Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

Сол мал сия?ты айналып, сада?а? болайын деген ойды? ?ыс?ар?ан м?нi.Б?гiнде б?л с?з тiркесi еркелету, ерекше жа?сы к?ру ма?ынасында ??ынылады. ?аратпа с?з ретiнде де айтылады.

АЙЛЫАДЫР

«Айлыадыр (Айдадыр) – Ма??ыстау ?аза?тарыны? тiлiндегi Т?рiкменстанны?, сондай-а? т?рiкмендердi? атауы.

«…Елдi? арты – Айладыр.

Айладырды аударып,

Ма??ыстауды? ?ара ойын

Адай хал?ы жерлеген…»

(С?ттiг?л «Досан батыр»).

Т?рiкменстан территориясыны? негiзгi б?лiгiн ??мды жертараптар (ландшафтар) алып жатыр, сонды?тан да т?рiкмен тiлiнде ??м?а ?атысты жа?ырапиялы? атаулар к?п. Ма??ыстаулы?тар бархан деген ??мды бедердi? ?аза?ша баламасы болма?анды?тан, оны? сырт?ы пiшiнiне ?арап «айлы», «айпiшiндi» деп, ал жалпы ??м бетiнi? ойлы-т?белi тегiс еместiктерiн ?атты тiлiмделген «адырлар?а» балап, т?тас айма?ты «Айлыадыр» деген поэтикалы? атаумен ата?ан». (С. ?он-дыбаев, 9. 6.10.1994.)

Бархан деген с?здi? орнына «айлыадыр» деп ?олдану?а болатын сия?ты.

АЙ ТОЛ?АНЫН БІЛМЕС, ЖІГІТ БОЛ?АНЫН БІЛМЕС

«Жырау со?ында ж?рген кiсi Ай?а к?зi т?сiп кеткенде:

Ай тол?анын бiлмес,

Жiгiт бол?анын бiлмес, —

деп айды? ортасы болып ?ал?анына, уа?ытты? тез ?тiп бара жат?анына та?ыр?айды. Ай 15-iнде толып, одан кейiн орталап, кеми бередi.

…Ортасы (15-i) кезiнде Ай тура к?нге ?арама-?арсы т?рады да, бiзге тол?ан Ай болып к?рiнедi. Мiне, сонды?тан б?л мезетте – Айды? 15-iнде К?н де батады (?ясына ?онады), Ай да туады. К?н батып бара жат?анда, Ай туып келе жатады, сонда оны? шарасы толы? болады». (Х. ?бiшев, 18. 37-б.).

?мiр ?ткiншi, айды? ?алай лезде ?ткенiн, ??лдыра?дап ойнап ж?рген баланы? ?алай ер жетiп, азамат, жiгiт бол?анын а??армай да ?аласы? дегенге ме?зейдi.

АЙЫБЫНА – МЫНАУ,

?ИЫБЫНА – МЫНАУ

«…Сондай-а?, „айыбына – мынау, ?иыбына – мынау“ деген фра-зеологиялы? тiркес те кездеседi. С?йтсек, м?нда?ы „айыбы“ – материал да, „?иыбы“ – моральды? шы?ын екен. Демек, м?нымыз „материалды? – моральды? шы?ын“ дегеннi? ?аза?ы н?с?асы болып шы?ады». (Н. У?лиев, 9.).

«Б?лтiрiк шешен Сыпатай батыр?а б?рылып:

– Батыр, келген шаруа?ызды айта отыры?ыз! – дейдi. Сонда Сыпатай батыр:

– Б?лтiрiк батыр, келген ж?мысымды айтайын. ?рiстегi екi биемнi? жо?ал?анына бес жыл бол?ан едi. Сол екi биенi сенi? Жант?гел туыс?аны? ?рлапты. Жа?ында бiздi? екi жыл?ышы келiп, ауылы?ны? жыл?ысыны? iшiнен танып алып келдi. Сол екi биенi сенi? к?зi?е к?рсетiп алайы? деп жетектей келдiк – ?не, байлаулы т?р, – дейдi.

– Батыр-ау, ма?ан не ?ыл дейсi?? – деп ??ра? ?шады Б?лтiрiк.

Сыпатай батыр:

– «?зi? ?шiн туыпсы?, елi? ?шiн к?йiпсi?» деген сенi? ?з аузы?нан шы??ан с?з емес пе? Екi биенi? бес жылдан бергi ?сiмiн есепте, айып-?иыбын ?осып, бiр ?йiр жыл?ыны алдыма тездетiп саласы?! – деп ?а?арланыпты». (Б?лтiрiк ?лмен?лы, 20.71-72-б.).

Жо?арыда?ы екi мысал бiр-бiрiн толы?тырып, айып-?иып деген с?здi? б?гiнгi материалды?-моральды? шы?ын екенiн ай?ын жеткiзiп т?р.

АЙЫРЫЛАР ДОС ЕРДІ? АРТ?Ы ?АСЫН С?РАЙДЫ

«?аза?ы ерде алды??ы ж?не арт?ы ?ас болады. Алды??ы ?ас iлгерi ?арай с?л кергiтiп, тiктеу ?ойылады. Арт?ы ?ас?а ?ара?анда с?л биiктеу келедi. Арт?ы ?ас с?л аласа, ?стi ке?. ?ялы, орны?ты, шал?а?тау ?иыл?ан. ?асты? мiндетi к?п. Б?рiнен де ?стiнде отыр?ан адам не ал?а, не арт?а о?ыс ло?ып, сыпырылып т?спеуi ?шiн ?ажет. ?сiресе, арт?ы ?асты? орны б?лек. Оны? ?асиетiн «Айырылар (айыр-ылысар) дос ердi? арт?ы ?асын с?райды» деген ма?ал д?лелдейдi. (Ж. Бабалы??лы,23.).

Ер б?лiнбейтiн б?тiн б?йым. Ендеше б?лiнбейтiндi б?лемiз деп, «ердi? арт?ы ?асын с?ра?аны», досты?тан кетiсемiз дегенi.

А? БАТА, ?ЫЗЫЛ ?АН

«Д?ст?р бойынша, алдымен а? жол тiлеп, ??далы? берiк болу ?шiн бiр мал шалынады. Оны? бауыздау ?анына ?ол батырып, бата б?збау?а серттеседi. О баста бауыздау ?аны ??йыл?ан бата ая??а екi жа?ты? с?зiн с?йлейтiн бас ??далар найзаларыны? ?штарын батырып, ?аннан д?м тату ар?ылы ж?зеге асырыл?ан б?л ырым «?ан?а ?ан ?осылды, ендi туыс болды?» деген ишаратты бiлдiрген». (Х. Ар?ынбаев. «?аза? хал?ында?ы семья мен неке», А., 1973, 184-бет). Тiлiмiздегi «А? бата, ?ызыл ?ан» деген с?з оралымында осы салтты? жа??ыры?ы са?тал?ан. Сондай-а?, ??да арасында ренiш, кикiлжi? туса, не у?де б?зылса, «Сендерге не болды? А? бата, ?ызыл ?ан шы?ар?ан ??да емессi?дер ме?» – деп басу айту да к?неден келе жат?ан с?йлеу ?лгiсi. Д?улетiне ?арай к?йеу ?кесi бата ая??а бата арнап, бiр жыл?ы не т?йе, болмаса т?лiктердi бiр-бiр то?ыз?а толтырып бередi. Мал бауыздал?анда бата берген ??да «бауыздау ??да» деп аталады». (Б. ?лiм??лов, 21.).

А? ?ОЙДЫ? КЕЛДЕСІ,

?АРА ?ОЙДЫ? КЕЛДЕСІ,

МЕН ??ДАЙДЫ? ПЕНДЕСІ

«?лкендерден естуiмiз: ?аза?тар ертеректе (шамасы XVIII ?асыр?а дейiн болса керек) намазды? шартын, д??алы?тарын бiлмеген ша?та, намаз?а „А? ?ойды? келдесi (басы), ?ара ?ойды? келдесi, мен ??дайды? пендесi“ деп жы?ыла берген». (С. М??анов, 77.50-б.).

А? Т?ЙЕНІ? ?АРНЫ ЖАРЫЛ?АН К?Н

«Кеудесi алтын санды? К?л?нда Б?кешова апамнан:

– «А? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деген с?з не ма?ына бередi? – деп с?радым.

– Жалпы ?ай малды алып ?араса? та, с?йегiнен сылып алын?ан с?рып етi ?з ?арнына т?гел сыйып кетедi екен. ?йiрлеп жыл?ы, табындап сиыр ?ста?ан ау?атты отбасы майды т?йенi? ?арнына жинайтын бол?ан. Сонда оны? iшiне ?анша май кететiнiн ?здерi?-а? жобалай берi?дер. К?нделiктi пайдаланатынын б?лек ?стап, т?йе ?арынды м?здай жерде м?ртын б?збай са?та?ан.

Сол ша?ыра?та тор?алы той боларда к?ршi-к?лем жиналып:

– Б?йбiше, ел болып асы?а к?ткен ерте?гi ?уанышта а? т?йенi? ?арны жарылатын шы?ар? – деп ?ол?а салатын?а ??сайды.

?арын?а пыша? тигiзу р?сiмiн де ауыл?а беделдi аналар ат?ар?ан. «А? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деген с?з осыдан ?алса керек, – деп ??гiмесiн ая?тайтын ?р с?зi бiр ?аралы? ?айран апам». (?. ?бiл, 31. 30.07. 2008.).

«А? т?йе – ?аза?ты? к?не салты бойынша, ерекше ?лкен жиын-той салтанатта сойылатын т?йенi а? т?йе деп ата?ан.

Се? ж?редi к?ктемде астан-кесте?,

А? т?йенi? бауырын ар?ан кескен.

?лы к?нi ?лысты? бас ?ос?анда,

?ле?i?дi айт, ??рбыжан, ?атар ?скен, – деп ?аза?ты? ?ара ?ле?iнде айтылатындай, ?аза?тар ?здерiнi? ?уанышты к?ндерiн «а? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деп айт?аны белгiлi. ?ары? боп ?алды, ит басына iркiт т?гiлдi. А? жарыл?анып ?алды? деген с?здер осындайда айтылса керек». (Д. Т?лебаев, 9.)

«А? т?йенi? ?арны жарылды» – айры?ша, ерекше к?н, к?птен к?ткен той, ?лы о?и?а деген ма?ынаны бередi.

А?ПАНДА К?Н АТ АДЫМ ?ЗАРАДЫ