Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

Налыма ендi, на?ашы!

– деп ат ?ойыпты. ??мырында 125 отауды? ша?ыра?ын к?терiп, жарты мы??а жуы? ?рпа??а батасын дарыт?ан дана баба ?осм?ратын ?йлендiрiп, ?ара ша?ыра?ты тапсырып барып, к?з ж?мыпты. ?осм?рат ?азiр жетi Жолымбеттi? е? ?лкен руы». (У. ?ыдырхан?лы, 31. 15.10.2014.)

Жер астында?ы, ?стiндегi, к?ктегi, тiптi шексiз ?аламшарда?ы барлы? зат, ??ым атаулыны? аты, есiмi бар. О?ан жер бетiндегi ма?л?хат, набатат атаулы, ?лi-тiрi таби?и денелер мен ??ымдар, адам аттары да жатады. Д?ниедегi барлы? зат, ??ым атаулы?а ат жабыс?ан. Атам ?аза?ты? ат – аспаннан, Алладан дейтiнi сонды?тан болар.

Адам мен адам арасында?ы с?з, ??гiме саба?тасуды? б?рi с?лемнен бастау алады. Тiптi бесiктегi с?бидi? де шымылды?ын с?леммен ашады. Жазу т?спеген а? ?а?аздай с?би санасы осы с?лем ар?ылы ал?аш т?йсiк т?сiп, бiрте-бiрте толысып, дамыса керек.

Ал иманны? ?лiптен болатыны, иманны? негiзi – исламны? бас кiтабы – ??ран К?рiмде, ??ран кiтабы араб ?рпiмен жазыл?ан. Б?л ?лiппенi бас ?рiп – ?лiптен бастап игередi. Иманны? ?лiптен дейтiнi содан болар. Та?ы бiр астарлы ма?ынасы, адам бойына иман мен адамгершiлiк ?асиеттерi кiшкентай с?билiк кезден бастап бiрте-бiрте бой?а сi?едi дегенi болса керек.

Дегенiмен, атам ?аза?ты? осындай ?шан-те?iз ф?лсафалы? т?сiнiктi алты-а? ауыз с?збен т?йiндеп бере бiлгенi ?андай ?ажап!

АТ АЙНАЛЫП, ?АЗЫ?ЫН ТАБАР

Кетсе, ?айтып оралады, т?птi?-т?бiнде келетiн жерi ?ой, деген ма?ынаны бередi.

«Атты мiнуден босат?анда оттамасын десе, тiзгiнiн шо?ты?ына ?а?тарып (байлап) жiбередi, бос отта?анда ?зап кетпес ?шiн алды??ы ж?не арт?ы бiр-бiр ая?ына ?ре салады; тiптi жа?ында оттасын десе, ?ш ая?ына шiдер, секiрiп аттасын десе алды??ы екi ая?ына ?ана т?сау салады; ашы?пай айнала оттасын десе, ?а??ан ?азы??а ар?андайды. „Ат айналып ?азы?ын табады“ деу содан шы?са керек». (С. М??анов, 77.125-б.).

АТ БАСЫНА К?Н ТУСА,

АУЫЗДЫ?ПЕН СУ ІШЕР,

ЕР БАСЫНА К?Н ТУСА,

ЕТІГІМЕН СУ КЕШЕР

Ер жiгiт ?иынды??а тап болса, т?зедi, ?йренiп, к?ндiгедi немесе ?андай ауыр iс, ?ауiп-?атер, ?иыншылы?тан да ?оры?пай, бiлек сыбана кiрiседi деген ма?ынаны бередi.

«Мiнген атты еркiне к?ндiру, оны? басын ?ала?ан жа??а б?ру ?шiн ?олданылатын т?рман – ж?ген. Оны? темiрден жасал?ан шы?ыршы?, iлгек, ауызды? т?рiздi б?лшектерi болады. Оларды тек жол ж?ргенде ?ана пайдаланады. Онымен ат жем жеп, су iше алмайды. Сонды?тан да „ат басына к?н туса, ауызды?пен су iшер, ер басына к?н туса, етiгiмен су кешер“ дейдi ?аза? ма?алы. Расында да, жайшылы?та ауызды? су iшуге б?гет жасайды… Ауызды?пен ат айдаушыны? ?олын жал?астыратын бау – „тiзгiн“ аталады. „Ж?генсiздiк“ деген с?з адам?а ?атысты айтыл?анда, бетiмен кетушiлiк, т?ртiп б?зушылы?, д?рекi мiнездi ма?ынасында ?олданылады». (С. М??анов, 77. 125-б.).

АТ БОЛАТЫН ТАЙ САЯ??А ?ЙІР,

АДАМ БОЛАТЫН БАЛА ?ОНА??А ?ЙІР

?она?жай, ?она??а ?йiр балаларды ерекшелегенде осы с?зге ж?гiне-дi.

«Ат болатын тай сая??а ?йiр, адам болатын бала ?она??а ?йiр» дейдi ?аза?. Сая? – ?зге жыл?ылар?а жоламай, б?лек жайылатын аттар». (С. М??анов, 77.76-б.)

АТ ЖАЛЫН ТАРТЫП МІНДІ

«Байталды? кекiлiнi? т?бiн ?ынап, ?шын тегiстейдi. ??йры?ын ??ндызды?ынан (??йры?ты? т?бi, ??йыс?анды?тан т?тамдай т?мен) бiр, орта т?сынан екiншi рет бунап к?зеп, ?шын ?ыр?ып ?ояды.

«??нанны? кекiлiн т?бiнен, ??йры?ын ??ндызды?ынан с?л ?ана ?ынайды да, бас?а жа?ына тиiспейдi. Ал екеуiнi? де жалын т?бiнен сыпыра к?зеп, шо?ты?ты? алды??ы жа?ынан (жалды? бiткен жерiнен) бiр т?там жал ?алдырады. Ат?а мiнерде кiсi, ая?ын ?зе?гiге сал?ан со?, сол ?олымен содан ?стап, о? ?олымен ердi? арт?ы ?асынан ?стап к?терiледi. Сiр?, ?аза?ты? „Ат жалын тартып мiндi“, – деген с?зi осыдан шы??ан болар». (Н. ?азыбеков, 56. 71-б.).

Б?л с?здi? ма?ынасы ер жеттi, жiгiт, азамат болды деген м?нде ??ынылады.

АТА ?АР?ЫСЫНА ?ШЫРА?АН ?Л О?БАЙДЫ

(Екiншi н?с?асы) *

«…Бата-тiлек ??дайды? ??ла?ына шалынбай ?оймайды, ата-ананы ренжiткен ?л мен ?ызды? к?сегесi к?гермейдi, жолы болмайды, жаманшылы??а ?шырайды» деп т?сiнген халы?ты? дiни сенiмi ауыз ?дебиетiнi? асыл ?лгiлерiнен де орын ал?ан. Мысалы, «?ыз Жiбек» жырыны? бiр н?с?асында Т?леген батыр ?ыз Жiбектi? ауылын iздеп барма? болып, ?кесi Базарбайдан р??сат с?ра?анда; «?зiмнi? ??да т?суге к??iлге ал?ан жерiм бар. Едiл-Жайы? бойында ?ыз ??рып ?ал?андай, алыстан ?ыз iздеп, ант б?зып аттанамын дегенi? ?ай к?ргенсiздiк», – деп р??сат бермейдi. Жiбекпен у?де байлас?ан Т?леген ?кесi Базарбайды? наразылы?ына ?арамай аттанба? болады.

Ата салтын б?зды? деп назалан?ан Базарбай баласы Т?легеннi? жанына ешбiр жолдас ертпей, алыс сапар?а жал?ыз жiбередi. Т?леген аттанарда Базарбай терiс батасын бередi. Терiс бата алып, «ата назасына» ?шыра?ан Т?леген сол сапардан оралмай, жолда ?апылыста Бекежан ?ара?шыны? ?олынан ?аза табады. Жырды шы?арушы а?ын-жыраулар осы ар?ылы ата-ананы ренжiтпеу керек, «Ата ?ар?ысына ?шыра?ан ?л о?байды» деген ой-пiкiрдi уа?ыздап отыр». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.182-183-б.).

«?ке-шешенi ренжiту дiнде – к?н?, ?о?амда – ?ылмыс, ?мiрде – ?ят. Ата-ананы? ?кпе, наласына ?шыра?ан адамдарды? жолы болмайды. „Ата-анасы ?ар?а?анды т??iрi ?ар?айды“ делiнген Пай?амбар хадисiнде». (С. Кенжеахмет?лы, 43.196-б.).

Б?л – ата-анасына ?арсы келгендi ??дай да ??птамайды деген м?ндегi ауыр с?з.

*«?анатты с?з – ?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АТ ?ОЙЫП, АЙДАР ТА?У

«Жас баланы? ал?аш ж?ректiлiк к?рсетiп, к?зге т?скен уа?ытта к?рсеткен ерлiгiне сай ?зiне ат алатынды?ы туралы к?не т?ркiлiк ?ызы?ты деректер де ?алымдар?а м?лiм. Осы д?ст?рдi? жа??ыры?ындай тiлiмiзде «Ат ?ойып, айдар та?у» деген бейнелi с?з са?тал?ан. Айдар – жыл?ыны? ??йры?-жалына алтында?ан зер ?осып, жi?iшке ?ып ?рiлген бау. Оны осы бiр айтулы к?нi бас?а ж?рттан ата тегiн айырып, ай?ындап к?рсету ?шiн жiгiттi? кежегесiне та?ады. Ал кежеге дегенiмiз – т?рiк бабаларымызды? желкесiне т?сiрген жуан бiр ?рiм шашы. Осы?ан орай тiлiмiзде «кежегесi керi кету», «кежегесi кейiн тарту» секiлдi с?з оралымдары са?тал?ан. (Б. ?лiм??лов, 21.).

«Ат ?ойып, айдар та?у» дегенде, жо??арлармен ай?ас?ан ?йгiлi батырларды? бiрi – ?аракерей ?абанбай батыр есiмiзге т?седi. Оны? шын есiмi – Ерасыл, ал ?абанбай – кейiн ер жете келе айдар болып та?ыл?ан аты. Бала кезiнде бiтiмi кесек, т?л?алы Ерасылды же?гелерi «Нар бала» десе, жезделерi ?айрат-к?шiне, батылды?ына с?йсiнiп, «?абан» атайды. Ер жете келе жой?ын к?шiмен, ал?ырлы?ымен, ?айтпас ?айсарлы?ымен таныл?ан батырды серiктерi «?абанбай» атап кетедi. Ел-ж?рт?а да сол «?аракерей ?абанбай» деген атпен м?ш??р болады.

Ал «Кежегесi* керi кету», «кежегесi кейiн тарту» деген с?з тiркестерiнi? ауыспалы ма?ынасы – бiр iске зуа?ы со?пады, мойны жар бермедi, тартынша?тады, ?зiне сенбедi деген м?нде ??ынылады.

*Кежеге – бас с?йектi? желке т?сы.

АТ ??ЙРЫ?ЫН КЕСТІ

?айта айналып келместей болып ренжiп, ?кпелеп кеттi деген ма?ынаны бередi.

«… „?ара ?ылды ?а? жар?ан“ немесе „айттым – бiттi, кестiм – ?злдi“ деген тiркестер осы билер шешiмiмен тiкелей байланысты. Ендi „ат кекiлiн кестi“, „ат ??йры?ын кестi“ деген с?здердi? „байланысын ?здi“, „ренжiсiп кеттi“ дегеннi? ар жа?ында?ы тасалан?ан ма?ынасын ?арастырайы?. Кейде, ?сiресе, ??н дауымен байланысты жа?дайларда бидi? шешiмiмен келiспейтiн де жа?дайлар болады. Оны ??н даулаушылар ?детте былай бiлдiредi: м?селен, жа?ыны кiсi ?олынан ?аза тап?ан адам ал?алы топ?а сол ?лген туысыны? атын жетелеп келедi де, к?птi? алдынды оны? кекiлiн, ??йры?ын кесiп, т?лдайды. С?йтiп, „бiз б?л шешiмге риза емеспiз, б?рiбiр кегiмiздi ?айтарамыз, ?арсы жа?, со?ан дайын болы?дар“ дегендi а??артады…» (Н. У?ли?лы, 9.).

АТАЛАСТЫ? АТЫ ОЗ?АНША,

АУЫЛДАСТЫ? ТАЙЫ ОЗСЫН

Б?л – к?ршiлердi?, ауылдастарды? ?зара ысты? сыйласты?ы, бауырласты?ы негiзiнде ту?ан ма?ал.

«Кейде ?лкен рулар мен аталастарды? ?оныстары бiр болады. Ал, кiшi руларды?, ?сiресе, аталастарды? ?онысы мiндеттi т?рде т?тас келедi.

?р ауыл негiзiнде бiр атаны? баласы бола т?ра, iшiнде ?зге, кейде алыста?ы аталар мен рулардан келетiн «кiрме» дейтiндер де болады. Оларды «?о?сы» деп те атады… Аталы? пен ?о?сы арасы ?рыс-жанжалда к?рiнедi. Аталы?тар – басым, ?о?сылар – ?ор?анша?. Дегенiмен, аталы?тар «К?ршi а?ысы, т??iр а?ысы» десе де, «отты к?сей берсе? ?шедi, к?ршiнi ?уалай берсе? к?шедi», «Аталасты? аты оз?анша, ауылдасты? тайы озсын», деп ?о?сыны сыйлайды». (С. М??анов, 77. 68-б.).

АТ?А ?ОНДЫ

«Ат?а отырды – б?л с?з тiркесiн де жиi ?олданатын болды?. О заман да б? заман, ат?а отырмайды, мiнедi. Тiптi „жаппай ат?а ?онды“, – дейдi. Орынды??а, та??а, арба?а к?бiне отырады дейдi. Б?л орысшадан тiкелей аударма болса керек. Орыс тiлiнде: „Он сел на коня“ немесе „Сесть на коня“ делiнедi ?ой. Орыс тiлiнде ат?а мiну деген с?з жо?. Ат?а отыру дейдi. Бас?а тiлге иек с?йей бермей, ?зiмiздi? ??дай берген татымды да ш?райлы тiлiмiзде с?йлеп, жаз?анымыз ж?н». (Е. Бейсенбек. 9. 18.11.1993.).

Осындайда «Ат – ердi? ?анаты» деген м?тел еске т?седi. Я?ни, хал?ымыз атты ?ш?ыр ??с?а те?ейдi. Содан ат?а мiнудi де «ат?а ?онды» деп ??с?а лайы?ты метафоралы? термин с?збен ата?ан.

АТ-ШАПАН АЙЫП ТАРТУ

«Шапанны? ?о?амды? ?атынаста ?олдануды? да та?ы бiр жолы – жазалы адамны? „ат-шапан айып тартуы“. Б?рын?ы кезде т?рлi ?ылмыс iстеп, не ?ателiк жасап кiн?лi бол?ан адам айыбыны? т?лемi ?шiн малмен бiрге мiндеттi т?рде шапан т?леуге тиiс болды. Б?л мысалдан шапанны? х??ы?ты? ?атынасты белгiлеуге де ?олданыл?анын к?ремiз». (?. Ахметжанов, 9. 4.08.94.)

Айыбын ?тедi, ат шапан айып?а iлiктi деген м?нде.

АТТЫ?А ЕРЕМ ДЕП