Ұлытаудың номадикалық тарихы. Мақалалар жинағы

Жылкелдi руыны? тарихы (ма?ала)
М?хтар Ба?ыт?лы

Ма?ала «Жылкелдi руыны? тарихы» атты кiтапты? бiрiншi б?лiмiне арналып жазыл?ан. Кiтап Ба?аналы елiнi? бiр тарма?ы – Жылкелдi руыны? тарихы, шежiресi, белгiлi т?л?алары туралы баяндайды. Сонымен ?атар, кiтапта мерзiмдi басылымдарда жариялан?ан естелiктер, ма?алалар ж?не ??жаттар келтiрiледi. Ма?ала к?пшiлiк о?ырманны? назарына ?сынылады.

Жылкелдi руыны? тарихы (ма?ала)

М?хтар Ба?ыт?лы

© М?хтар Ба?ыт?лы, 2020

ISBN 978-5-0051-0455-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ЖЫЛКЕЛДІ РУЫНЫ? ТАРИХЫ

Аса ?ам?ор, ерекше мейiрiмдi Алланы? атымен бастаймын

«Осы кiтапты о?ып, бiлмегенiн

???ан м?сылман бiздi? атымызды

атап Фатиханы о?ысын…»

?бiл?азы Ба?ад?р «Т?рк шежiресi»

КІРІСПЕ

Ж?регi ?аза? деп со?атын Адам баласы ?ашанда ?зiнi? шы??ан тегiн iздеп, ?зiн ?айдан тара?анын бiлiп, танып, бiлгенiн атадан бала?а жеткiзгенi, ?ткен заманнан келген рухани ж?не материалды-м?дени ??ндылы?ты са?тап ?алу?а м?мкiндiк бердi. ?олы?ыз?а тиiп отыр?ан кiтапта бiз ?лытау ??iрiн мекендеген Ба?аналы Найманны? бiр баласы Жылкелдiнi? шы??ан тегiн, тара?ан ?рпа?ын суреттеп, сiздi? назарыныз?а ?сынып отырмыз.

Алланы? адамзат?а жiберген со??ы жолдауы, ?асиеттi ??ран К?рiмде былай деп жазыл?ан: «13. Ей, адамдар! Ш?б?сiз сендердi бiр ер, бiр ?йелден (Адам, Хауа) жаратты?. Сондай-а?, бiр-бiрi?дi танулары? ?шiн сендердi ?лттар ж?не рулар ?ылды?. Шынында, Алланы? ?асында е? арда?тылары? та?уалары?. Шексiз Алла? толы? бiлушi, ?р н?рседен хабар алушы.» (49 С?ре. Хужурат). ??дыреттi Жарат?ан осы с?ренi жiберiп, ?з шы??ан тегi?дi, руы?ды, елi?дi бiл деп б?йыр?ан. Я?ни, шежiре жазу, шы??ан руы?ны? тарихын зерттеу, кейбiреулердi? т?сiнiгiндей, трайбализм, немесе елдi жiк-жiкке б?лу емес.

Тiптi ?руа?тарды мазалай берме?дер дегендерде шы?ады. Жо?, шежiре жазу ?руа?тарды мазалау емес, керiсiнше, кiтапта мар??мдарды? аты атал?ан сайын д??а болып ?абылдансын деген ниетпен жазылады. Шежiренi ?алыптастырып, ?а?аз басылымына е?гiзу ж?не оны жылдар ?ткен сайын жа?артып т?ру на?ыз м?сылманны? мiндеттерiнi? бiрi. Ал, ?аза? елiнде б?л ж?мыс ру-тайпалы? сапты бiр т?ртiпке келтiру деп таны?ан ж?н.

?аза? шежiресiн зерттеу – байыр?ы заманнан келе жат?ан ?лт д?ст?рi. Атадан бала?а тiл ?дебиетiмен жететiн жешiре, ?сiресе, т?рктiлдес елдерде, м?дениеттi? т?рiнен орын ал?ан. Сол с?збе-с?з айтылып ж?ретiн шежiрелердi бiр саты?а ?ойып жазып, бiр-бiрiнен к?шiрiлiп алын?ан жылнамалар сол рухани ??ндылы?ты б?гiнгi бiздерге жеткiздi.

Ол жылнамалар ма?ызды а?парат ар?ылы бiздi? ж?мысымыз?а керектi тарихи логиканы ??растыру?а к?п ?лес ?осады. ?асиеттi ??ран К?рiм Адам баласыны? пайда болуынан Алланы? со??ы елшiсi, пай?амбарымыз М??аммедке дейiн, орта?асырлы? жылнамашылары, Н?? пай?амбардан т?рк тайпаларыны? шы??ан тегi мен О?ыз заманына дейiнгi тарихи о?и?аларды таратып бередi.

Бiздi? ж?мысымыз ?шiн ??нды дерекк?здердi? бiрi бол?ан «Мо??олды? ??пия шежiресi» Шы??ыс ?а?ан мен Найман елiнi? арасында?ы ?арама-?атынас, Жошы ?лесiндегi Найман Кетб??аны? р?лi туралы а?парат бередi.

ХІХ ?асырда?ы ?аза?, оны? iшiндегi Ба?аналы елi туралы на?ты да жан-жа?ты м?лiметтердi орыс зерттеушiлерi ?алдырып кеткен. Ол деректердi бiз Ресей империясыны? Генштабында ?ызмет еткен подполковник Красовский ?зiрлеген «Материалы для географии и статистики» атты е?бектi? 16 томынны? І, ІІ ж?не ІІІ-шi б?лiмдерiнен, 1897 жылы Ресей империясында ж?ргiзiлген т???ыш сана?ы бойынша жазыл?ан «Материалы по киргизскому землепользованию» атты к?птомды?ыны? ІІ томынан, та?ы бас?а шы?армалар мен жина?тамалардан табамыз.

ХХ ?асырда жазыл?ан шежiрелердi Ш?к?рiм ??дайбердi?лы, М?хаметжан Тынышбаев, та?ы бас?а зерттеушiлердi? е?бектерiнен кездестiруге болады. Жылкелдi ?рпа?тарыны? тарауы 1991 ж?не 2002 жылдары шы??ан Жылкелдi шежiрелерiнi? беттерiне с?йене отырып, цифрлы? а?парат ??ралдары ар?ылы а?айынмен байланысып толы?тырылды.

М?мкiндiгiнше н?тижелi ж?мыс орындау?а «Алаш» тарихи-зерттеу орталы?ы жазып шы?ар?ан «?аза? ру-тайпалары тарихы» атты к?птомды? е?бек ?з ?лесiн ?осты. Б?л зерттеудi? оныншы томыны? І, ІІ, ІІІ кiтаптары «Найман» деп аталып, ерте ?асырлардан ХХ ?асырды? басына дейiнгi заманда?ы Найман тайпасыны? тарихын баяндайды.

Бiра?, сол е?бектердi? баршылы?ына ?арамастан, ?аншама мол деректер болса, соншама ?арама-?айшылы? пен ?р-т?рлi пiкiрлер кездеседi. Ол – ол ма? Тевкелев, Левшин, Красовский секiлдi орыс зерттеушiлерi, Сiбiр «?ыр?ыздары» туралы м?лiметтер жина?ан кезде, билiктегi ба?андай ?андар мен с?лтандарды? ?здерiнi? ата-бабалары туралы деректерiн с?рап алалма?ан. ?йткенi оларды? б?рi елдi? ?ыс?а тарихи санасыны? кесiрiнен ?мытыл?ан, жазылма?ан.

Сонды?тан, бiз Жылкелдi руыны? тарихын жаз?анда Адам баласынан Жылкелдi бабамызды? заманына дейi?гi о?и?аларды хронологиялы? т?р?ыдан баяндап, тарихта белгiлi т?л?аларды атап ?тiп, шежiре тiркесiн жалпылама ??гiмелеп шы?ты?. ?йткенi, кiтапты? басты ма?саты тарихи диссертация немесе монография жазу емес, тек Жылкелдi руыны? шы??ан тегi мен тарихын ??гiмелеп отыра, б?гiнгi а?айынды т?гендеп, келесi ?рпа??а а?парат ?алдыру болды.

Жылкелдi руыны? шежiресi бас?а да рулар секiлдi, тек XVIII ?асырдан бастап на?тылай айт?анда ?аза?ты? жо??ар?а ?арсы ж?ргiзген Отан со?ысынан бастап, азды-к?птi болсада, туралау м?лiметке ие болып, ата-бабаларымызды? есiмдерi мен оларды? ?мiрбаяны туралы деректер к?птеу кездеседi. Ал, XVIII ?асыр?а дейi?гi м?лiметтер бiр-бiрiмен с?йкестенбей, ?ртартпалы пiкiрлер ар?ылы тар?атылу к?п орын алады. Т?л?аларды? к?бiсi ?мытылып, шежiрелерге тек белгiлi, есте ?ал?ан кiсiлер ?ана кiрген.

Оны? ?стiнен со??ы 30 жыл шамасында?ы шежiре тар?атушыларды? к?бiсi к?сiби тарихшы болма?анды?тан, тарихи о?и?аларды? логикасы, хронологиялы? за?дылы?ты бiлмегендiктен, к?птеген шатыс, ойдан шы?арыл?ан фактiлер мен байыр?ы т?л?аларды тек мифология т?р?ыдан мада?тау ба?ытта келтiрiлген м?лiметтер де кездесiп жатады. Ал, XVIII ?асырдан берi ?арай ел аузында?ы а?ыздар мен тарихи дерекк?здердегi м?лiметтер бiр-бiрiне с?йкес келiп, бiр сапы?а тiркесiп келедi.

Сонды?тан, б?л кiтапты? басты та?ырыбы Жылкелдi руыны? шежiресi бол?анды?тан бiз теруiмiздi бiрнеше б?лiмге б?лудi ж?н к?рдiк. Бiрiншi б?лiм – Жылкелдi руыны? тарихы; екiншi б?лiм – Жылкелдi руыны? шежiресi; ?шiншi б?лiм – Жылкелдi бабаны? белгiлi ?рпа?тары туралы; т?ртiншi б?лiм – Ма?алалар. Естелiктер. ??жаттар.

Бiрiншi б?лiмде Жаратушы Адамды жарат?аннан бастап, т?рк бабаларымызды? тарихына ??iлiп, Ба?аналы елiнi? жылнамасын тар?ата отырып, Жылкелдi бабамызды? ?рпа?тарыны? т?рмыс-тiршiлiгiне ой салды?. М?нда бiз жалпы ?аза? тарихына к?з салып, бол?ан о?и?аларды Жылкелдi руы шы??ан Ба?аналы елiнi? орнын ай?ындау?а тырысты?. Басты ма?сат – болаша? ?рпа? ?зiнi? бай тарихын бiлiп, тектiлiгiн сезiп ж?рсiн деген ниет.

Екiншi б?лiмде а?айындарды? ?йымдасуымен жинал?ан ?р жылкелдiлiктi? есiмдерi кiрген Жылкелдi руыны? шежiресiн тар?атты?. Б?л б?лiмде тарихнамада орын ал?ан Найманнан Ба?аналы?а дейi?гi шежiрешiлердi? арасында?ы пiкiр-талас?а ?атыспай, шежiре кестесiн 2002 жылы шы??ан шежiреге с?йенiп келтiрдiк. ?йткенi, шежiрешiлер Ба?аналы руы ?айдан пайда бол?анын на?ты айтпайды. К?бiсi Ба?аналыны? тегi Найман деп, еш?андай к?м?н ту?ызбай жазса, кейбiр зерттеушiлер оны дербес тайпа?а жат?ызады. Бiреуi Ба?аналыны Т?лекатайдан тар?атса, Екiншiсi Белгiбайдан бiра? шы?арады. Сонды?тан, на?ты дерек ?ашаннан ?мытылып, ?р шежiрешi ?з ?станымына берiк болып, ?з пiкiрiн ?ор?ау?а ???ы?ы бар бол?анды?тан, бiз полемика?а бой алдырмай ескi шежiремiздегi кестеге с?йене отырып, ?з ойымызды осы екiншi б?лiмге кiргiздiк.

?шiншi б?лiм тегiс Жылкелдi ?рпа?тарыны? белгiлi т?л?аларыны? ?мiрбаянын м?мкiндiгiнше ?ыс?аша сипаттау?а арналады. Алла?а ш?кiр, мы? ?лiп мы? тiрiлген елiмiзден, ?иын-?ыстаулары мен со?ыстар?а толы, ж?т пен ашты? жиi серiк бол?ан замандар?а ?арамастан, тектi бабамыздан тектi ?рпа? ?рбiдi. Сол ?рпа? туралы, кеуденi керiп т?рып ма?танатын тарихи т?л?аларымыз туралы, етi тiрi, ?з iсiне берiк те адал да бол?ан а?айындар туралы а?парат пен м?лiметтердi, естелiктер мен омiрбаяндарын осы б?лiмде м?мкiндiгiнше толы? к?рсетуге тырысты?.

Т?ртiншi б?лiмде Жылкелдi ?рпа?тары туралы кiтаптарда, мерзiмдi басылымдарда жазыл?ан естелiктер, ма?алалар ж?не ??жаттар келтiрiлдi.

Бiздi? б?гiнгi Ба?аналы-Балталы елiн, оны? iшiнде Жылкелдi руын ?лкетанулы? т?р?ыда зерттеудегi ма?сатымыз Найман елiнен б?лiп алу емес, ?айта ?р ?аза?ты? ру-тайпаларыны? тарихын жазу процесiне ?зiмiздi? кiшiгiрiм ?лесiмiздi ?осу деп т?сiнген ж?н. ?р тайпа, ?р ру ?аза?ты? ?ыры?тан астам ру-тайпаларыны? шежiресiн, одан ?рi тарихын жазып шы?арса, к?ллi ?аза?ты? тарихы дерекке байып, пiкiр-таласты? ?арама-?айшылы?тары бiр т?жырым?а келiп, м?дени ж?не рухани м?рамыз бай да, ?лкен к?лемдi де болып, болаша? ?рпа??а аманат болары с?зсiз. Кейiн сол ру-тайпаларды? ?аны??анды тарихын, бiз ?шiрiлуге с?л ?ал?ан тарихымызды ?айтадан жандандыру?а мол м?мкiндiк аламыз. Сонымен, ?аза? елi ?за?ынан ?з м?дени рухын ас?а?татады.

К?ллi а?айын, ?сiресе жастар, о?ып таныссын деген ниетпен жазыл?ан б?л кiтап, ?аза? елi руларыны? бiрi, Ба?аналы Найманны? баласы, Жылкелдi бабамызды? ?рпа?тарын бiрiктiрiп, бiр-бiрiне деген бауырмаушылы?ын артар деген ойдамыз.

І Б?ЛІМ. ЖЫЛКЕЛДІ РУЫНЫ? ТАРИХЫ

Ба?аналы Орда, басты Орда.

Байсал Орда ?он?ан ж?рт…

Б??ар жырау.[1 - Бес ?асыр жырлайды. Алматы, 1989, 82-бет.]

Алла? Адамды жаратты, кейiн оны? ?абыр?асынан Хауа ананы жаратты. Екеуiн Ж?ма??а орналастырып, талда ?сiп т?р?ан жемiстi «алма» деп атап, сенiмсiздердi? ?атарынан к?рiнбеу ?шiн, о?ан таяну?а тиым салды. Бiра?, сайтан келiп алманы алып жеуге аз?ырды. Сол ?шiн Адам Алланы? ашуына тап болды.[2 - Б??ара с?ресi, 33 (35) аят.] «Болаша? ?рпа?тары? бiр-бiрiне ?ас болып, А?ырет к?нiне дейiн жер бетiне орналассын» – деп ?кiм етедi.

Сол к?ндерден бастап Алла? Адам мен Хауа ?шiн алты к?нде, мамы? болсын деп жетi ?абатты жердi ж?не ?имарат болсын деп жетi ?абатты аспанды жаратты. Адам баласы к?бейiп, бiрi Алла?а сенiп, бiрi сенбей ?лi к?нге дейiн бiр-бiрiмен ?ыр?ысып, жауласып келедi. Алла? жерге ?з с?зiн жеткiзу ?шiн 120 мы?нан астам пай?амбар жiбердi. Соларды? бiрi – Н?? пай?амбарды? кезiнде, Алла? сенiмсiздердi топан су?а батырып, жерден аластап, Адам баласыны? тарихында?ы жа?а кезе?ге жол ашты.

Ол кезе? туралы ?бiл?азы ба?ад?р ?зiнi? «Т?рк шежiресiнде» былай тар?атады: «…Кемеден жерге т?скендердi? б?рi ауырып ?алады. Н?? пай?амбар, оны? ?ш ?лы мен ?ш келiнi жазылып, ?ал?андары ?ледi. Содан кейiн Н?? ?ш баласын ?ш жа??а жiбередi. Хам есiмдi баласын ол Хиндустан?а, Самды – Иран?а, ал Яфестi – терiскейге ?арай аттандырады.»[3 - Абу-л-Гази. Родословная туркмен. АН СССР, М. 1958.]

Яфес ?кесiнi? ж?ртынан жол?а шы?ып, Едiл мен Жайы?ты? жа?асына жетiп, сол жерде 250 жыл ?мiр с?рiп ?ледi. Одан сегiз ?л бала тарайды. Оларды? есiмдерi: Т?рк, Хазар, Са?лаб, Рус, Минг, Шын, Кемер, Тары?. ?лер алдында Яфес балаларына:

– Т?рктi ?здерi?нi? патшалары? деп сана?дар ж?не о?ан ба?ыны?дар, – деп аманат етедi.

?бiл?азыны? жазуы бойынша Т?ркте т?рт ?л бол?ан екен: Т?тек, Жекел (Жа?ал), Берсежар, Емла?. «?лер алдында Т?рк патша ?ылып Т?тектi та??а отыр?ызып кетедi. Т?тек а?ылды ж?не кеме?гер патша болды. Ол Иран падиша?ы Кеюмерстi? замандасы едi. Бiр к?нi а??а шы?ып, жабайы ешкiнi атып алып, кебап пiсiрiп, оны жеп отыр?анда, еттi? бiр б?лiгi жерге т?сiп кетедi. Жерге т?скен еттi к?терiп, аузына салса, ет ?те д?мдi болып сезiледi. С?йтсе, ол жер т?зды екен. Сол кезден бастап Т?тек етке т?з ?осуды б?йырады.

Т?тек ?лер алдында та??а ?лын Аб?лжа ?анды отыр?ызып, «барса келмеске» кетедi. Аб?лжа елдi к?п жыл бас?арып, орнына Ба??й Дiп ?анды отыр?ызады. Ба??й ?лсiрегенде, та??а Алынша (Алаша) ?анды ?ояды. Алынша ?анны? уалаяттары мен ел ?лыстары к?бейiп к?ркейiп, к?штi ел болады. Оны? екi егiз ?лдары болады: бiрiншiсi – Татар, екiншiсi – Мо??л. Алынша ?ан ?артай?анда ?зiнi? ж?ртын екiге б?лiп, екi ?лыны? еншiсiне бередi.

Мо??л ?анда т?рт ?л болады: ?лкенi – ?ара ?ан, екiншiсi – Г?р ?ан, ?шiншiсi – ?ыр ?ан, т?ртiншiсi – ?р ?ан. Мо??л ?ан билiк тiзгiнiн ?ара ?ан?а берiп, ?зi м??гiлiкке аттанады. ?ара ?ан Орта? пен Керта?ты жайла?ан. Б?гiн ол тауларды ?лытау ж?не Кiшiтау деп атайды. ?ысты ол Сыр бойында, ?ара??мда ж?не Борсы?та ?ткiзген».[4 - Абу-л-Гази. Родословная туркмен. АН СССР, М. 1958.] Кейiн ?ара ?аннан О?ыз туады. О?ыз ?анны? кезiнде ?й?ыр, ?анлы, ?ыпша?, ?арлы?, ?алаш, т.б. тайпалар ?алыптасады.

?бiл?азыны? жылнамасына сiлтеме жасап отырса?, Жылкелдi бабамызды? шы??ан тегi – Найман елi ?айдан шы??аны туралы м?лiметтердi бiз таба алмаймыз. Наймандар Татардан тарады ма, Мо??лдан тарады ма – бем?лiм.

К?птеген зерттеушiлер наймандарды Алтайдан Орхон ?зенiне дейiн б. з. д. ІІІ ?. – б. з. ІІІ ?. уа?ыт аралы?ында к?шiп ж?рген к?ндiлердi? (??ндарды?) ?рпа?тарына жат?ызады. ІІІ-V ?асырлары ?лы даланы ш?л басып, к?ндiлердi? конфедерациясы екiге б?лiндi. Бiрi ?ытай?а, екiншiлерi батыс?а аттанып, к?птеген елдердi? ?лы к?шiн бастайды.

VI ?асырда Т?рк ?а?анаты орны?ып жат?ан кезде наймандарды? бабалары Телес (Теглек) бiрлестiгiнi? ??рамына ендi. VII-Х ?асырлары бабаларымыз Сегiз о?уш (Сегiз байыр?у) атты ода? ??рып, Найман ?анды?ыны? мемлекеттiлiк негiзi ?алана бастады.

Сегiз о?ыз терминi со??ы кезде тарихшыларды? арасында ке? тал?ыланып кеттi. ?ай е?бектерде екенiн iздеп тiзiп уа?ытымызды жо?алтпай-а?, бiз «сегiз о?ыз» бен «найман» этнонимдерi бiр елдi атайтынын на?ты шегелеп ?оюымыз ?ажет. Оны? д?лелiн ?. Айдаровты? «Ар?он-Енiсей ж?не к?не ?й?ыр жазба ескерткiштерiнi? тiлi» атты е?бегiнен табамыз. Б?л кiтапта к?не т?рк жазбасы толы? сарапталып, тарихи о?и?аларды? ма?ынасын ашатын с?здерi ?аза? тiлiне аударыл?ан. Соны? iшiнде «Секiз-сегiз», «О?уз?ару-о?ыз?а», «О?ушым-менi? тайпам», «О?уш-тайпа» терминдерi келтiрiледi. Со?ан ?ара?анда б?гiнгi бiз айтып, жазып ж?рген Сегiз О?ызымыз «Секiз О?уш», немесе ?ара?ытайша «Найман» болып шы?а келедi.