ша?ыттанып, бет т?гi ?рпиiп к?рiнген сол с?тiн ?аза?тар „бетiнен бозда?ы а?ып т?р“ дейдi. Б?л жал?аннан ?ыршын кеткендердi „бозда?“ дейдi. Бозда? – кiн?сiз, кiршiксiз жас, таза жастар, с?ттен а?, судан т?ны?тар». (Ж. Бабалы??лы, 24.222-223-б.).

Бетiнен бозда?ы шы?ты деген т?рi де бар. Т?р-кескiнi б?зылып, ??i ?ашып, жа?дайы болмай т?р деген ма?ынада.

БЕТІ? ТІЛІНСІН

«Империя болып ?асырлар бойы дамы?анды?тан, Хун ордасында ?ата? т?ртiп бол?ан. Кiмде-кiм ?рлы? ?ылса, ?лде бас?а бiр ?ылмыс жасайтын болса, б?дан былай ондай iстi жасамас ?шiн ?лгi айыпты адамны? бетiн тiлетiн бол?ан. Тiлiнген жер ?мiр бойы тырты? болып ?алады, демек бiр кезде жаса?ан ?ылмысы мен ?иянаты б?кiл ?мiрiнде к?рiнiп ж?редi. Ондай адам екiншi ?ылмыс жасау?а батылы бармайды, себебi келесi жаза – ?лiм. Сонды?тан осы к?нге дейiн ?аза? арасында ?рыс?анда, ?ар?а?анда „бетi? тiлiнсiн“ деп айтады. Мiне, сол заманмен тiкелей жал?астырып т?р?ан ?дет-??рыпты? бiрi – осы». (С. ?тенияз, 84.48-б.).

Ашу, ызалы жа?дайда негiзiнен ?йелдер тарапынан айтылатын с?з.

БОЗДЫ ЖЕРДЕ БОЗ ЖЫЛ?Ы СЕМІРЕР

«Боз от – бидайы?, бетеге, ?о?ырбас, изен, ебелек, та?ы бас?а шабынды? ш?птердi? жалпы атауы. „Бозды жерде боз жыл?ы семiрер“ деген ма?ал осыдан шы??ан. Бетегелi жондар, ?ауданды ойпаттар жыл?ы?а ?олайлы». (Ж. ?мiрханова, 37.).

Б?л ма?алды «бозды жерде боз жыл?ы ?ана семiрер деп тура ма?ынада емес, жалпы жыл?ы малы бозды жерде семiредi, ?о? жияды деп ??у керек.

БОЗ?ЫРАУДЫ? АМАЛЫ

«Боз?ырауды? амалы. ?аза? с?здiгi бойынша „боз?ырау“ деп, ?ара к?зде а?ащты? б?та?тарында, ш?птi? бетiнде болатын ?ырбы?ты айтады. ?азан айыны? 20-21-лерi шамасында к?н райы сал?ындай бастайды. Б?л суы?та ал?аш рет к?ктi ?сiк шалып, су бетiне ?айма? м?з т?рады. Осы айды? 20-25-i шамасында?ы ?арды? к?рiнуiн „?ш?ын“ деп ата?ан. ?ыс ?за??а созылатын жылдары ?арашаны? 4-5-iнде ?ар т?сiп, жатып ?алады. Осы айды? 17-19-ы шамасында ?ай жылы болмасын жылымы? болып, кейде жа?быр жауатынын халы? есепшiлерi к?нi б?рын ел-ж?ртты хабардар етiп отыр?ан». (Г. Исаева, 9. 24—30.09.2015.).

БОЙ ЖАСАДЫ

Адамны? ?айтыс болар, ?зiлер алдында?ы к??iл к?терiп, сергек ?алып?а т?суi.

«…?лген адамнан келер ешбiр ?ауiп жо?, тiрi адамнан ?ор?у керек. Жаны ?шып кеткен мар??м тiрiлердi? ?ам?орлы?ына м??таж болып ?ана жатады. Мен майданда ?лiмдi к?п к?рдiм. ?лiмнi? бетiне тура ?арап ж?рдiм. Талай бозда?тар к?з алдымда жан ?здi. Жаралы болып ?ансырап жатса да, алда ?мiрi бар адам мен татар д?мi таусыл?ан адамны? к?з?арастары екi б?лек болады. Мен соны ???ан адаммын. ?аза?та „бой жасады“ деген с?з бар. К?п адамдар ба?и?а аттанарда бiр к?н бе, бiр са?ат па, бiр с?т пе – былай?ы адамдар?а т?уiр бола баста?андай к?рiнедi. Мен еш?андай с?уегейлiк жаса?ан жо?пын, ??ты? ба?..» (Б. Момыш?лы.15. 318-б.)

БО?ЫРАУ

«Бо?ырау – к?здi? ?ар жауып, суы? т?се баста?ан кезi. К?здi? б?л мезгiлi Сары ж?лдызды? (Есек ?ыр?ан) к?кке к?терiлiп, жер-к?ктi? суыта бастайтын, жер бетiне ал?аш ?ырау т?сетiн кез. Мал ая?ы ?ыстау?а iлiгiп, к?йекке т?сетiн уа?ыт. ?аза?станны? кейбiр айма?-тарында (Орталы?, О?т?стiк облыстарда) б?л мезгiлдi „мал к?йектейтiн ша?“ деп те атайды». (Г. Исаева. 9. 24—30.09.2015.)

БОЛАТ КЕЗДІК ?АП Т?БІНДЕ (ЖАТПАС) ЖАТПАЙДЫ

«Б?л м?тел жайында ел арасында талас та, д?рыс айтпаушылы? та к?п. С?зiмiз д?лелдi болу ?шiн баспас?з бетiнде жариялан?ан екi мысалды ?ана келтiрейiк.

«Ана тiлi» 2005 жыл?ы мамырды? 26-сы. Та?ырып: «Алмас ?ылыш ?ын т?бiнде жатпайды» (?) деп жазды.

Б?л м?лде д?рыс емес! ?йткенi, ол ?ылыш туралы емес, ол: «Алмас пыша? ?ап т?бiнде жатпайды!» деп айтылады. Д?рысы сол! Ендi ?ылыш туралы: бiрiншiден, ?ылыш алмастан жасалмайды, екiншiден, ?ылышты? ?абы ?ын емес, ?ынап! ?ын пыша?ты?, кездiктi? ?абы. Бiр метр ?ылыш бiр ?арыс ?ын?а ?алай сияды? Мiне, бiлмей, бiлуге де талпынбай жаза салу деген осы». (?. Тастанбеков, 9. 10—16.07.2014.).

«Болат кездiк ?ын т?бiнде жатпайды» делiнген на?ылымызды: бiрi «алтын кездiк», бiрi «асыл кездiк», ендi бiрi «алмас кездiк» деп «аны?тап» ?лек. ?аза? кездiктi алтыннан да, алмастан да емес, болаттан жаса?ан. Сондай-а?, б?л «аны?та?ыштарды?»: «Алмас ?ылыш ?ын т?бiнде жатпайды» дейтiнiн ?айтерсi?. ?ын-пыша? пен кездiктi? ?абы, ал ?анжар, ?ылыш, семсердi? ?абы – ?ынап». (?. ?абыш?лы. 47. 19.09.2014.).

Ал б?л м?телдi? та?ы бiр н?с?асын белгiлi а?ын, этнограф ?тебай Т?рманжанов «?аза?ты? ма?ал-м?телi» жина?ында (Алматы-1980, 121-бет) «Болат бiз – ?ап т?бiнде жатпас» деп келтiрiптi.

Бiздi? ойымызша, ?исын, логика?а келетiнi: «Болат кездiк ?ап т?бiнде (жатпас) жатпайды» деген н?с?асы болар. ?йткенi, ?зiне сайланып жасал?ан ?ында т?ра?тап т?ратын ?ткiр кездiк ?апты? т?бiне тастаса, оны тiлiп т?сетiнi белгiлi ?ой.

Ал ендi м?телдi? ма?ынасына келсек, бойында талап-жiгерi, ?нер-?рiсi бар адам ??р бекер жатпайды, елге, ж?рт?а пайдасын тигiзедi, бойында?ы сегiз ?ырлы ?нерiмен, ?ткiрлiгiмен жар?ырап шы?ып, елге атын танытады деген ойды бейнелейдi.

БОТА ?АЛЖЫ?

«?аза? – малжанды халы?. Таби?атында?ы жарасымды бiр мiнез-??лы??а зер сала ?араса?, т?рт т?лiк малынан да бай?алады. М?селен, ел iшiнде бота ?алжы? деген с?з бар. Жас бота бiр-бiрiмен ойна?анда ерке баладай ?ылы?танады. Ауыздарын майма?датып, ендi болмаса опырып тiстеп алатындай ы??ай бай?атады. Жануар, ол еркелiгiн иесiне де жасайды. Шыбы?тай б?рал?ан тiзесiмен ?а?ып ?алатын да ?детi бар… С?йтiп же?iл ойын?а, ?алжы??а ша?ырады. ?аза?ты? „бота ?алжы?“ деген с?зi осыдан ?рбiсе керек». (Д. ?онаев, 61.303-304-б.).

«Бота ?алжы?» – же?iл, зiлсiз, ойна?ы ?алжы? дегенi. ?аза? арасында м?ндай ?алжы? ?сiресе достар мен ??рдастар, на?ашы мен жиен, жезде мен балдыз арасында жиi айтылады.

Б?ГЕЛЕГІ ?УРА?АН

«?аза?та отбасы с?зiнi? ауыспалы ма?ынасы – ша?ыра?. ?ара ша?ыра? б?кiл ?улеттi ай?а?тайды. Себебi, жо?ар?ы ?лемнен ??т-несiбе ша?ыра? ар?ылы ?йге ??йылады. Сонды?тан оны? тура астына ?азан тосылады. Ша?ыра??а кепкен т?стiк, ?рген ?арын iлiнедi. Ерт?стiктi? анасы сол т?стiктi жеген со? оны ту?анды?ы ертегiде айтыл?ан. Ша?ыра?ты? к?лдiреуiштерiн бекiте т?су ?шiн кесе-к?лдене? байланатын кесiндi а?аштарды б?гелек деп те атайды. Жалпы, к?шпелiлер т?ндiктi, ша?ыра?ты, ба?анды ?рпа?ты? ?мiрге келу салтымен к?п ?штастырады. М?селен, бала к?термеген ?йелдi „б?гелегi ?ура?ан“ деп те жаз?ыратын бол?ан». (А. Тойшан?лы.).

Б?РІСЫР?А?

«?лы даланы мекен еткен ж?ртты? ?р айма?та ?р айда болып ?ткен уа?и?а?а байланысты, сол ай?а ?осымша ат та?а салуы да бол?ан. А?пан-То?пан ??гiмесi соны? бiр ?ана к?рiнiсi деп ?арастыр?ан ж?н болар. Б?л айда?ы бар ?аза??а белгiлi ?ыс амалы а?панны? 17-23-i арасында ?тетiн „Б?рiсыр?а?“ бораны. Осы боранда даланы? к?кжалдары ж?птасып, 62 к?ннен со? б?лтiрiктерiн туады».

Халы? аузында б?рiсыр?а? боранды-шашынды амалдарды? бiрi. Б?л амал кезiнде боран-шашынмен ?йыт?ып сыр?а? ж?редi. Ал сыр?а? деп б?рша?тан кiшi м?зды ?ар т?йiршiктерiн айтады.

Б??ЫНЫ? МОЙЫН ЖУАРЫ

Жауын-шашынды к?ндер.

«?азан айыны? со?ында, ?арашаны? бас кезiнде 5—10 к?ндiк жауын-шашынды кезде б??ы маралмен насай-топыр ??рады. Он бес то?ыс?а с?йкес келетiн б?л амал – «б??ыны? мойын жуары». (Ж. Кейкiн, 42.14—6.).

«?азанны? 20-жа?асынан Б??ыны? мойын жуары амалы басталады. Б?л мезгiлде б??ыны? т?гi т?сiп, ?бден семiредi. Мойны жуандайды. Б?рын?ылар б??ыны? осы ?згерiстерiн негiзге алып, осы мезгiлдi б??ыны? мойын жуары деп ата?ан сы?айлы. Та?ы бiр дерек, б?л атау б??ыны? тау басында?ы ?ар?а мойнын с?йкеп жу?анын мегзейдi дейдi. Кей ??iрлерде б??ыны? мойын жуандауы деп те атайды.

Жыл есепшiлерi б??ыны? ?йiрге т?суiне ерекше к??iл б?лген. Егер б??ылар ?йiрге ерте т?ссе, ?ыс ая?ы созылады деп топшыла?ан. Осы амал кезiнде б??ылар жарай бастайды, б?л ?йiрге т?судi? ал?аш?ы дайынды?ы есептi». (7.).

Б?Л МЕНІ? ?ОЛЫМ ЕМЕС,

ЖА?ЫП ПАЙ?АМБАРДЫ? ?ОЛЫ

«??мала? б?лу – ??мала?ты о? ?ол мен сол ?олды? к?мегiмен ?ш топ?а жiктеу. ??мала?шыларды? айтуына ?ара?анда, ?ыры? бiр ??мала? т?тас к?йiнде киелi саналады. Оны ?шке жiктеген кезде б?лiнбеймiз деп дау шы?арады екен. Сонды?тан да, оны б?лген кезде, „Б?л менi? ?олым емес, Жа?ып пай?амбарды? ?олы“, – деп б?лу керек дейдi. ??мала?ты бас?а, ж?рекке ж?не ?кшеге деп ?ш топ?а ыдыратады». (Т. Мiштай?лы, 9. 28.03.91.)

??мала?шыларды? бал аш?анда, сыйынатын пiрлерi Жа?ып пай?амбар болса керек. ??мала?шылар мен балшылар осы с?здi айта отырып, ?здерiнi? ??мала?тары мен балына ?асиет дарытады.

Б?ЛА? К?РСЕ?, К?ЗІН АШ

«Бала кезiмiзде б?ла?ты? к?зiн тазалауды парыз деп бiлдiк. ?сiресе, наурыз кезiнде. Ата-?желерiмiз: „Б?ла?ты? к?зiн ашу – Меккеге сапар шеккендей сауабы ?лкен, ?асиеттi iс. Су бар жерде тiршiлiк бар, б?ла?ты? к?зi ашылса, су мол болады. Су мол болса, ш?п те, г?л де жай?алып ?седi, егiн бiтiк шы?ады. Адамдар мен жан-жануарлар то? болады, олар то? болса, бiр-бiрiне ?асты? жасамай, бейбiт ж?редi. Бастау – б?ла?тарды? к?зiн аш?андары? – ?мiр-тiршiлiктi? де к?зiн аш?андары?,“ – дейтiн едi. Осыны естiгенде тiршiлiктi? тiрегi бiзге ?арап т?р?андай ?анаттанып, бiрде-бiрiмiз ?алмай б?ла?тар мен т?нбаларды? к?зiн ашып, су а?атын жыл?аларды? жолын тазалау?а кетушi едiк. Б?л – бiз ?шiн ?зiнше бiр ?ажайып серуен секiлдi едi ?рi таби?атты аялауды?, ?ор?ауды? тал?амы мол тамаша ?лгiсi, халы? ?негесi болатын». (3.)

Ауыспалы ма?ынасы: Талапты жас к?рсе?, ?олдап-?уаттай бiл, бiлiм бер, ?йрет, баулып, к?зiн аш дегенге келедi.

Б?Л НЕ ОТТАП ОТЫР

Мылжы?дап бос с?йлеп кеттi, к?п с?йлеп, адамны? берекесiн алды деген кейiстiктi бiлдiредi.

«?аза? даласыны? таби?аты от?а мол, кейбiр жерi су?а тапшы. „От“ дегенi „ш?п“. Малды? ш?п жеуiн ?аза? „оттау“ дейдi. Бос немесе терiс с?з айтатын адамдарды да ?аза? „б?л не оттап отыр“ дейдi. Онысы адамды адам?а емес, хайуан?а те?егенi». (С. М??анов, 77.86-б.).