Труды IV Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы»

Осы деректерге байланысты аутизм спектрi б?зыл?ан балаларды о?ытуды? заманауи ж?йесiн ??ру е? ?ткiр м?селе болып табылады.

М?ндай балалар?а бiлiм беру жетекшi ?ызметке айналмайды. Бiлiмдi игеру ?абiлетiнi? т?ра?ты немесе бiршама ?лсiреуiмен балаларда ойлау б?зылыстарыны? белгiлерi бай?алады. Зияткерлiк белсендiлiк аутистiк ба?ыт?а ие. Ойындар мен ?иялдар ?детте шынды??а с?йкес келмейдi. ?детте, олар монотонды. В.В.Лебединскийдi? пiкiрiнше, интеллектуалды? б?зылулар ?леуметтiк ??зыреттiлiктi ?ажет ететiн тапсырмаларды орындау кезiнде к?бiрек бай?алады. AСБ бар балалар т?йсiгi мен т?жiрибенi ?ажет ететiн ?арапайым ?мiрлiк жа?дайларда ?иынды?тар?а тап болады. К?бiнесе балалар стереотиптiк шешiмдердi ?ажет ететiн тапсырмаларды жа?сы к?редi.

Дер кезiнде диагностикасыз ж?не тиiстi клиникалы?-психологиялы?-педагогикалы? т?зетусiз б?л балаларды? к?пшiлiгi ба?дарламалы? о?у материалын ме?геруде айтарлы?тай ?иынды?тар?а тап болып, болаша?та олар ?о?ам ?мiрiне жарамсыз болып шы?ады. Ал, керiсiнше, ерте кешендi диагностикамен, т?зету ж?мыстарын уа?тылы баста?анда, аутист балаларды? к?пшiлiгi жалпы бiлiм беретiн немесе арнайы (т?зету) мектепте о?у?а с?ттi дайындалып, к?бiнесе ?рт?рлi бiлiм салаларында?ы потенциалды дарындылы?ын дамыта алады.

Аутист баламен т?зету ж?мысы кешендi т?рде ж?ргiзiлсе, онда психиатр, невропатолог, психолог, нейропсихолог, дефектолог, логопед, музыка ?ызметкерi мамандар тобымен ж?ргiзiлсе, н?тижелi ж?не н?тижелi болады. ж?не, ?рине, ата-аналар. Мамандар ?алыптастыратын баланы? да?дылары мiндеттi т?рде ата-ананы? ?йде баламен ж?ргiзетiн к?нделiктi ж?йелi ж?мысында бекiтiлуi керек.

АСБ бар балалар?а жан-жа?ты к?мек к?рсету кезiнде тиiстi т?зету жа?дайларын ?йымдастыр?ан кезде келесi принциптердi ?стан?ан ж?н:

– т?зетуге кешендi психологиялы?-педагогикалы? ж?не медициналы?-?леуметтiк т?сiлдi ж?зеге асыру;

– к?рсетiлетiн к?мектi? мамандандырыл?ан сипатымен ?йлесетiн т?зеу процесiнi? интегративтi ба?ыттылы?ы;

– барлы? жас кезе?дерiндегi т?зету ж?мыстарыны? ?здiксiздiгi;

– маманны? ?дiстемелiк т?сiлiн та?дауда аутист баланы? ?ызы?ушылы?ын ескеру;

– топты? ж?мыс формаларына бiрте-бiрте к?шу ар?ылы оны? бастап?ы кезе?дерiндегi т?зетудi? жеке сипаты;

– аутист баланы? отбасымен ж?йелi белсендi ж?мыс.

?рбiр аутист баланы жалпы немесе арнайы (т?зету) мектеп де?гейiне жеткiзу м?мкiн емес. Сондай-а?, ол ?йде о?ытылатын ж?не т?рбиеленетiн жа?дайларда болуы м?мкiн. Мамандарды? баламен ж?ргiзетiн к?п ж?мысы ж?не ата-анасы баланы? мiнез-??л?ында сабырлы, ?стамды бола т?сетiндiгiмен сипатталады. Айта кету керек, аутист балалармен ж?мыс iстеу ?те к?рделi ж?не ?за? процесс, ол к?птеген жылдар?а созылады. К?ндер, апталар ж?не айлар бойы олар депрессияда болуы немесе жо? болып к?рiнуi м?мкiн. Бiра? оларды? ?р?айсысына, тiптi е? кiшкентай iлгерi ?адам жасау ?те ма?ызды, я?ни кiшкене болсын iлгерi жаса?ан ?адамымыз баланы т?уелсiз ж?не сенiмдiрек ?мiр с?руiне к?мектеседi.

Аутизмi бар балалар?а арнал?ан арнайы дамыту ба?дарламасы Ба?дарламаны? ма?саты – аутизмi бар баламен байланыс орнату ж?не ?зара ?рекеттесудi? бастап?ы формалары.

Ба?дарламаны? мiндеттерi:

– баланы психолог?а ж?не саба? жа?дайларына бейiмдеу;

– эмоционалды-ойын байланысын, жеке формаларды, оны? мiнез- ??л?ына елiктеу ж?не оны? iс-?рекетiне ?осылу ар?ылы ?зара ?рекеттесу т?сiлдерiн ??ру;

– ересек адамны? елiктеуi мен iс-?рекетiн ынталандыру, ересектермен

бiрлескен iс-?рекеттi? ал?ышарттарын ?алыптастыру;

– сенсорлы? ж?не эмоционалды ы??айсызды?ты ж?мсарту;

– психофизикалы? тонусты? жо?арылауы, психикалы? сар?ылу мен

?аны?тылы?ты? т?мендеуi;

– проблемалы? мiнез-??лы?ты азайту немесе же?у.

Ба?дарламаны? мазм?ны

Ж?мысты? бiрiншi кезе?i. Б?л кезе?де модельдеу стратегиясы немесе ?дiсi ?олданылады. Стратегияны? м?нi-баланы? ересек мiнез-??л?ына тiкелей елiктеу. Оны? барлы? ?имылдарын, ?алыптарын, заттармен ?рекеттерiн, бет-?лпетiн, эмоционалды реакцияларын м?мкiндiгiнше д?л ?айталау керек. Ж?мысты? басында елiктеу тек баланы? ?рекеттерi мен ?имылдарына ?олданылады, ал баланы? дыбыстары мен с?здерiне елiктемейдi. Б?л баламен ж?мса? ?арым-?атынас режимiне байланысты, ?йткенi ересек адамны? ша?ылыс?ан дыбыстары мен с?здерi баланы? мазасызды?ын тудыруы м?мкiн. Б?л жа?дайда баланы? к?зiне тiкелей ?арамау ?те ма?ызды; оны? ма?дайына немесе иегiне ?арау керек. Ал?аш?ы саба?тар кезiнде елiктеудi? ?за?ты?ы-10-15 минут ж?не бала тыныш, белсендi ж?не ересек адамны? ?рекеттерi мен мiнез-??л?ына ?ызы?ушылы?пен жауап берген жа?дайда бiртiндеп 20—30 минут?а дейiн артады.

Екiншi кезе?. О? реакциялар мен мiнез-??лы?. Бала ?зiнi? мiнез-??л?ына елiктеуге сабырлы т?рде жауап бередi ж?не елiктеудi немесе ж?птас?ан (?атар болса да) ?рекеттердi жал?астыру?а ?ызы?ушылы? танытады: ол ересек адам?а жа?ындайды, оны? алдында т?рады ж?не бетiне ?арайды, дыбыстар шы?арады немесе о?ан с?йенедi, ?олын тартады. Осы балалармен 4—5 саба?та сiз дыбысты? ж?не с?йлеу ым-шарасын м??ият ?осу?а болады: бiз барлы? дыбыстарды ж?не бас?а дауыстарды, сондай-а? бала айт?ан с?здердi ?айталаймыз. Егер есту сезiмталды?ы жо?арыла?ан бала наразылы? бiлдiрсе (ересек адамны? ??ла?ын немесе аузын жабады), бiз дыбыстарды ?айталаймыз, бiра? тыныш, сыбырлап немесе дыбысты?-с?йлеу елiктеуiн то?татамыз. Егер балада вокализация болмаса немесе с?йлеудi елiктеуге терiс реакция болмаса, сiз 6—7 саба?та баланы? iс-?рекеттерiне ауызша т?сiнiктеме бере бастай аласыз. Ауызша т?сiнiктеме ?ыс?а, ?арапайым болуы керек ж?не баланы? iс-?рекетiн к?рсетуi керек. Мысалы, егер бала ж?гiрсе, онда психолог «мен ж?гiремiн» деп т?сiндiредi. С?йлеу т?сiнiктемесi не??рлым м?нерлi ж?не жеткiлiктi эмоционалды болуы керек, ал психологты? с?йемелдеуiмен с?йлеу, бет – ?лпетi баланы? назарын аудару ?шiн ?р т?рлi, жар?ын болуы керек, бiра? сонымен бiрге баланы? мазасызды?ы мен ?ор?ынышын тудырмас ?шiн сырттан жалы?тыратындай болмауы тиiс.

?шiншi кезе?. Баланы? нем??райлы ж?не жа?ымсыз реакциялары мен мiнез??л?ы. Псих ологты? мiнез-??л?ы (баланы? iс-?рекеттерiне елiктеу) ?за? уа?ыт бойы бала?а ?сер етпеуi м?мкiн, ол ересек адамны? iс-?рекеттерiне бейжай ?арамайды. Б?л жа?дайда бiз баланы? мiнез-??л?ына елiктеу бойынша ж?мысты жал?астырамыз.. Кейбiр балалар ?шiн психологты? елiктеу мiнез-??л?ы ы??айсызды?ты, ?ор?ынышты ж?не ?ор?аныс мiнез-??л?ын (?ам?орлы?, озбырлы?) тудыратын шамадан тыс сенсорлы? ж?не эмоционалды ?серге айналады. Содан кейiн баланы? психологты? ?рекеттерiне т?мендегiдей реакциясы болуы м?мкiн ж?не к?тiледi: – бала мазасызды?ты, ?ор?ынышты к?рсетедi (жылайды, ай?айлайды, б?лмеден шы?у?а тырысады, психомоторлы ?озу к?шейедi). М?ндай жа?дайларда бiз онымен ж?мса? ?арым-?атынас режимiне к?шемiз, о?ан ?сер етуден ы??айсызды?ты же?iлдетемiз ж?не елiктеудi? ?за?ты?ын ?ыс?артамыз. елiктеудi? ?за?ты?ы баланы? жеке т?зiмдiлiгiне байланысты болады. Сiз бес минуттан бастай аласыз ж?не оны? ?за?ты?ын бiртiндеп арттыра аласыз. Келесi алгоритм ?сынылады: баланы? еркiн ?рекетi (5—10 минут), елiктеу (5—10 минут) ж?не баланы? ?айтадан еркiн ?рекетi. Б?л режимде бiз баламен б?кiл саба? барысында ж?мыс жасаймыз. Еркiн ?рекет кезiнде, егер бала бiрден тынышталса, ол ?зiнi? с?йiктi сенсорлы? ойындарымен айналыса алады. Психолог оны? не ж?не ?алай iстейтiнiн ба?ылайды. Егер бала жыласа, ай?айласа, ке?седен шы?у?а тырысса немесе озбырлы? мен ?зiне-?зi озбырлы? к?рсетсе, онда: – анасынан баласын ?деттегi т?сiлдермен тыныштандыруды с?раймыз: ??ша?тау, ?зiне жа?ындату, су, т?ттiлер беру. – бiз бала?а ?зiне ?найтын ж?не с?йiктi iс-?рекеттердi ?сынамыз.

Ж?мыс басында баланы? даму тарихын, анамнезiн зерттеп, баланы? е?бегiмен, ?нiмдi шы?армашылы?ымен танысып, ту?ан-туыстарымен ??гiме ж?ргiздiк. Бала ?мiрiнi? ал?аш?ы к?ндерiнен бастап ?алай дамы?анын аны?тау ма?ызды. Б?л ретте ата-анадан, е? алдымен анадан алын?ан а?паратты? ма?ызы зор. Маман баланы? ерте балалы? ша?та режимге ?алай ?йренгенiн, ол тым ?оз?ыш бол?анын немесе керiсiнше жа?дайды? ?згеруiне жауап бермегенiн бiлуi керек; анасын танып, к?лiмсiреп жауап бере баста?анда; ?мiрдi? бiрiншi жылында «жа??ыру кешенi» болды ма ж?не ол ?алай ?ттi.

АСБ бар балаларды? коммуникативтiк ?ызметiн дамыту ж?не т?зету – педагогикалы? ж?мыс т?рлерi:

1. Сезiмталды?ты? негiзгi негiзгi т?рлерiн дамыту: есту, к?ру, тактильдi, вестибулярлы?, проприоцептивтiк, иiс сезу ?абiлетiн дамыту.

2. ?ол-к?з координациясын, ?олды? ?са? моторикасын ж?не артикуляциялы? моторикасын дамыту.

3. Сенсорлы?-перцептивтiк белсендiлiктi дамыту.

Мiндеттерi:

– сенсорлы? ж?не тактильдi гнозды ?алыптастыру;

– жазы? ж?не к?лемдi заттарды? т?стi ж?не ке?iстiк ерекшелiктерiн ?абылдауды дамыту;

– ??сас т?с ре?ктерi мен геометриялы? пiшiндердi ажырата бiлуге ?йрету;

– кескiндердi ке?iстiктiк модельдеудi ж?не конструктивтi практиканы ?алыптастыру.

4. Сезiмдердi белсендiруге арнал?ан тапсырмалар.

Коммуникативтiк белсендiлiктi зерттеу н?тижесiнде екi бала ауызша ?арым-?атынасты ж?зеге асыратыны аны?талды. Бiра? толы? к?з контактiсiн орнату м?мкiн болмады. ?ш бала ым-ишарамен байланыс орнатты, ?шеуi бiр ым-ишараны, дауысты пайдаланды. Екi балада байланыс ??ралы болмады. Ауызша с?йлеуге ?абiлеттi балаларды? с?йлеуi эхолалиямен, с?йлеу штамптарымен толтырылды.

Ба?ылау н?тижелерi бойынша аутизм формасын аны?тау. 60% сырт?ы ?лемнен белсендi т?рде бас тарту?а ие бол?ан (?оз?алыс, сенсорлы? ж?не с?йлеу стереотиптерi бар) балалар, ал 20% шамадан тыс тежелуi бар балалар ж?не 20% сырт?ы ортаны алмастыратын балалар.

Б?л б?зылысы бар баланы? ?о?амда?ы белсендi позициясын жал?астыруы ж?не оны? ?леуметтiк ?ызмет ат?аруы ?шiн оны? дамуын д?рiгерлердi?, психиатрларды?, м??алiмдердi? ж?не ата-аналарды? к?мегiмен ?немi ба?ылау ?ажет. Баланы бейiмдеуге ба?ыттал?ан кешен ерте жастан ж?ргiзiлуi керек. ?о?амды?-гуманитарлы? ?ылымдар дамуыны? ?азiргi кезе?iнде б?л м?селе бiршама ке? к?лемде зерттелуде. Бiра? коммуникацияны дамыту ?шiн тиiмдi болатын на?ты ?дiс жо?. ?азiргi уа?ытта ?ылым осы ?дiстердi зерттеу ж?не iздеу сатысында.

?орытынды. Б?гiнгi та?да, аутизм – т?зету ж?не педагогикалы? ж?мыс?а ерекше к?з?арасты талап ететiн к?рделi даму б?зылысы бол?анды?тан, бiз коммуникативтiк ?ызметтi дамыту ?шiн психокоррекциялы? к?мектi дамыту, осы санатта?ы балаларды толы? ?леуметтендiру ж?не бейiмдеу ?шiн ?ажет эмоциялы? байланыс орнату ар?ылы ж?не ерте диагностикалау ж?мыстарын дер кезiнде ?ол?а ала алса? ?ана, аутист балада ?арапайым коммуникативтiк белсендiлiктi? ?алыптасуына арнайы ?йымдастырыл?ан жа?дайларды жасау м?мкiн болады.

?дебиеттер:

1. Лебединская К. С. ерте балалы? аутизм / / балалар аутизмi. О?ырман: О?улы?. студенттерге арнал?ан н?с?аулы?. жо?ары ж?не орта мектептер, пед., психол. ж?не бал. ?ш. мекемелер / ??рам. Л. Шипицина М. – Эд. 2-шi, ?айта ??делген. ж?не ?осымша-Санкт-Петербург: «Дидактика плюс» баспасы, 2011 ж. – 368 б.

2. Никольская О. С., Баенская Е. Р., Либлинг М. М. аутист бала. К?мек жолдары. – М., 2007.

2.Морозов С. А., Морозова Т. И. клиникалы? полиморфизм ж?не аутизмi бар балаларды? бiлiм алуыны? ?згергiштiгi //аутизм ж?не даму б?зылыстары, 2016, 14, №4.

3. Выготский л. с. ойын ж?не оны? баланы? психикалы? дамуында?ы р?лi. / Л. с. Выготский / / психология м?селелерi, 2006. №6. – Б. 62—76.

4. Веденина М. Ю. Аутист балаларда ?мiрге бейiмделу да?дыларын ?алыптастыру ?шiн мiнез-??лы? терапиясын ?олдану М?тiн. / М. Ю. Веденина / / 1 – хабарлама Дефектология, 2007, – №2. 31—40

Ардабаева А. М.

Совершенствование планирования и организации медицинской помощи на уровне первичной медико- санитарной помощи

(Научный консультант: Хисметова З. А. к.м.н., ассоциированный профессор НАО «Медицинский университет Семей», город Семей)