Өмір – сынақ

Маусым… Шiлде… Тамыз… 2008-жылы – бланктерге, бас?а да сана? ??ралдарына бай?ау жариялау керек. Сауалдар тiзiмi дайын емес. Агенттiк iшiнде талас-тартыс ж?рiп жатты, бiресе салалы? министрлiктерден тiзiмге ?осымша ?сыныстар т?седi.

?ырк?йек. Тiзiм дайын. Бай?ау жариялау?а болады.

?шеуi бiрден кiрдi – Сана? департаментi директоры ж?не менi? екi орынбасарым. «Бланктердi басып шы?ару ?шiн алты вагон ?а?аз керек, бiздi? елде м?ндай ?а?аз жо?. Елде бланктердi жылды? со?ына дейiн толы? басып шы?аратын типография жо?». ?шеуi де абдырап ?ал?ан.

Не iстеймiз? Модернизация жасаймыз деп Сана? дейтiн ау?ымды iске ?анша уа?ыт пен ресурс кететiнiн алдын ала есептемегенбiз. Мен ?кiметке барып к?мек с?рауым керек дегендi ойламаппын. Мен басшы бол?анды?тан, проблеманы? б?рiн ?зiм шешуiм ?ажет деп ойладым.

?ызметкерлерiмнi? ?аза?станда бланк ?зiрлейтiн м?мкiндiгi жо?ын та?ы бiр пысы?тап алып, сол кезде Ресей Федерациясы Президентiнi? байланыс пен бизнес бойынша ке?есшiсi болып ж?мыс iстейтiн досыма хабарластым. Ол бiр аптадан кейiн хабарласты. Екi iрi типография бар дедi. Бiрi – М?скеуде, бiреуi – Санкт-Петербургте. М?скеудегiсi бос емес. Санкт-Петербургтегi басып беруге дайын дедi.

Тендер жарияланды. Бюджеттiк департаменттi? принципшiл директоры Санкт-Петербургтi? «Полет» типографиясын ?ткiзбей тастады. Себебi, тендерге ?атысу ?шiн типографияны? ж?мыс ?тiлi ?ш жыл болуы тиiс екен. Ал, «Полет» неб?рi екi жыл он ай ?ана ж?мыс iстеп жатыр екен. Тендердi «Таик» деген типография же?iп алады. Б?л типографияны? бай?ау ??жаттары д?рыс р?сiмделген. Бiра?, «Таикты?» осынша бланктi басып шы?ару?а ?з ?ау?ары жеткiлiксiз. ?аржы полициясы 2009-жылды? с?уiрiне дейiн тергеудi баста?анша бiз «Таик» тендердi ?тып ап, «Полеттi» субмердiгерлiкке алды деп ойла?анбыз.

Ж?мыс к?н сайын ?ызып жатыр – 100 мы? бланк басылды… С1 бланктерiн басу ая?талды. С6 бланктерi дайын. Сана? бойынша орынбасарым «Полет» типографиясымен ж?мыс iстеп ж?р. Оны? мiндетi – бланктердi? басып шы?арылуын ?ада?алау. Бiр жылдан кейiн ?аржы полициясыны? ы?тиярымен оны? мiндетi ?зiне «?ылмыс» болып та?ылды.

Желто?сан айын орталап ?ал?анбыз.

– Машиналар кеденде т?рып ?алды.

?аза?стан мен Ресей Кедендiк ода??а бiрiккен. Бiра?, екi ел арасында?ы кедендiк тазалы? сол к?йi са?тал?ан. Б?л Ода?тан тыс елдерге ?ара?анда жылдам ?рi ?арапайым ж?ргiзiледi. Бiра?, б?рiбiр уа?ыт пен к?ш-?айраты?ды жеп ?ояды. Кейде жа?дай ушы?ып жатады.

– Мен кеденге ?о?ырау шалайын.

– ?ажет емес. ?зiмiз шешемiз.

2009-жылы ?ыста ?арлы боран к?п болды. Жолды? б?рiн ?ар басып ?алып жатты. Ж?к тасымалы кешiктi. Оны? iшiнде Ресейден де кешiктiрiлдi.

Сана? бойынша орынбасарым есеп бередi: бланктердi? негiзгi партиясы жеткiзiлдi. Аз?антайы ?алды, олар дайын, буып-т?йiлген. ?а?тарда жеткiзiп бередi.

Бiздер ?абылдау-жеткiзу актiлерiне ?ол ?ойды?. Бланктер жеткiзiлдi. Сапасы тамаша. Жарнамалы? ?нiмдер ?р ?ала?а таратылды – баннер, билбордтар елдi? к?зiне т?сетiн жерге iлiндi. Жарнамалы? роликтер теледидардан к?рсетiлiп жатыр. Пара?шалар – ?ша? ?алталарына салынды, логотипi бар жар?ын т?стi жапсырма ?а?аздар автобустар?а жапсырылды.

?а?тар… А?пан… 2009-жылы ??iрлерде о?ыту басталды… Мен телевидениеге жиi барам – б?л да жарнаманы? бiр б?лiгi. Жан-жа?ты жарнамалы? кампания ?з iсiн iстеп жатыр. ?ызметкерлер таныстарынан естiгенiн айтып келедi: жарнама елдi? б?рiне жеттi: естiмеген к?рдi, к?рмеген естiдi. Бас?а министрлiктерден келiп жарнамалы? кампания тамаша ж?рiп жат?анын айтып, т?жiрибемен б?лiсудi с?райды. ?рине, бiздi? ма?сатымыз тек жарнама емес, оны? н?тижесi – елдi? Сана??а ?атысуы. Дегенмен, к??iл то?.

2009-жылды? 27-а?паны – Сана? басталды. Сана? бойынша учаскелер ел iшiн ?амтыды. Жалдан?ан сана? ж?ргiзушiлер – негiзiнен студенттер, к?к мойынорамал та?ып, сана?ты? логотипi бар к?к с?мкелерiн асынып, к?ше-к?шеде ж?мыс iстеп жатыр.

Кей министрлер «арызданып» жатты. Уа?ыттары жо?, ал сана? ж?ргiзушiлер бланк толтыр деген «шабуылын» бастап кеттi дейдi.

Сана? ж?ргiзушiлермен бол?ан хикаяларды жергiлiктi ж?не орталы? газеттер басып жатты. Бiреу сана? кезiнде атасын тауып алыпты. Бiреулер ?араусыз ?ал?ан, ?леуметтiк т?р?ыда ?амтылма?ан ?арияларды тауыпты. Сана? ж?ргiзушi ?ыз т?нделетiп ?й-?йдi аралайды. Сана??а ?атыс?ан жiгiт оны шы?арып салады. С?йтiп, ?йленедi. «Сана? – менi? ?мiрiмдегi тамаша о?и?а болды», – дейдi сана? ж?ргiзушi ?алы?ды?.

6-наурыз – Сана? бiттi.

Менi? Статистика агенттiгiне келген 2007-жыл?ы 28-а?паннан бастап Сана? бiткенге дейiнгi, я?ни 2009-жыл?ы 6-наурыз?а дейiнгi мезеттi б?кiл команда, к?ллi Агенттiк – тек бiр деммен ?ткердiк. Б?рi модернизация?а ?атысты. Орта? iске ?рбiрi ?зiнше ?лес ?ос?анын сезiндi.

Басты цифрды санауды? бiрiншi есебi – елдегi т?р?ындар санын аны?тау, Сана??а параллельдi т?рде ж?рдi. Бiрiншi цифрлар бар. Ух дедiк. Ол кезде проблеманы? б?рi алда к?тiп т?р?анын бiлмедiк…

Тергеу

2009-жылды? с?уiр айын орталай Сана??а ?атысы бар жандарды ?аржы полициясына ша?ырта бастады. Мен, менi? екi орынбасарым, Сана? департаментi мен Бюджеттiк жоспарлау ?ызметкерлерi, за?герлер. Мен ?аржы полициясы тиiстi с?ра?тарын ?ойып, сонымен б?рi бiтедi деп ойлап едiм. Бiра?, ?ысым ?дей бердi.

Сол с?тте ?жымды? ?рей деген ?андай болатынын к?рдiм. Басында ?ызметкерлер ?аржы полициясына барып келген со? ма?ан кiрiп, не с?ра?анын, не деп айт?анын т?птiштеп баяндайтын. С?ра?тары к?дуiлгi с?ра?тар болып к?рiндi. Сосын ?ызметкерлер ма?ан кiрмейтiн болды. Шамасы, тергеушiлер жа?дайды ушы?тыру?а тырысты. ?ор?ытып, ?ркiтiп, басшылы? ?ылмыс жасады, ал т?рмеге сендердi отыр?ызады деп ?о?ан-ло??ы жасап, басшылы?пен араласпа дегендi айтса керек.

?аза?станда ?рбiр мемлекеттiк органны? бiрiншi басшысына режимнi? ?осымша к?мекшiсi берiледi, я?ни ??К ?ызметкерi бекiтiледi. С?уiрде менi? к?мекшiмдi ?згерттi. Жа?а к?мекшi танысу?а келдi. Жа?дайды шешемiз деп ма?ан ?олдау бiлдiрдi. Оны? ?олдауы немен тын?анын т?т?ын?а т?скеннен кейiн iстi ?ара?анда бiлдiм. Ол Бюджеттiк жоспарлау департаментiн ша?ырып алып, менi? ?стiмнен ?аржы полициясына ?жымды? арыз жазу?а к?ндiрген. Бiра?, департаменттi? бес ?ызметкерi со?ан ?ол ?ой?ан екен. Алайда, арызы жал?ан едi. Бюджеттiк жоспарлау департаментi б?рiнен ?атты ?оры??ан. Себебi, тендер мен т?лем ?шiн солар жауап бередi. Бюджеттiк департаментте iстеген бiр ?ана жас ?ызметкердi? жал?ан арыз?а ?ол ?оймаймын деуге батылы жетiптi.

Екiншi айды? со?ына таман ?аржы полициясыны? с?ра?тары ?айдан шы?ып жат?анын т?сiндiк. Сана? бойынша орынбасарым тергеуден келе сала ма?ан кiрдi. «Сiзден а?шаны ?олма ?ол ауыстыр?ан делдал компаниялар туралы с?рады ма?» – дедi а?ырын. Осылайша мен тендерге ?атыспа?ан, бiра? а?шаны ?олма ?ол?а ауыстырып отыр?ан компаниялар туралы бiлдiм. ?ылмысты? iстi? м?нiсi ендi т?сiнiктi бола бастады. Мен орынбасарыма б?рi д?рыс, бiздi? олар?а еш ?атысымыз жо? екенiн айтып сендiрдiм.

Менi? екi орынбасарымны? да отбасы, бала-ша?асы бар. Бiрiншi орынбасарымны? екi ?лы бар, 2009-жылы мамырда д?ниеге ?ызы келдi. Олар да ?з отбасы ?шiн ?атты ?оры?ты. Бiра?, олар ж?мыс?а келуiн то?татпады. Тергеуге де ша?ыр?ан сайын барды. Бiра?, ?стiмнен арыз жазбады. Екеуiне де ?кiм кесiлдi, т?рмеге отырды. Сана? бойынша орынбасар – алты жыл отырды. Бiрiншi орынбасар – бес жыл?а кесiлдi. Бiрiншi орынбасар сана??а м?лде жауапты емес едi. Ол тек негiзгi ат?арушылар ?лгермеген кезде к?мектестi. Екеуi де та?ыл?ан айыпты мойындамады.

Жал?ан арыздан?андар iстi ?згертпедi. ?аржы полициясы оларсыз да ма?сатына жетер едi. Бiра?, сол адамдарды аяймын. Бiреу ?шiн жал?ан ку?лiк етуге тура келгендерiне iшiм ашиды. Та?дыр сондай та?дау жасат?аны ?кiнiштi. Олар?а жасал?ан ?о?ан-ло?ыны? рас-?тiрiк екенiн олар да, мен де бiлмеймiз ?ой. Ешкiмдi айыптай алмаймын. ?тiрiк айтудан бас тарт?ан, жал?ан арыз?а ?ол ?ойма?ан, т?рмеге т?сесi? деген ?ысым?а шыда?ан жандар?а ??рметiм шексiз.

???ы? ?ор?ау органдары б?рiнен жо?ары

Сана? басталмай т?рып ?кiметте к?дуiлгi статистика мен ???ы?ты? статистиканы бiрiктiру керек пе деген м?селе ?арастырылды. Ішкi iстер министрлiгiнi? (ІІМ) ?з Статистика комитетi бар едi. Комитет м?ртебесi бойынша Агенттiктен т?мен. Сонды?тан бiрiктiрсе, ол Статистика агенттiгiнi? ??рамына кiрер едi. Бiра?, бiздi? м?лiмет жина?тау т?сiлдерiмiз ?рт?рлi. ?дiстемелерiмiз де с?йкеспейтiн. Сонды?тан мен де, ІІМ басшылы?ы да бiрiгуге ?арсы болды?. Орта? жиналыс ?тпей т?рып, мен ???ы?ты? статистика комитетi басшысыны? ж?мыс телефонына ?о?ырау шалдым. Осы та?ырыпты тал?ылама? едiм. Телефонды к?мекшiсi к?тердi. Дауысын зорайтып: «Б?л кiм? Не м?селемен?» – деп с?рады. Мен екенiмдi бiлгенде ол ?атты ашуланды. «Азаматты? басшыны? генерал?а ?о?ырау шалу?а ?андай ???ы?ы бар? ?лде полковникке?» – дедi. Ата?ы на?ты есiмде ?алмапты.

Т?т?аны ?ойдым да, оны? ашулан?анына ?зiм де бiраз есе?гiреп отырып ?алдым. Погон та??ан адаммен бетпе-бет келген ал?аш?ы с?тiм осы едi.

Б?л м?селеге ?атысты жиналыс Президент ?кiмшiлiгi басшысы орынбасарыны? кабинетiнде ?аржы полициясында?ы тергеу басталып, екi орынбасарым т?т?ындал?ан со? бiрнеше айдан кейiн ?ттi. Мен жиналыстар?а кешiксем, ешкiм себебiн с?рамайтын. Елдi? б?рi ?аржы полициясына тергеуге барып ж?ргенiмдi бiлiп ал?ан. Ал, ?аржы полициясында?ы тергеу кез келген жиналыстан ма?ызды едi! Мен емiн-еркiн кiрдiм де, бос орын?а отыра кеттiм. ?стел ?те ке? едi. Басымды к?терсем… ?арсы беттен ма?ан – ?аржы полициясы агенттiгiнi? т?ра?асы ?арап отыр. Ол ?ызарып кеттi. ?рине, ?ял?аннан емес. Ол ашулы едi. «Айыпталушы» онымен бiр ?стел басында, бiр жиналыста не деп отырады? Президент ?кiмшiлiгi басшысыны? орынбасары менi? атымды атап, пiкiрiмдi с?ра?анда, ол орнынан т?рып кете жаздады…

Екi статистика ?осылмады. 2009-жыл?ы Статистика агенттiгiне ?атысты жа?дайды ба?алау да бiрдей болмады, менi? ба?алауым б?лек, ?ркiмдi айыптау басты мiндетi саналатын ?аржы полициясы агенттiгi т?ра?асыны? ойы б?лек боп ?алды.

Канада

Канада?а кетуiм, ?рi iссапар, ?рi дамылдау болды. Статистиканы дамыту бойынша халы?аралы? конференцияны Канаданы? Оттава ?аласында орналас?ан Статистикалы? ке?се ?йымдастыр?ан едi. Агенттiкте жасал?ан екi жарым жыл бой?ы модернизациядан со? бiздер сараптама жасау мен м?лiмет тарату бойынша жа?а де?гейге шы??ан едiк. С?уiрде менi? атыма Оттавада?ы конференция?а ша?ырту келген едi. 2009-жылды? мамырыны? со?ына таман арнал?ан ша?ырту екен. Екi айдан бергi толассыз ?ысым мен тексерiстен шаршап, ?шып кеттiм. Тым ??ры?анда бiр апта емiн-еркiн тыныстайын деген ой болды. Менi Канаданы? Статистикалы? ведомство басшылы?ы ?уана ?арсы алды. ??дды бiр ескi таныстарын к?ргендей к?й кештi. Статистикада ж?рген екi жыл – шын м?нiнде ?те аз мерзiм. Статистика – ?те ??ыпты, ?за?мерзiмдi процесс. Б?л салада?ы адамдар он жылдап, кейде ?мiрба?и ж?мыс iстеп жатады. Бiра?, менi елдi? б?рi бiлетiн. Мен халы?аралы? сессиялар?а жиi ?атыстым, ?зектi ?рi даулы та?ырыптарды тал?ылау?а белсене атсалысатынмын, Агенттiк ?ызметкерлерiн о?ыту?а ?рт?рлi елден сарапшылар iздейтiнмiн.

Менi Канадада?ы ?аза?стан елшiсiнi? резиденциясын к?руге ша?ырды. Кiшiгiрiм а?аш коттедж. Елшi сабырлы, ?арапайым кiсi екен. «?аза?станнан келген бiрiншi ?она?ымыз ?зi?iз болды?ыз», – деп жымиды. Шы?ысты? т?ттiлерiн ?сынып, шай?а ша?ырды. Ту?ан елдi? жа?алы?тарын с?рады. Б?л кiсi жа?адан та?айындал?ан едi. Ол хаттама, дипломатиялы? iстермен шектелмей, ?аза?стан-Канада?а ?атысты орта? жобаларды жасау?а белсене кiрiсiп жат?аны бай?алды. «Канаданы? iрi компаниялары ?аза?станда ?з жобаларын ж?зеге асыру?а дайын», – дедi. Аз-кем ?зiлiстен кейiн былай деп ?осып ?ойды:

– Ж?кiшевтi т?т?ында?ан со? оларды? жобалары нендей к?й кешпек? Канадалы? компаниялар ала?даулы. М?ны ?кiметке айта барарсыз.

М?хтар Ж?кiшев ол кезде елдегi «?азатомпром» атом компаниясыны? басшысы едi. Мен бiр апта Канадада ж?ргенiмде оны т?т?ындапты. Б?л мен ?шiн тосын жа?алы? болды. ?ткен айда ?ана ?зi жас, ?зi бiлiмдi аталмыш компания президентi ?кiмет алдында есеп берiп, жоспарымен б?лiскен едi. Оны б?рi ?олдап, ма?тап, осы компанияны? ?лемдiк нары?та к?терiлуiне мол ?лес ?ос?анын атап айтып едi. С?йтедi де, кенеттен т?т?ындайды. Сол жа?дайды? бел ортасында ж?рмеген со?: «Б?лкiм, шынымен ?лдене д?рыс жасама?ан шы?ар?» – деп к?дiктенесi?.

– ?рине, айта барамын, – деп елшiмен ?оштастым. Сол с?тте «б?ндай жа?дайды? бел ортасында» ?зiм де ?алатынымды сезбеген едiм.

?олым бос к?нi К?ркем сурет музейiне бардым. Ашы? аспан, жар?ын к?н, тынышты?. Сонда да к??iлiм ала?. Астанада?ы Агенттiк не боп жатыр екен?

Т?н iшiнде бiрiншi орынбасарым Бiржаннан смс келдi. «Баятовты т?т?ындады» (Сана? бойынша орынбасар).

– Не ?шiн?

– Аны?тау?а тырысып жатырмыз.

?й?ы ?ашты. Алда ?лi екi к?ндiк конференция ба?дарламасыны? жиыны бар. Бiра?, ойым мы?да?ан ша?ырымдар?а шапты.

Келесi к?нi жа?а смс. «Босатыпты». Ар?амнан ауыр ж?к т?скендей.

Жарты к?ндiк сессия ?ттi. Та?ы смс: «?айтадан т?т?ындапты».

Не iстеуiм керек? Ж?мыста?ы шешiмталды?ыма ?арамастан, к?п адам елге тым сенгiшсi? деп сынайтын. Тым сенгiш деген ?алай сонда? Шынды?, б?л – шынды?. ?тiрiк, б?л – ?тiрiк. Ал, ?р адамны? бойында бар ??нар – адамгершiлiк. Елге ?айту керек. Ел басшысына бару керек. Олар тексерiп, б?рiн аны?тайды. Жiбередi деп ойладым.

Сессия бiттi. Елшiлiк ?ызметкерi менi ?уежай?а шы?арып салды. Тiркеуден ?ттiм, паспортты? ба?ылаудан ?ттiм, ?ша??а отыр?ызатын есiктi? алдында отырмын. Рейс шегерiлдi. Сосын Германияда ауыстырып мiнетiн екiншi ?ша??а кешiктiм. Астанада?ы полиция ?ызметкерлерi ?алай уайымдады десе?iзшi.

?аржы полициясыны? ?ызметкерi та??ы алтыда Астана ?уежайында багаж алып жат?ан жерде ?асыма келдi. Тергеуге ша?ырту алдым. ?ол ?ойдым.