Ұлытаудың номадикалық тарихы. Мақалалар жинағы

Секiз О?уш тайпалар ода?ыны? Т?рк ?а?анатында?ы орнын С. ?аржаубай жаса?ан кестесiнен[5 - ?аза? ру-тайпаларыны? тарихы. «Алаш» ТЗО, 2008. 216-бет.] к?ремiз:

ІХ-ХІІ ?асырлардан са?тал?ан «?идан деректерi» (Ляушы) мен «Алтын патшалы?ыны? деректерiнде» наймандар «жа?ба?» деп аталады. Найман деп ?идандар Алтайдан а??ан сегiз ?зеннi? бойын жайла?ан «сегiз о?уш» тайпаларын атап, сол тайпалар туралы жан-жа??а хабарды Найман атымен тарат?ан. Кейiн сол этноним «сегiз о?ушты?» ?зiне т?н болып тарады.

Бiра?, б?л т?жырым бойынша о?ыздарды? наймандар?а ?атысы жо? деп кесiп айту?а болмайды. ?йткенi, ?асыр?а ?асыр а??ан сайын киiз туырлы тайпалар жер алша?ты?ына ?арамастан санада ?здерiн бiр ел болып сезiнген. ?азiргi Мон?олия мен ?аза? даласы орта ?асырларда бiр-бiрiн ел ж?ртпен толтырып, ??да-жегжатты? жасап, со?ыс жылдары кезiнде же?iлген жа?ты? билiгi мен аристократиясын ?уып жiберiп, елiн бодан ?ылып ?з ??рамына ?осып, та?ы бас?а алма-кезек жа?дайларда тарихи ж?не саяси процесстерде ?айнап-пiсiп ?мiрдi жал?астыр?ан.

О?ыздарды? Найман?а ?атысы бар екенiн ?лкей Мар??ланны? е?бектерiнен табу?а болады. 2011 жылы шы??ан «Шы?армаларында» ?лкей Ха?ан?лы ?лытауда?ы жергiлiктi халы?ты? айтып берген а?ызын былай деп т?жырымдайды: «Домбауыл (Доб?н – автор) ата?ты мерген, а?ын ж?не к?йшi бол?ан. ?лытауды? батыс жа?ында оны? сарай-?ор?аны са?тал?ан (Домба??л сарайы – автор). Ол ?ият руыны? ел басшысы ретiнде халы?ты? есiнде са?тал?ан. ?ияттар – к?ндiлердi? (??ндарды?) ?рпа?тары. Олар ?ыпша?, ?о?ырат, Алшын, Ар?ын ж?не та?ы бас?асы Алтайда?ы ?иын жетерлiк Ерге-?он деген жерде т?ра?та?ан. Кейiн олар Орталы? ?аза?станды жайлап алды. VI – VII ?асырлары Домбауыл жерленген жерде ды? мавзолейi т?р?ызылды»[6 - Мар??лан ?. Шы?армалар жина?ы. 8-том, 2011.].

?лкей Мар??ланны? б?л с?здерiнi? д?лелiн ?алибек Данияров келтiредi: «В эпосе „Огыз каган“, хранящемся в Париже в национальной библиотеке и переведенном К. Омиргалиевым, говорится о киятах. В эпосе род Кият берет свое начало от легендарного Домбаула»[7 - К. Данияров. Альтернативная история Казахстана. Алматы: «Жибек жолы», 1998. 153-бет.]

Осы екi пiкiрдi т?жырымдай отырып, «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» бейнеленген Шы??ыс ?а?анны? бабасы Доб?н-мергенмен Домбауыл бiр кiсi бол?анына с?йкес келетiндiгiн атап ?ткен ж?н. Олай болса, ?ияттар VI -VIII ?асырлары пешенектердi?, немесе VIII – XI ?асырлары о?ыздарды? ??рамында, тiптi билiк басында бол?анына к?м?н жо?.

Тарихи логика бойынша III – IV ?асырлары орын ал?ан ?лы ш?л дала елдерiн д?рлiктiрiп, ?лы к?ш ж?рдi. Жетiсуды ептеп е?герiп ал?ан к?ндiлер батыс?а ?арай жылжып, жолда?ы елдердi бiрiн ??рамына ?осып, бiрiн ?оныстан?ан жерлерiнен ?уып, ?ал?анын ?ыр?ын?а ?шырат?ан. Орталы? ?аза?станда, оны? iшiнде ?лытау ??iрiнде к?ндiлерден ?ал?ан археологиялы? ескерткiштер жо? десек ?ателеспеймiз. ?йткенi екi ?асыр бойы т?р?ан ?лы ш?лдi? кесiрiнен далада ?мiр с?ру м?мкiн емес едi: жауын-шашын ?ыста да, жазда да сирек т?сiп, жер ??р?ап, б?ла?тар жойылып, ?зе?дер тартылып, о?ан ?оса ?ыста ??р?а? аяз т?рып, жазда ысты? ш?л басып, дала ?мiрi то?тады.

V ?асырдан бастап таби?и жа?дай ?алпына келе бастап, ?лы дала ??лпырып, Сiбiр то?айларында, Алтай-Тарба?атай тауларында жан са?та?ан ел-ж?рт ?айтадан ?оныстарын жайлап, мал санын к?бейттi. Мал к?бейген сайын, ?рпа? ?стi. Ру-тайпалар iрiленiп, жер м?селесi ушы?а бердi. Сол кезде 552 жылы Бумын баста?ан Т?рк елi бiр туды? астына бiрiгiп Т?рк ?а?анды?ын ??рды. Жа?а iрi киiз туырлы мемлекеттi? ??рамында Алтай тiлдi тайпалармен ?оса батыс?а кеткен к?ндiлерден ?алып ?ой?ан тайпалар кiрген. Оларды? iшiнде ?ияттар да бар.

555 жылы т?рк ?скерi батыс?а ?арай жылжыды. Сол ?асырды? 70-шi жылдары Т?рк ?а?анаты ?ара те?iздi? солт?стiк жа?алауына дейiн созылып, сауда ж?ретiн керуен жолдарын толы? ?з ба?ылауына алды. Осы жоры?тар кезiнде б?гiнгi ?аза? жерiнде Орталы? Азиялы? тайпаларыны? iрi миграциясы орын алып, Т?рк м?дениетi ?з орнын ны?айтып, тамырын тере? жайды. Батыс ?а?анды? «он о? б?тiн» болып бiрiктi. Осы уа?ыттан XIII ?асыр?а дейiн Т?рк ?а?анаттарыны? заманы орын алды. Шамамен, сол бiрлiкке ?айлар (?иялар, ?ияттар) да кiрген ж?не ?лытау ??iрiн билеген.

X ?асырда келесi ?лы ш?л ?з е?шесiне ендi. Б?гiнгi ?аза? даласында VIII ?асырдан бастап алпауытты мемлекет орны?тыр?ан о?ыздарды? д?улеттi ??мыры ?зiнi? шегiне жеттi. Таби?и ?олайсызды? к?ллi тайпаларды ?з ?оныстарынан ?оз?ап, жан-жа??а бытыратып к?шуге м?жб?р еттi. Тайпалар конфедерециясыны? билiк басында отыр?ан ?ай (?ия) руы о?ыздарды ?шке б?лiп, бiрi батыста?ы ?а??ар-пешенек ода?ыны? ??рамына, екiншiлерi б?гiнгi Т?ркменстан мен Иран?а, кейiн ары ?арай Кiшi Азия?а, ?шiншiлерi Алтай асып, б?гiнгi Мо??олияны? солт?стiгiндегi то?айлар?а ты?ылып, жан са?тайды. ХІІ ?асырда сол ?иялар (?ияттар) к?шейiп, ода? ??рып, арасынан тарихи сахна?а Ес?кей батырды? Тем?жiнi шы?ады.

Х-ХІ ?асырлар кезiнде Алтай таулары к?рестi? орталы?ына айналды. Ол к?ресте Найман, Керей ж?не Жалайыр тайпалары же?iп, сол мекенде бiрiккен ?а?анды? ??рды. Л. Гумилев, Рашид ад-Дин, т.б. айтулары бойынша Найман мен Керей елдерi 1007 жылы несторианды? а?ымда?ы христиан дiнiн ?абылдады. Наймандарды? жайлаулары Ор?он ?зенiнi? жо?ары жа?ынан ?ара Ертiске дейiн созыл?ан.

Тарихты? сол кезе?iнде Найман ?а?анды?ыны? ?стемдiгi туралы хабарлар Европа елдерiне дейiн жеткенiн орта?асырлы? жылнамалардан бай?ау?а болады. Сол деректердi сараптай отырып Лев Гумилев ?зiнi? «?иял патшалы?ын iздеу» атты кiтабында, европалы?тарды? шы?ыста?ы «Иоанн патшалы?ына» жоспарланып отыр?ан крест жоры?тарында ?лкен ?мiт арты?анын жазады.

Европалы? католиктерге келген хабар бойынша шы?ыста Иоанн патшалы?ы бар, олар христиан дiнiн ?абылда?ан, сонды?тан олар шы?ыстан, ал европалы?тар батыстан м?сылмандар?а со??ы берсе, Иерус?лiмдегi «??дай табытын» м?сылмандардан азат ететiн едiк деген м?лiмеге келедi. Сонда?ы Иоанн патшалы?ы – Алтайда?ы Инаншы ?а?ан бас?арып отыр?ан Найман ?а?анды?ы екен. Сол жолы наймандар мен католиктердi? бiрiкпеуiне Алла? н?сiп етiп, келесi Кетб??а мен ??ла?у ?йымдастыр?ан жоры?тарда да екi жа?ты? ода?тасуына с?тi т?спедi.

Найман елi туралы тарихи деректер Шы??ыс ?а?ан ??р?ан мемлекетiнi? тарихы айласында к?п кездеседi. Е? ал?аш?ыларыны? бiрi 1240 жылы жазыл?ан «Мо??ол ??пия шежiресi» болып табылады. Б?л кiтапта бiз Найман елiне ?атысты ??нды м?лiметтер кездестiремiз.

XII ?асырды? екiншi жартысында, ?азiргi Мон?олияны жайла?ан к?шпендi[8 - К?шпендiлiк – ерте темiр д?уiрiнде б. з. д. VIII – III ??. жердi? ш?лейт айма?тарында (Аридная зона) пайда бол?ан мал шаруашылы?ына байланысты дамы?ан адамдарды? шашыра??ы т?рмыс-тiршiлiгiнi? т?рi. К?шпендiлер Мо??олия, ?аза?стан, Иран, Аравия, Солт?стiк Африка ж?не Орталы? Американы мекендеген. К. жыл мерзiмiне байланысты мекен-жайларды ?оныстан?ан, ру-тайпалы? ода?тардан ??рал?ан. ?аза? жерiнде к.-i? ?ш т?рi дамы?ан: бiрiншiсi-Батыс ?аза?станда?ы меридианалды ж?не к?лдене? ба?ытта?ы 500—600 км-ге созылатын к?шу маршруттары. ?ыста Ма??ыстауда ?ыстап, жазда меридиан ба?ыты Орал тауларыны? о?т?стiк-шы?ысына дейiн жетiп ?айтадан оралса, к?лдене? ба?ыты саяси жа?дай?а байланысты Едiлдi? о? жа?алауын жайла?ан; екiншiсi – Орталы? ?аза?станда?ы меридиан ба?ытта?ы 800—1000 км-ге дейiн созылатын маршрут. ?ыста?тары Сырдария, Талас ж?не Шу ?зендерiнi? аралы?ында?ы ?ара??м, Мойын??м, Бетпа?дала ш?лейiт, ?ар м?лшерi аз айма?тарында орналас?ан. Жазда Сарысу ?зенiнi? бойымен ж?ре отыра, ?лытаудан Б??ылы?а дейiн созыл?ан Сарыар?а жерiн жайлап, Батыс Сiбiрге дейiн жеткен; ?шiншiсi – Жетiсуда?ы 150—200 км-ге созылатын жартылай к?шпелi т?рi. Оны? ерекшелiгi – жазда тау басында?ы жайлаулар?а к?терiлiп, ?ыста Бал?аш?а дейiн созыл?ан ш?л даласын мекен еткен. ?аза? даласында ?мiр с?рген к?шпендiлердi? ?сiрген малды? басым т?рi-жыл?ы мен ?ой. К?шпендiлердi? т?рмыс-тiршiлiгi, ?деп-??рпы ж?не материалды ??ндылы?тары мал шаруашы?ымен тiкелей байланысты болды.] тайпалар бытыра??ы болып, бiр-бiрiмен жер ?шiн ?ыр?ысып ж?ргенде, Найман ?а?анды?ы Алтай аума?ында?ы е? беделдi, iрi ж?не ?уатты мемлекет болды. ?а?анды?ты? астанасы Балы? ?аласында орналас?ан. ?а?анны? ордасында ?й?ыр жазуы ?олданылып, мемлекеттiк iстер ?а?аз?а т?сiрiлiп отыр?аны туралы ?ытай деректерi мен «Мо??ол ??пия шежiресi» айтады.

«Таян ?ан елiнi? бiр адамы т?ра ?ашады. ?асар оны «тiрi ?стап ?кел» деген со?, Баты ?уып жетiп, тiрiдей ?стап ?келедi. Бай?аса, ?ойынында м?р (та?ба) бар екен. «Сендердi? тайпалары?ны? б?рi (?скерлерi?нi? барлы?ы) бiзге ?ара?анда, сен мынаны ?ойны?а ты?ып алып ?айда барма?сы??» – дейдi. Сонда ол: «Мен шыбын жаным шы??анша б?йры?ты орындау?а тиiспiн. Мына м?рдi б?рын?ы иесiне табыс етейiн деп едiм. Ба?ытсызды?тан ?сталдым», – дегенде, ?асар: «?зi? ?ай русы?? ?андай мансабы? бар едi? "– деп с?райды. Сонда ол:" Менi? ататегiм ?й?ыр едi. Есiмiм – Татат???а. Менi? ?ожайыным б?л м?рдi ма?ан ?ткерiп, азы? – т?лiк жинау ж?не оны ж?мсау iсiн ма?ан мiндеттеген-дi» – дейдi. ?асар та?ы да: «Б?л м?рдi неменеге керектенушi едi? "– деп с?ра?анда, ол: «Абзал адамды сайлап, жарлы? шы?ару т?рiздi ?р т?рлi iске пайдаланады», – дейдi. Оны? жауабына разы бол?ан ?асар» на?ыз адал адам екен» деп Тем?жiнге таныстырып, нендей бiр хат-?а?аз ж?ргiзгенде ?олдану ?шiн ?лгi м?рдi ?айтадан Татат???а?а бередi. ?асар Татат???аны ?стаз т?тып, хат-?алам, за?-ереже, ?скери саясат ?атарлы саба? ?йреткiзiп, к?п кешiкпей ?зi бiлiп алады.»[9 - Мо??олды? ??пия шежiресi. 2009. 126-бет.]

Найман ?а?анды?ыны? шы?ыс жа?ында сол кезде айтарлы?тай ?оз?алыстар орын алды. Ес?кей ба?ад?рдi? Тем?жiнi айналасына Барулас, Ма??ыт, Арулат, ?ран?ай, Бесуыт, С?лдiс, Жалайыр, Ол??ноуыт, Торлыс, Д?рб?т, Икiрiс, Найы?ын, Ора?ар, Б?рiн, т.б. тайпаларыны? нойондарын бiрiктiрiп, ?ара?орым ел жаса?тай бастады. Сол кезден-а? Найман елiнi? болаша? ?арсыласы ай?ындалды.

М?хаметжан Тынышбаевты? жазуы бойынша, 1190 жылы Найманны? Бiлге ?аны ?айтыс бол?ан со?, одан ?ал?ан ?гей шешелерi ?шiн талас?ан Б?йры? ж?не Б?йбек деген балалары ?рысып, ?анды?ты екiге ?а? айырады. Найман елiнде орын ал?ан саяси к?йзелiс кезiнде Б?йры? ?анны? Жам??аны? тобына ?осыл?аны туралы «Мо??олды? ??пия шежiресi» былай деп жазады: «141. Б?дан кейiн, тауы? жылы (1201 жыл) ?ата?ан-салжуыт ?оста?ан, Ба?у-шоры? баста?ан ?ата?андар, Шiркiтай батыр баста?ан салжуыттыр, т?рт татармен достас?ан ?ашуын бек баста?ан д?рбiндер, Алшы Жали б??а баста?ан татарлар, Т?гема?ы баста?ан екiрiстер, ?оныратты? Теркiк, Емел алх?йлерi, А? Шойы? баста?ан горлыстар, Найманны? Г?шiтi мен Б?йры? ?аны, Меркiттi? То?та бегi, тайшуыттарды? Тар??дай ?ырылда?ы, ?одун оршаны, Аушу батырлары ж?не бас?а тайшуыттар Ал??й б?ла? деген жерге жиналып, Жажiрадай ?улетiнi? Жам??асын ?ан ?оюды с?йлесiп, ай?ыр-биелер сойып, ант етiп, Ергiне ?зенiне ?арай к?шiп, Ергiне ??ятын ?ан дариясыны? ?аба?ында Жам??аны г?р ?ан бол?ызып, ?лы? т?тады. Жам??аны ?ан етiп, Шы??ыс ?а?ан мен Уа? ?ан?а со?ыс?а аттанайы? деседi.»[10 - М.?.Ш., 2009. 73-бет.]

Сол кезде шы?ыстан Тем?жiн мен Уан ?ан (То?ырыл) екеуi Найман елiне со?ыс жариялап, екi жа? К?йтiн деген жерде со?ысады. Сол шай?аста Б?йры? ?ан ?зi бiлетiн жай т?сiру ?дiсiн ?олданады. Бiра?, оны? ша?ыр?ан мол жауын ?здерiнi? ?имылдауына кедергi жасап, «бiзге Т??iр ?а?арын т?ктi» деп, жан-жа??а ?ашады.

Б?йры? ?ан ода?тастарынан б?лiнiп, «Алтайды? к?нгей бетiндегi ?лы?та? (?лытау) деген жерге ?арай беттейдi». ?ытай деректерiнде Тай-Ванга есiммен белгiлi Байбек ?ан?ай тауыны? бауырында 1204 жылы со?ыста ?аза болады. Оны? ?лы К?шлiк Алтай асып кеткен Б?йры? а?асына келiп ?осылады. 1206 жылы Тарба?атайды? шы?ыс жа?ында орын ал?ан шешушi шай?аста Б?йры? ?ан ?аза болып, К?шлiк Ертiске ?ашады.

?ызылбас к?лiнi? жа?асында Б?йры? ?анды же?iп ?айтып келе жат?ан кезде, Тем?жiннi? ?скерi Найманны? К?ксеу Сабыры? батырына тап болады. Ол Б?йдiрiк ?зенiнi? бойында ?скерiн сап?а т?р?ызып со?ыспа? болып дайын т?р екен. К?н кеш болып ?ал?анны? салдарынан екi жа? шай?асты та? ат?анда бастама? болып келiседi. Сол т?нi Тем?жiнге ерiп ж?рген ода?тасы Керейдi? Уа? ?аны «т?скен жерiне к?п от жа?ып ?ойып, ?арасуiл ?зенiн ерлеп кетiп ?алыпты».

Тем?жiн Сабыры? батыр?а ?арсы шы?у?а бата алмай Адыр Алтайды? ??й?анынан ?тiп, Сарыгер деген жерге барып т?седi. Ал, Сабыры? Уа? ?анны? артынан ?уып отырып, Телетiнi? ауызы деген жерде со?ысып, хал?ы мен мал-м?лкiсiнi? жартысын тартып алады.

К?ксеу Сабыры? батыр Таян ?анны? ордасында?ы беделдi кiсiлердi? бiрi бол?анын «Мо??олды? ??пия шежiресiнен» бiлуге болады. Таян ?ан мен Г?рбесi ?гей шешесi Уа? ?анны? басын алдыртып «сыйынып, бас иiп ж?ргенде, ?лгi бас «к?лдi» деп Таян ?ан ыза болып, ая??а бас?ызып, быт-шыт етедi». Сол кезде Сабыры? батыр: «?лген ?анны? басын кесiп ?келiп, быт-шыт ?ып тастау?а бола ма? Бiздi? итiмiз жаман ?лып ?ретiн болды. Ертеде Инаншы Бiлге ?ан:

?йелiм жас кезiнде,

?бден к?рi ша?ымда,

Таян туып, ?л с?йдiм,

Т??iр берген ба?ында.

Тал шыбы?тай денелi,

??ше? мына тобыр?а,

?ткiзер ме екен б?йры?ын, —

деп отырушы едi. Ендi мiне:

?ара ит арсылдап ?ретiн болды,

?ара кемпiр Г?рбес? билейтiн болды.

Та?та отыр?ан Таян-ау,

Т?рлаусыз iсi? аян-ау!

А? аулаудан бас?аны с?ймейсi?,

?ылымнан хабар да бiлмейсi?».

Сабыры?ты? сол ?ткiр с?здерi Таян ?анны? намысына тиiп, ?зiнi? беделiн к?рсетпек болып, «к?ншы?ыста?ы аз мо??ол ?ыр к?рсететiндi шы?арды, ендi соларды иеленiп алай?» деп Тем?жiнге со?ыс жария етедi. Оны? ?стiне Г?рбесу шешей «сасы? мо??олды ?айтесiн? Оданда тек с?лу ?ыз-?атындарын ?келiп, ?ол-ая?ы?ды жу?ызып, ?ой мен сиыр сау?ызса? болар» деп ?оздырып жiбередi. Сол кезде, мо??олдарды? к?штiлiгiн к?рген Сабыры? батыр: «Сiздер тым астам с?йлеп т?рсыздар» деп б?йек болса да Таян ?ан оны тындамай, о???т айма?ыны? Ала??с?а елшi аттандырып, «мо??олдар?а бiрге шабайы?» дейдi. Бiра?, ?лгi «мен сенi? о? ?олы? бола алмаймын» деп, Тем?жiнге со?ыс туралы хабар жiбередi.

Тем?жiн ке?ес ??рып а?ылдас?анда, Белгiтей ноян:

Тiрлiк бiзге не керек,

Т?уекелден айныса??

Тiрi ж?рiп не керек,

Ту?ан жерден айрылса??

?орамса?ты жастанып,

?ан ?ып ?стап сада?ты,

?у тола?ай бастанып,

??м?а батса? – сол жа?сы.

Кешегi кектi наймандар,

«Ке? де байта? жерiм бар,

??жына?ан жыл?ым бар,