Ұлытаудың номадикалық тарихы. Мақалалар жинағы

Барып ойран салам» деп,

Батыл айт?ан с?зi бар.

?апелiмде ?амданса?,

?аптап барса? тездетiп,

?иын емес ?арманса?,

?апыда басып телiмдеу.

Естiдiк с?мды? хабарды,

Егеудей тиген намыс?а,

Шыдап ?айтiп т?райы?,

Шы?айы? т?тас со?ыс?а, – дейдi.»[11 - М.?.Ш. 117-бет.]

Осы м?лiметтерге с?йене отырып, бiз Найман елiнi? тарихында Сабыры? батырды? орны ерекше екенiн к?ремiз.

Наймандармен к?ршiлес т?р?ан Керей елiнi? Т??ырыл (Уан) ?аны б?гiнгi Мо??олияны жайла?ан тайпаларыны? бiрiгуiне, оларды? к?шеюiне зор ы?пал еттi. Кезiнде Ес?кей ба?ад?р Меркiттi? Шiледуiнен Тем?жiннi? шешесi У?лiндi тартып алып кеткен едi. Сол кектi ?айтару ?шiн Меркiттi? Удуит, Убас, ?ады рулары Тем?жiннi? ауылына шабуыл жасап, ?алынды?ы Б?рте-?жiндi алып кетедi. Тем?жiннi? ?зi а?айындыларымен Б?рхан ?алд?н тауына ?ашып кетедi де, кейiн ?кесiнi? досы Т??ырыл?а барып к?мек с?райды. Со??ысы оны? бетiн ?айтармайды. Тiптi ?зiнi? ода?тасы Жалайырды? ?аны Жам??а?а адам жiберiп, меркiттермен бiрге со?ысу?а келiсiм жасасады. Осылай Тем?жiннi? саяси биiктiкке ?рлеу басталады.

Тайпаларды бiрiктiрiп, ?зiнi? кешегi ода?тастары Т??ырыл мен Жам??а ?андарды жойып, оларды? елдерiн ?з ?арама?ына ал?ан Тем?жiн, басты ?арсыласы Найман ?анды?ымен со?ысу?а бел буады. О?ан себеп бол?аны Жам??а мен Тем?жiн со?ысып ж?ргенде Найманны? Б?йры? ?аны Жам??амен ода?тас бол?ан едi.

Сол тыш?ан жылы (1204 ж.) екi жа? со?ысып, Таян ?ан ауыр жара?ат алып ?ледi. Тем?жiн Найман елiне Алтай ал?абында ойран со??ы берiп, оларды т?тас бодан етедi. Таянны? ?лы К?шлiк ?ан ?ашып ??тылып, Б?йры? а?асына барып ?осылады.

1208 жылы Шы??ыс ?а?ан Найман мен Меркiт ода?тасты ?скерiн же?iп, ?ал?ан Найман елiн бодан ?ылады. Елiн тастап Алтайдан ас?ан К?шлiк шамалы наймандар мен меркiттердi бастап Ертiстен ?ткенде, «м?з ойылып, к?бi су?а кетiп ?ледi. Найман мен меркiттердi? ша?ын адамы Ертiстен ?тiп, безiп кетедi. Найманны? К?шлiк ?аны ?й?ырды? ?арл??ын басып, Сартауыл жерiнi? Ш?й ?зенiндегi ?ара ?ытайды? Г?р ?анына барып паналайды».[12 - М?Ш, 128-бет.]

Жетiсу?а ?аш?ан К?шлiк ?ара?ытайды? Г?р ?анын паналап, кейiн т??керiс ?йымдастырып, Жетiсуда?ы билiктi ?з тiзгiнiне алады. Бiра?, б?л о?и?аны т??керiс деп айту?а да келмейдi, ?йткенi Г?р ?ан билiктi ?зi беруге м?жб?р болды. Хорезмны? шахы М?хаммет 1210 жылы Талас ?зенiнi? жа?асында Г?р ?анны? ?скерiн тас-тал?ан етiп, ?ара?ытайлар шы?ыс?а ?арай ?ашады. Жолай ?з елiн тонап, олар б?лiк шы?ар?ан Баласа??нды алу?а бел буады. Ал ?ала т?р?ындары есiгiн жауып алып, тонаушыларды кiргiзбей ?ояды. Сол кездi пайдаланып К?шлiк ?ара?ытай мемлекетiнi? ?азынасын ?з ?олына алып, Баласа??н?а келгенде, Г?р ?ан оны? билiгiн мойындайды. К?шлiк ?з астанасын ?аш?ар ?аласына орналастырады.

Шы??ыс ?а?ан, К?шлiктi? ?ол астында?ы наймандарды? к?шейгенi ?з елiне ?осыл?ан наймандар?а саяси ?серiн тигiзер деп, К?шлiкке ?арсы Жебе ноянды жiбередi. Оны? жоры?ы с?ттi ая?талып, К?шлiк Алай тауларыны? ма?ында?ы Сары К?л деген жерде ?лтiрiлiп, ?ал?ан наймандар Алтай?а ?айтарылады. Алайда, ?ал?ан К?шлiктi? сенiмдi адамдары ?ыр?ыз елiне сi?iп кетедi.

Найман елiне, оны? iшiнде Ба?аналы-Балталы ?ауымына ?атысты тарихи т?л?аларды? бiрi – Кетб??а. Жауж?ректi ?олбасшы, Шы??ыс ?а?анны? сенiмдi мы??ол[13 - Мы??ол, мы?басы, мы?бегi – ертедегi т?рк-мо??ол ?скерлерiнi? бiр мы? жауынгерлiк б?лiмiнi? ?олбасшысы. Ма?ынасы т?ркше – бек, мо??олша – ноян, арабша – ?мiр лауазымдары берiлiп, ?скери билiкпен бiрге у?лаяттар мен ?лестердегi ?кiмшiлiк билiкке та?айындал?ан. Мы?ды? ?скер ?олын бiр немесе одан да к?п туыстас руларды? сарбаздары ??ра?ан. ?скери т?ртiп ?атан жазалау т?жiрибесiмен ны?айтыл?ан. Мысалы, Шы??ыс ?а?анны? «Жаса?ында» ?скерге ?атысты айтыл?ан баптары бойынша шай?ас кезiнде бiр адам ?ашатын болса, оны? онын, оны ?аш?анда – ж?зiн, ал ж?зi ?ашса т?гел мы??олды жазалау т?ртiбi орнатыл?ан. Он мы??ол бiр т?мендi, я?ни 10000 жауынгердi ??ра?ан.] нояндарыны? бiрi, Жошы ?анны? тiрегi, оны? балаларыны? аталы?ы бол?ан бабамыз ?лi де толы? зерттелiп болма?ан тарихи т?л?а. Бабамыз туралы бiз ай?ындал?ан, тарихнамада белгiлi м?лiмет т?старын осы кiтап?а келтiргендi ж?н к?рдiк.

Б?гiнгi к?нi аны?талып отыр?ан деректерге ?араса? Кетi есiмдi тарихи т?л?а е? бiрiншi рет «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» кездеседi. Тем?жiн Найман елiн бодан ?ылып, 1206 жылы оларды ?з ?скер ??рамына е?гiзгеннен кейiн, жаса?ты ж?здiк-мы?ды? т?ртiппен ру-тайпалы? сапты б?збай 95 мы?ды? ?скерiн ??райды. Сол 95 мы??ол нояндарды? 51-шiсi болып Кетi к?рсетiлген. «Мо??олды? ??пия шежiресiндегi» Кетi бiздi? Кетб??а бабамыз екенiне к?м?н жо?. Оны? д?лелiн т?менде келтiремiз.

Кетб??а шамамен 1180-жылдары Найман ?анды?ында д?ниеге келген болу керек. Тарихи деректерде бабамыз жырау, к?йшi, а?ыз кейiпкер, Шы??ыс ?а?анны? ?скери мы?ды? нояны болып к?рсетiлген. Кейбiр шы?армалар?а ?араса?, бабамызды к?не д?уiрдегi ?аза? ?дебиетiнi? негiзiн ?алаушы деп те жазып жатады.

Кетб??а туралы тарихи жазбалар «Мо??олды? ??пия шежiресi», «Алтын шежiре», Рашит ад-Диннi? «Жылнама жина?ы» секiлдi е?бектерде кездеседi. ХХ ?асырда?ы тарихнамада ?з е?бектерiнде тарихта?ы Кетб??аны? р?лiне к?п к??iл б?лген жары?ты? евразист-т?рктанушы, пассионарлы? теориясыны? т?п атасы, тарихи георафия п?нiнi? негiзiн ?алаушы Лев Гумилев.

Халы? арасында ке? тара?ан шежiре-а?ыздарда да бабамызды? аты жырланады. М?селен, ХV-ХV? ?асырлар шегiнде ?мiр с?рген Доспамбет жырау бiр тол?ауында: «Кетб??адай билерден, ке?ес с?рар к?н ?айда?!» – деп жырлайды. Солай ол кiсi оны? с?здерiмен таныс екендiгiн бiлдiредi.

Халы? Кетб??аны «?лы жыршы» деп те ата?ан. Орта ж?з ??рамында?ы Найман тайпасыны? Ба?аналы тарма?ынан шы??анын да шежiрелер шегелеп т?рып айтады. Халы? а?ыздары мен ?ле?дерiнде ол халы? ?ам?оршысы мен даланы? дана биi бейнесiнде сипаттал?ан. Кетб??а жырау туралы а?ыздар ?ыр?ыз фольклорында да кездеседi.

Жо?арыда атап ?тiлген тарихи деректер Кетб?каны жыршы ретiнде ?ана емес, е? бастысы ?олбасшы ретiнде сипатта?ан. Орта?асырлы? деректерде Шы??ыс ?а?ан, оны? ?лкен ?лы Жошы ?ан ж?не Кетi ?шеуi бiрге аталады. Б?л тарихи т?л?аларды? та?дырлары ты?ыз байланысты екенi м?лiм. Шы??ыс ?а?ан?а Жошы ?айтыс бол?аны туралы ?ара хабарды жеткiзу Кетiге мiндеттелдi. Оны? себебiн бiз «Мо??олды? ??пия шежiресi» атты тарихи к?зiнен табамыз.

1204 жылы Найман ?анды?ы Тем?жiн ?скерiнен же?iлiп, бiр б?лiгi К?шлiк ?анмен Жетiсу?а ?ашып, бiр б?лiгi Тем?жiннi? ?скерiнi? ??рамына енедi. Далада шашылып ж?рген тайпаларды бiр то?ыз сира?ты ту астына жиып, барыс (1206) жылы Тем?жiндi Шы??ыс ?а?ан ?ылып сайла?ан ??рылтайда ?скердi жаса?тау кезiнде мы?ды? нояндар та?айындалды. Сол ??рылтайда Шы??ыс ?а?ан ж?ртшылы?ты? алдында: «Ел-ж?ртты ?йымдастырыс?ан ежелгi ер достарды мы?ды? нояны бол?ызып, у?лi с?зiмдi айтайын» – деп, ?скерiн 95 мы?ды?тан жаса?тап, 95 мы??ол нойондар?а бас?артты. Сол жиында Жалайырды? М??ылайына ?о уа? ата?ын берiп, ?скерге басшылы? еткiздi.

Барлы?ы 95 кiсi бол?ан нояндарды? 51-шiсi болып Найман елiнi? бiр б?лiк руларын бас?ар?ан Кетi (Хэтэ) к?рсетiледi. ?кiнiшке орай бiз ноянны? жасы нешеде екенiн на?ты белгiлей алмаймыз, демек ол Тем?жiннi? емес Жошыны? замандасы болуы ?бден м?мкiн.

Осы жерде туындайтын та?ы бiр с?ра? – Кетi екi жылды? iшiнде ?алай сенiмдi мы??ол болып шы?а келдi? ?лде жас ноян ?ияттарды? арасынан шы?ып, Жошыны? ?зе?гiлес жауынгерi болды ма? Б?л с?ра?тар?а бiз т?менде, Ба?аналыны? та?балары туралы жаз?анда ?з ойымызды келтiрдiк.

Кетi ноян б??а лауазымын ?ашан ал?анын да бiз кесiп айта алмаймыз. ??ла?у ?анны? Таяу Шы?ыс?а ?йымдастыр?ан жоры?ы кезiнде Кетi б??а лауазымын алып, Кетб??а есiммен тарихнамада ?ал?аны белгiлi. Ал, «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» бабамыз Кетi, немесе «Алтын шежiреде» Кете, мо??ол тiлiнде Хэтэ есiммен атал?ан.