Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

«Ша?ылда? – екi асы? жiлiктен жасал?ан ойыншы?. «?р баланы? ?олында бiр ша?ылда?». (Б. ?ыдырбек?лы, 69. 95-б.).

Б?л м?тел балалар ойыншы??а ?ары? болыпты ?ой деген ойды а??артады.

?РБІР БАЛА АНАСЫНЫ? БІР ТІСІН АЛАДЫ

«Тол?а? ?ыс?анда, ?йелдi? бiр м?шесiн ерекше ауырта келедi. М?селен, оны? тiсi ауруы м?мкiн. Тiлiмiздегi «?рбiр бала анасыны? бiр тiсiн алады» деген ма?ал осыдан ту?ан. Б?л – «тiс тол?а?» деп аталады. Осылайша анасыны? тiзесi ауырып белгi берсе, «тiзе тол?а?, желкесi ауырса, «желке тол?а?, т.с.с. ?шырасады». (Б. ?лiм??лов, 21.).

?рбiр бала анасына бейнет те ?келедi деген ма?ынада ??ынылады.

?Р ХАННЫ? Т?СЫНДА БІР С?Р?ЫЛТАЙ

«Жетiсуда Шы??ыс ?улетiнен т?релiк еткен Тезек т?ре а?ынды??а, ?нерге бой ?р?ан адамны? бiрi бол?ан. Оны? С?йiнбаймен айтысында:

Т?сында Абылайды? Б??ар жырау,

Хан ?бiлдi? кезiнде Т?бек т?р-ау.

«?р заманны? бар дейдi с?р?ылтайы»,

С?р?ылтайым менi? де екен мынау, —

дейдi.

?аза?та «?р ханны? т?сында бiр с?р?ылтай» деген м?тел бар. Хал?ымызды? ?олдан?ан «с?р?ылтай» с?зiнi? ма?ынасы «ханны? ке?есшiсi, а?ылшысы, с?зiн с?йлейтiн дiлмар, а?ыны» дегендi бiлдiредi. Б??ар жырау – Абылай ханны? а?ылшы-ке?есшiсi, с?р?ылтайы болса, Тезек т?ренi? айтуына ?ара?анда, ?дiл ханны? с?р?ылтайы Т?бек жырау бол?ан. М?н-ма?ынасы м?лдем к??гiрт тартып кеткендiктен, казiргi жазушыларды? бiр?атары м?ны жа?ымсыз адамды сипаттайтын с?з ретiнде ?олдан?андары бай?алады. Тiптi б?л с?здi сын есiм (оны да жа?ымсыз сипатты бiлдiретiн) ретiнде ?олданушылы? та бар». (Р. Жарыл?асынов, 51.).

Б?гiнде б?л с?з тiркесi ?рбiр елбасшы, ?кiм, басты?ты? т?сында бiрен-саран халы??а жа?ымсыз, нашар, ата?-д?режесiне лайы?сыз ?кiмсыма?тар болатынын ме?зеп, керi ма?ынасында айтылып ж?р.

?СЕМПАЗ БОЛМА ?Р НЕГЕ,

?НЕРПАЗ БОЛСА? АР?АЛАН.

СЕН ДЕ БІР КІРПІШ Д?НИЕГЕ,

КЕТІГІН ТАП ТА, БАР ?АЛАН!

«Д?ние бiр алып ??рылыс, о?ан ?рбiр адам ?з ?лесiн ?осу керек деп т?жырымдайды: „?семпаз болма ?р неге, ?нерпаз болса? ар?алан, Сен де бiр кiрпiш д?ниеге, кетiгiн тап та, бар ?алан!“ дейдi. Абай а?ыл-парасатты д?рiптеп, ?ылым мен а?арту иделарын насихаттайды. Абайды? философилы? ой-пiкiрiнi? ?леуметтiк ма?ызы мен ал?а басарлы? м?нi, мiне, осында». (М. ?ани, 55.348-349-б.)

Ал, бiздi? ж?рт б?гiнде ?р кiмге бiр елiктеп, ?семпаз болу?а тырысатын сия?ты. Б?л т?рiмiзбен ?айда барып, не о?дырма?пыз?

Б

БАЙАНА, ?МАЙ АНА, МАЙ АНА

«Б?л та?ырып?а кейiннен келген Л. П. Потапов ар?уларды ар?ын руымен жа?ындастырады: «Прежде всего о племени аргу, в среде которого (ХІв.) бытовало слово baуat в значении «бог». Этнографиялы? деректер т?ркi-мо??ол халы?тарыны? Байана, ?май ана, Май ана деп атап ж?ргендерiнi? бiр ?ана ана ??дайы екенiн аны?тайды.

?аза?ты? iшiнде са?тал?ан «ой-бай» с?зiнi? семантикалы? ма?ынасы тек Байана ??ымы ар?ылы ?ана т?сiнiктi болады. «Ойбай» с?зi Байананы к?мекке ша?ыру, жалбарыну, толы? н?с?асы «Ой-бай-ана». Байана атыны? ?мтылуына ислам дiнiнi? тiкелей ы?палы бар екенiн к?ремiз. Шынды?ында да Сiбiр т?ркiлерiнi? ?лi к?нге есiнде ж?рген «Байана» ?аза?ты? iшiнде тек «Баян с?лу» немесе ода?ай «ойбай» т?рiнде са?талуы ислам дiнiнi? тiкелей ы?палыны? н?тижесi…

Байат – ??дай деген ма?ынада ар?у тiлiнде ?олданылады екен, кейiн б?л с?здер ?арахан ?а?анатыны? ?деби тiлдерiне енген… Байат, байата – еркек ??дай, ал байана ?йел ??дай ретiнде ?олданыл?ан болар.

К?не заманда «байана» ??ымыны? географиялы? ж?не этникалы? шекарасы Еуразия ??рылы?ын т?гел ?амтып жатты. Б?л ??ым тек т?ркi-мо??ол ?ана емес, ?ндi-еуропа, фино-угор, семито-хамит, т. б. тiл семьияларында ке?iнен тара?ан. Орыстар ?здерiнi? жырауларын «байан» деп атады емес пе? Бiра? с?здi? толы? м?нiн тек Орталы? Азия халы?тары са?тап ?алды». Е. Омаров, 180—181б.

К?не т?ркi мифологиясы бойынша, ?май ана – ?лы Даланы мекендеген т?ркi тiлдес халы?тарды? ?рпа? жал?астырушысы, береке-молшылы? т??iрiсi бол?ан. Ертеде ж?не б?гiнгi заманда да хал?ымыз келiн т?сiргенде, ?йелдер босан?анда, б?бектер мен аналарды? жебеушi пiрi ретiнде сыйынады: «Май ?улие! Майсыз барса? есiркер ?ай ?улие», «Менi? ?олым емес, Бибатпаны? ?олы» деген тiркестер соны? ай?а?ы.

БАЙ БОЛ, МОЛДА БОЛ!

«Бала кезде ?лкендердi? ?олына су ??й?анда, оларды? к?бiсi: «Бай бол, молда бол, балам!» – деп бата берушi едi. Ке?ес д?уiрiнде бiлiм алып, «Бай мен молданы ?ойдай ?у ?амшымен» деген с?здердi жаттап ?скеннен бе, «?п-?лкен кiсiлердi? м?нысы несi?» – деп а?-та? ?алушы едiм. ?се келе т?йсiнгенiм: бай бол дегенi – миы?да да, ?йi?де де бар болсын, т?рт ??была? сай болсын дегенi екен. Молда бол дегенi – бiлiмдi бол, а?ылды бол дегенi екен. Байды сара?, молданы арам деп насихатта?ан ке?ес идеологисы ?анша мы?ты болса да, ?аза?тар ?з балаларына Баймолда, Ба?тыбай, Молдабай секiлдi есiмдердi тегiн ?ойма?ан шы?ар-ау.

?рине, байлы? – м?рат емес, кедейлiк – ?ят емес. Жан байлы?ына не жетсiн». (А. ?ожа?лы. 9. 02.02.95).

И?, автор д?рыс ?орытынды жасайды, жан байлы?ына не жетсiн.

БАЙ?О?ЫР – ?АРЫШ АЙЛА?Ы

«Бай?о?ыр – ?стiмiздегi ?асырды? (ХХ-?асыр – К.О.) к?п атауларыны? бiрi – ?арыш ?асыры деп аталса, сол ?асырды? р?мiзi – осы Бай?о?ыр. Б?л р?мiзде екi?дайлы? ай?ын к?рiнедi. ?ткен мен келешек, ескi мен жа?а м?дениет, ?ылым мен ата д?ст?р осы мекенде ?штасады, оларды? арасында?ы ?айшылы?тар да осы жерде к?рiнедi. ?ыр?ыз жазушысы Ш. Айтматовты? „Боранды бекет“ повесiнде осы екi?дай сезiм барынша д?л бейнеленген». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)

«Бай?о?ыр – ?арыш айла?ы» дегенде бiздi? к?з алдымыз?а шексiз ?арыш пен жердi? арасында?ы жолдарды? т?йiскен т?сы, бекетi елестейдi. ?ркениет ?зегi, ?а?пасы орталы?ы бiздi? ?асиеттi жерiмiзде екен ?ой. Тек соны ел игiлiгiне пайдалана алса? игi.

БАЛА ЖЕТІГЕ КЕЛГЕНШЕ

ЖЕРДЕН ТАЯ? ЖЕЙДІ

«– Бала деген жы?ылады, с?рiнедi, жердi? ?аттылы?ын бiледi, ?ауiп-?атер бар екенiн ??ады. Ысты? пен суы?ты сезiнедi, ащы мен т?ттiнi ажыратады, с?йтiп ж?рiп айналасын таниды. „Бала жетiге келгенше жерден тая? жейдi“ деп ?аза? соны айтады». (Б. Момыш?лы. 15.308-б.)

Бала с?рiнiп жы?ыл?ында, ??лап, жыла?анда, оны? ата-ана, жа?ын туыстарын осы м?телмен ж?батады.

БАЛА КІНДІК ШЕШЕГЕ ТАРТАДЫ

«?аза?та ерекше бiр ?адiрлi, ?згеден орны б?лек жанны? бiрi – кiндiк шеше. Сонды?тан да „Бала кiндiк шешеге тартады“ деп, с?бидi? кiндiгiн кiмнi? кесуi керек екенiне тал?аммен ?ара?ан. Бойында ж??ымсыз ?ылы?ы бар, немесе ауру-сыр?аулы, дiмк?с адамдар?а кiндiк кестiрмеген. Кiндiк шеше болу ?шiн келiншектi? енесiмен бiрдей жауапкершiлiк мiндеттердi мойнына алатын, ж?рiс-т?рысы ?дептi, ?олы iсмер, ?нерлi, мiнез-??л?ы жа?ымды болуы керек делiнедi. Б?л тiптi ?азiр, медициналы? т?р?ыда д?лелденген. ?йткенi, с?бидi? кiндiгiн кескен кiсiнi? био?рiсi бала?а берiледi екен. Я?ни, с?бидi? болмыс-бiтiмi кiндiк шешеге тартуы м?мкiн деген с?з б?л. Б?лкiм, со??ы кездерi ?аза? хал?ыны? генефондыны? ?згерiске ?шырауы кiндiктi ?зге ?лт ?кiлдерiнi? кестiргенiнен болса керек. ?йткенi, перзентханада кiндiк шешенi та?дап жатпайды ?ой. Бiра?, ?лт болаша?ын ойлайтын болса?, с?билерiмiздi? кiндiгiн ?зiмiздi? ?аза?ты? ?йелдерi кесу ?ажет екенiн де ойластыр?анымыз абзал». (13.)

Б?л м?телдi аналар босанатын ?йлерге iлiп ?ойып, д?рiгерлер тарапынан ?ада?аланып отырса болар едi.

БАЛА Т?РБИЕСІ – БАРША?А ОРТА?

«С?лем беру мен амандасу ?дептiлiктi? е? ал?аш?ы ?лiппесi. Н?ресте с?лем берiп, амандас?анда ?лкендер аман-с?лемдi жай ?ана ?абылдай салмайды. «Таудай азамат бол! К?п жаса!» – ал?ыстарын жаудырады.

М?ны? ?зi баланы ынталандыра, ??лшындыра т?седi. Ол ендi с?лем беруде, амандасуда ?ате жiбермеуге тырысады. ?лкендердi? жа?сы лебiзiн естуге ??мартады.

Егер бала с?лем берудi немесе амандасуды м?лт жiберiп алса, онда ?лкен кiсi жайлап ?ана ескерту жасап, аман-с?лем жасау?а м?жб?р етедi. ?азiргi кезде к?п айтылатын «Бала т?рбиесi – барша?а орта?» – дейтiн с?здi? т?п т?ркiнi осында болса керек. С?йтiп, ?аза? даласында бала т?рбиесi тек ?з ата-анасыны? ?ана мiндетi емес, д?йiм ж?ртты? орта? iсiне айнал?ан». (2).

Осы с?з тiркесiнi? м?нiне тере? ??iлмей, к?бiмiз ат?стi ?араймыз. ?кiнiштi-а?.

БАЛА ТІЛІ – БАЛ

«Бiр ?ызы?ы, … ?ытай деректерiнде: „Т?ркiлер баласын iске шалымды болсын деп, ?рбiр iсте алымды болсын деп, жа?а ту?ан с?бидi? та?дайына бал тамызады“, – деген жазбалар кезiгедi. „Бала тiлi – бал“, „та?дайынан бал там?ан“ деген с?здер бiзге к?не т?ркiлерден жеткенiнi? д?лелi, мiне осы». (М. Ахет. 47.4—15. 12. 2009.).

Былдырлап жа?а с?йлей баста?ан с?билер мен балдыр?андарды? тiлiнде ?лкендер ?шiн ?ызы?ты, к?лкiлi болып келетiн с?з ?олданыс-тары жиi кездеседi. Сол себептi оларды? к?лкiге кенелтетiн с?йкiмдi с?здерiн т?ттi бал?а те?еп, «Бала тiлi – бал» дейдi.

БАЛАНЫ Ж?РГЕГІНЕН БАУЛЫ