Оценить:
 Рейтинг: 0

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш

<< 1 ... 5 6 7 8 9 10 >>
На страницу:
9 из 10
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Ионлаштирувчи нурланишларнинг асосий манъбалари ?уйидагилар. Радон- 222 – альфа-заррачалар чи?арувчи газ. То? жинсларида доимо ?осил бyлади. Шахталарда, ертyлаларда, бинонинг 1-?аватида тyпланганда хавфли. Шамоллатиб туриш керак.

Ксенон-133 – газсимон изотоплар. Атом реакторининг ишлаш жараёнида доимо ?осил бyлади ва парчаланади. ?имоя сифатида изоляция ?yлланилади. Йод-131 – бета-заррачалар ва гамма нурланиш чи?аради. Атом реакторининг ишлашида ?осил бyлади. Ўтлар билан бирга ?айвонлар чайнашидан ?азм бyлади ва сутга yтади. Одамни ?ал?он безларида йи?илади. ?имоя сифатида «йод пархези» ?yлланилади, одамни ов?ат рационига йод ?yшилади. Криптон-85 – о?ир газ, бета-заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Реакторни ишланган ё?ил?и элементлари таркибига киради. Уларни са?лаганда – ажралади. ?имоя – изоляцияланган хона. Стронций 90 – бета заррачалари чи?арадиган металл. Радифаол чи?индиларда ажраладиган асосий ма?сулот. Одамни суякли тy?ималарида йи?илади. Цезий -137 бета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?арадиган металл. Мускуллар тy?ималари ?ужайраларида тyпланади. Радий- 226 – альфа ва бета заррачалари, гамма нурланишлари чи?арадиган металл. ?имоя – яширин жой ва бошпаналар. Углерод -17 – бета заррачалари чи?аради. Углеродни табиий изотопи. Археологик материаллар ёшини ани?лашда ?yлланилади. Плутоний -239 альфа заррачалар чи?аради. Радиофаол чи?индилар таркибида бyлади. ?имоя – радиофаол чи?индиларни сифатли кyмиш. Калий 40 вета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Барча ?айвонлар ва yсимликлар таркибида бyлади ва киритилади.

Альфа заррачалар – гелий атомининг мусбат зарядланган ядроси. Бу заррачалар атом номерлари катта баъзи бир элементларнинг радиофаол парчаланишида чи?арилади, асосан бу трансуран атом номерлари 92 дан катта элементлар. Альфа заррачалар му?итда тy?ри чизи?ли 20 минг км/сек тезликда тар?алади ва yзининг йyлида катта зичликли ионлашиш яратади. Альфа заррачалар катта массага эга, yз энергиясини тез йy?отади ва шунинг учун а?амиятсиз чопиб yтишга эга: ?авода- 20—110 мм, биологик тy?ималарда – 30—150 мм, алюминийда 10—69 мм.

Бета заррачалар – бу альфа заррачаларга ?араганда катта yтиш ва кичик ионлаштириш ?обилиятига эга электронлар ёки позитронлар о?ими. Улар радиофаол парчаланишда атомлар ядросида вужудга келади ва шу ва?тда жойида ёру?лик тезлигига я?ин тезликда нурланади. Ўрта энергияларда бета заррачаларни чопиб yтиши ?авода бир неча метр, сувда 1—2 см, одам тy?ималарида 1 см орали?ида, металларда 1 мм бyлади.

Ренген нурланишлар – моддани электронлар о?ими билан бомбалашда вужудга келадиган ю?ори частотали ва тyл?ин узунлиги ?ис?а электрмагнити нурланишлари. Ренген нурланишларнинг му?им хоссаси унинг yтиш ?обилиятининг катталигидир. Ренген нурлари ренген ?увурчаларида, электрон микроскопларда, ?увватли генраторларда, тy?риловчи лампаларда, электрон нурли ?увурчаларда ва б.?. вужудга келиши мумкин.

Гамма нурланишлар – электрмагнит нурланишларга кирувчи, ёру?лик тезлигида тар?аладиган, квантлар энергияси о?ими. Уларни ренген нурланишларга кyра тyл?ин узунлиги ?ис?а бyлади. Гамма нурланишлар одам танаси ор?али ва бош?а материаллар ор?али эркин, камро? камайиб yтади ва yтаётган му?итларида иккиламчи ва тар?о? нурланиш яратади. Гамма нурлар билан нурланиш суръати ну?тавий манъбадан масофа квадратига тескари пропорционал бyлади.

Нейрон нурланишлар – баъзи бир ядро реакцияларида, хусусан уран ва плутоний ядроларини парчаланиш реакцияларида, атом ядроларидан отилиб чи?адиган нейтраль заррачалар о?ими. Нейтронлар электр зарядига эга эмаслигидан нейтрон нурланишлар катта yтиш ?обилиятига эгадир. Нейрон нурланишлари зарядланган заррачалар тезлаштирувчилари ва реакторларнинг ишлашида, бунда тезкор ва исси?лик нейронларини ?увватли о?ими ?осил бyлади, вужудга келади. Нейрон нурланишининг фар?ли хусусияти, стабиль элементлар атомини уларни радиофаол изотопларига айлантириш ?обилиятига эга, бу эса нейронли нурланишнинг хавфлилигини оширади.

Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш yз ичига ташкилий, гигиеник, техник ва даволаш профилактика тадбирларини олади, ва айни?са:

оператор ва нурланиш манъбаси орасидаги масофани узайтириш;

нурланиш майдонида ишларни давомийлигини ?ис?артириш;

нурланиш манъбасини экранлаш;

масофадан бош?аришни ?yллаш;

манипуляторлар ва роботлардан фойдаланиш;

технология жараёнини тyли? автоматлаштириш;

шахсий ?имоя воситаларидан фойдаланиш ва радиация хавфсизлиги белгилари билан ого?лантириш;

нурланиш даражасини доимий назорати ва персонални нурланиш дозасини назорати бажарилади.

Ички нурланишдан ?имоялашда ишловчиларни радиофаол манъбалар (чи?индилар) билан бевосита контакти бартараф этилади ва уларни иш зонаси ?авосига тушишига йyл ?yйилмайди. Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш бyйича тадбирларни режалаштириш ва олиб боришда нурланаётган шахслар категориялари, дозалар чегаралари ва ?имоялаш бyйича тадбирлар келтирилган радиация хавфсизлиги нормаларидан, шунингдек хоналар ва ускуналарни жойлашуви, иш жойлари, нурланиш манъбаларини олиш, ?исобини юритиш ва са?лаш, шамоллатиш, чанг-газдан тозалаш, радиофаол чи?индиларни ва б.?. зарарсизлантириш регламентланган санитар номалардан фойдаланиш керак.

3.9. Лазер, инфра?изил ва ультрабинафша нурланишлардан ?имоялаш

Лазер ёки оптик квант генератори – бу мажбурий (манфаатлантирилган) нурланишни фойдаланишга асосланган оптик орали? нурланишли электр магнити генератори. Ўзининг уникал хоссалари (нурни ю?ори йyналтирилганлиги, мувофи?лашувлиги) туфайли лазерлар саноатнинг турли со?аларида, фан, техника, ало?а, ?ишло? хyжалиги, тиббиётда, биологияда ва б.?. кенг ?yлланилмо?да.

Хизмат кyрсатувчи персонал учун лазер нурини хавфлилик даражаси бyйича лазерлар тyртта синфга бyлинади: I (хавфсиз) – кyз учун чи?иш нурланиши хавфсиз; II (хавфи кам) – тy?ри ёки кyзгули ?айтгани кyз учун хавфли; III (хавфлилиги yртача) – тy?ри, кyзгули, шунингдек диффузияли аксланган нурланиш ?айтараётган сиртдан 10 см масофада ва (ёки) тери учун тy?ри ва кyзгули ?айтган нурланиш кyз учун хавфли; IV (хавфи ю?ори) – ?айтараётган сиртдан 10 см масофада диффузияли аксланган нурланиш тери учун хавфли.

Генерацияланаётган лазер нурланишини хавфлилик даражасини ба?олашда етакчи мезонлар сифатида ?увват (энергия), тyл?ин узунлиги, импульснинг давомийлиги ва нурланиш экспозицияси ?абул ?илинган. Рухсатли даража чегараси, yрнатилишига талаблар, лазерларни жойлаштирилиши ва ундан хавфсиз фойдаланиш Санитар нормалар ва ?оидалар лазерларни yрнатилиши ва эксплуатацияси 31.07.1991 №5804—91 билан регламентланган, у лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича тадбирларни ишлаб чи?иш имкониятини беради. Санитар нормалар ва ?оидалар ?ар бир ишлаш тартиби учун чегаравий рухсатли даражалар ?ийматларини, махсус формулалар ва жадваллар бyйича оптик орали? участкаларини ани?лаш имконини беради. Нурланишни чегаравий рухсатли даражалари лазерлар билан ишлаш тартиби ?исобга олиниб узликсиз, моноимпульсли, импульс- даврийли ?илиб дифференсацияланган. Технология жараёнининг хусусиятига кyра, лазер ускунаси билан ишлашда персоналга асосан ?айтган ва тар?алган нурланишлар таъсир этиши мумкин.

Биологиявий объектларда (тy?има, орган) лазерларни нурланиш энергияси турли алмашинувларга учраши ва организмда вужудга келадиган нурланишга жавоб тарзида, нурланаётган тy?ималарда органик yзгаришлар (бирламчи самаралар) ва хусусиятсиз функционал таркибли yзгаришлар (иккиламчи самаралар) келтириб чи?ариши мумкин. Кyриш органларига лазер нурларини таъсири (катта бyлмаган функционал бузилишлардан то кyр бyлиб ?олганича) асосан тyл?ин узунлигига ва таъсирни локаллаштирилганига бо?ли? бyлади. Катта ?увватли лазерлар ?yлланилганда ва уларни амалий фойдаланилиши кенгайганда нафа?ат кyриш органларини бехосдан шикастланиш хавфи, тери ?опламларининг ?ам, ва ?атто ички органларни кейинчалик марказий асаб ва эндокрин тизимларидаги yзгаришлари билан ?ам ?ийнайди. Лазер нурланишидан шикастланишдан ого?лантириш инженер-техник, режалаштириш, ташкилий, санитар-гигиеник тавсифли чоралар тизимини yз ичига олади.

Хавфлилиги II – III синфли лазерлардан фойдаланилганда персонални нурланишини олдини олиш ма?садида ёхуд лазер зонасини тyсиш, ёки нурлатиш тyпламини экранлаш керак. Экранлар ва тyси?лар энг кичик ?айтариш коэффициентли материаллардан тайёрланиши, оловга чидамли бyлиши ва лазер нури таъсирида токсик моддалар ажратмаслиги керак. Хавфлилиги IV синф лазерлар изоляцияланган ало?ида хоналарда жойлаштирилади ва уларни ишлаши масофадан бош?ариб таъминланади.

Бир хонада бир неча лазерлар жойлаштирилганда турли хил ускуналарда ишлаётган операторларни yзаро бир-биридан нурланмаслик чорасини кyриш керак. Лазерлар жойлаштирилган хонага уларни эксплатация ?илиш билан бо?ланмаган шахсларнинг киришига рухсат этилмайди. Лазерларни кyз билан ?имоя воситаларисиз юстировкалаш та?и?ланади. Шов?индан ?имоялаш учун ускуналарни товушдан изоляциялаш, товушни ютишни ва б.?. тегишли чоралари ?yлланилади. Лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларни таъминловчи шахсий ?имоя воситаларига кyзни нурланишини рухсатли даража чегарасигача камайтиришга мyлжаланган махсус кyзойнаклар, ?ал?ончалар, ни?облар киради. Шахсий ?имоя воситалари, фа?ат жамоа ?имоя воситалари санитар ?оидалар талабларини таъминлашга имконсиз бyлганида, ?yлланилади.

Инфра?изил нурланишлар – оптик орали?даги электрмагнит нурланишлари бyлиб уларни тyл?ин узунликлари: А области -760-1500 нм, В-области – 1500—3000 нм, С области – 3000 нм дан катта бyлади. Инфра?изил нурланишларнинг манъбаси очи? аланга, эриган ва ?издирилган металл, ойна, ускуналарни ?изиган сиртлари, сунъий ёритиш приборлари ва б.?. бyлади.

Исси?лик алмашинувида нурланишнинг биологик таъсири му?им роль yйнайди. Организмга исси?лик таъсирининг самараси о?им зичлигига, нурланиш давомийлигига, таъсир зонасига, одам танасига нурланишни yтиш чу?урлигини ани?ловчи тyл?ин узунлигига бо?ли? бyлади. Оптик орали? учун ?уйидаги ?оида мавжуд – тyл?ин узунлиги ?анча ?ис?а бyлса, нурланишни yтиш ?обилияти шунча катта бyлади. Бундан энг кyп yтиш ?обилиятига А области нурланиши эга бyлади ва у тери ?опламаси ор?али yтади ва ?он билан ва тери ости ё? ?ужайрачалари ор?али ютилади. В ва С областларидаги нурланишлар кyп жи?атдан эпидермисда ютилади. Одам узо? ва?т нурланиш зонасида турганида танани исси?лик мувозанатининг тез yзгариши, ?ароратни ошиши, тер ажралиши кучаяди ва организмга керакли тузларнинг йy?отилиши содир бyлади.

Инфра?изил нурланишнинг кyзга давомли таъсирида катаракта ривожланиши мумкин. Инфра?изил нурланишлардан ?имоялаш усуллари ?уйидагилар:

исси? сиртларни исси?ликдан изоляциялаш;

исси?лик нурланишли сиртларни совутиш;

ишчиларни нурланиш жойидан узо?лаштириш (масофа билан ?имоялаш);

ишлаб чи?ариш жараёнларини автоматлаштириш (механизациялаштириш);

масофадан бош?ариш;

аэрацияни, ?аволи душни ?yлланилиши;

нурлатиш манъбасини экранлаштириш;

кабиналар ва тyси?лар ?yлланилиши;

шахсий ?имоя воситаларини ?yлланилиши;

оловга чидамли модда шимдирилган пахтали матодан махсус кийим, махсус оё? кийим, сар?иш яшил ёки кyк ойналик, ёритиш фильтрли кyзойнаклар, перчаткалар, ?yл?оплар, ?имоя маскаларидан фойдаланиш.

Ультрабинафша нурланишларнинг (УБН) асосий табиий манъбаси ?уёш бyлади. Кyринмайдиган ультрабинафша (УБ) нурлари нурланиш манъбасида 1500 °С дан катта ?ароратда ?осил бyлади ва 2000 °С дан катта ?ароратда а?амиятли суръатларга (интенсивликка) эришади. УБН нинг сунъий манъбаси ёритишни газразрядли манъбалари, электр ёйи (ёйли электрпечлари, пайвандлаш ишлари), лазерлар ва б.?. бyлади.

Ультрабинафша нурланиш спектрининг, турли биологик таъсирга эга, учта участкаси фар?ланади. Тyл?ин узунлиги 0,39—0,315 мкм бyлган кучсиз биологик таъсирга эга ультрабинафша нурланиш. Одам организмига ультрабинафша нурланишнинг етарли даражада эмаслиги ?ам, унинг орти?чалиги ?ам зарарли таъсир кyрсатади. Терига катта дозали УБ-нурланишининг таъсири тери касалликларига (дерматит) олиб келади. УБ-нурларининг орти?ча дозаси марказий асаб тизимига ?ам таъсир этади, нормадан четланиш чан?о?лик, бош о?ри?и, ю?ори толи?иш, тана ?ароратининг ошиши ва б.?. кyринишида содир бyлади.

Тyл?ин узунлиги 0,32 мкм дан кам ультрабинафша нурлари кyзнинг тyр пардасига салбий таъсир этади, о?ри?ли шамоллаш жараёнларини келтириб чи?аради. Бу касалланишнинг дастлабки бос?ичида одам о?ри? сезади ва кyзларда «?ум» ?ис этади. Касалланиш кyз ёшланиши билан биргаликда кечади, кyз шох пардасини шикастланиши ва ёру?ликдан ?yр?иш («?ор» касаллиги) бyлиши мумкин. УБН нурлари кyзга таъсир ?илмай ?yйгандан 2—3 кундан кейин ёру?ликдан ?yр?иш симптомлари yтади. УБ-нурларининг етарли эмаслиги одам учун хавфли, чунки бу нурлар ораганизмни асосий биологик жараёнларини манфаатлантирувчиси бyлади. Ультрабинафша нурланиши етарли бyлмаганда – авитаминоз билан касалланиш, бунда фосфор-кальций алмашинуви ва суяк ?осил бyлиш жараёни бузилади, шунингдек ишлаш ?обилиятини ва организмни касалланишлардан ?имояланиш хоссалари пасаяди. Бундай ?олатлар куз-?иш даври учун тавсифли бyлади, чунки бу даврларда табиий ульрабинафша радиация а?амиятли даражада кам бyлади («ёру?лик очлиги»).

Куз-?иш мавсумлари даврида тиббий персонал кузатуви остида сунъий УБ-нурланишини, эритем люминесцент лампалар билан махсус ускуналанган хоналарда – фотарияларда, ?илиш тавсияланади. ?yр?ошин-кварцли лампалар билан сунъий нурлатиш тавсияланмайди, чунки уларни суръатли нурланишини нормалаштириш мураккаб. УБН одамга таъсирини сонли ба?оланиши эритем таъсир, яъни терини ?изариши, кейинчалик терини пигментацияга (загар – куйиш) олиб келувчи билан бажарилади. УБН нинг бактерицид таъсири, яъни микрорганизмларни йy?отиш (yлдириш) ?обилияти, тyл?ин узунлигига бо?ли?.

Орти?ча УБН дан ?имоялаш учун ?уёшга ?арши экранлар, улар кимёвий (УБН ни ютувчи ингредиентлари бор кимёвий моддалар ва ёпадиган-сурадиган) кремлар ва жисмий (нурларни ?айтарувчи, ютувчи ёки тар?атувчи турли тyси?лар) ?yлланилади. УБН энг кам yтказувчи матодан (масалан, поплиндан) тайёрланган махсус кийим яхши ?имоя воситаси бyлади.

Ишлаб чи?ариш шароитларида кyзни ?имоялаш учун ?ора-яшил ойнали ёру?лик фильтрлари (кyзойнак, шлемлар) ?yлланилади. Барча узунликдаги тyл?инли УБН дан тyли? ?имоялашни ?алинлиги 2 мм ли флинтглас (?yр?ошин оксиди бор ойна) таъминлайди. Хоналарни тайёрлашда турли пардозлаш материалларининг ?айтариш ?обилияти УБН учун кyринадиган ёру?ликка нисбатан бош?ача бyлиши ?исобга олиниши керак. УБН ни жилоланган алюминий ва мисли о?лаш яхши ?айтаради, лекин рух ва титан оксидлари, мой асосли краскалар – ёмон ?айтаради.

3.10. Одамни кимёвий ва биологик негатив омиллардан ?имоялаш

Кимёвий хавфли ва зарарли омиллар ?уйидагиларга бyлинади:

одам организмига таъсирини тавсифи бyйича: токсик, ?ашлантирувчи-?ижинтирувчи, сенсебилизацияловчи, канцерогенли, мутагенли, репродуктив фаолиятга таъсир этувчи;

одам организмига yтиш йyли бyйича: нафас олиш органлари ор?али, ош?озон-ичак йyли ор?али, тери ор?али ва кyз шилли? пардаси ор?али yтувчи.

Негатив омил сифатида таъсир этувчи кимёвий моддалар ?атти? за?арлар (?yр?ошин, мишяк ва б.?.), сую? ва газсимон за?арлар (углерод оксиди, бензин, бензол, водород сульфиди, ацетилен, спиртлар, эфир ва б.?.). Токсиклик тавсифи бyйича улар 1) yювчан (сульфат кислота, сульфид кислота ва хром оксиди ва б.?.); 2) нафас олиш органига таъсир этувчи (олтингугурт икки оксиди, кремний оксиди, аммиак ва б.?.); 3) ?онга таъсир этувчи (ис гази, мишякли водород ва б.?.); 4) асаб тизимига таъсир ?илувчи (спиртлар, эфир, углеводородлар). ГОСТ 12.1.007—76 га биноан тyртта хавфли синф yрнатилган. 1-синф – фав?улодда хавфли; 2 – синф – хавфи ю?ори синф; 3 -синф – хавфли; 4-синф -хавфи кам. Мана шу моддаларни барчаси ишлаб чи?ариш иш жойи му?итини за?арлайди. Масалан, канцероген таъсири ошади, газсимон моддалар ишловчиларни yлимига сабаб бyлиши мумкин (метил спирти -кyр бyлиб ?олишга).

Зарарли моддаларнинг концентрациясини назоратини санитар-эпидимогик назорат органлари ва корхоналарни лавозимли шахслари экспрес ва автоматик методлар (барча турдаги газтахлиллагичлар, хроомотографлар ва бош?а замонавий приборлар) ёрдамида амалга оширадилар. За?арли моддалар таъсирини камайтиришга эришишга ишлаб чи?аришни максимал даражада механизациялаштириш ва автоматлаштириш, техник ускуналарни модернизация ?илиш, самарали шамоллатиш ?урилмаларидан (умумалмаштирилувчан ва ма?аллий вентиляция) фойдаланиш эвазига эришиш мумкин. Бевосита ишловчиларга келсак, улар yз ва?тида тиббий кyриклардан yтиши, тоза ошхона ва ювиниш хоналаридан фойдаланиши ?амда замонавий махсус кийимлар берилиши ва тозаланиб турилиши керак; хоналарни газсизлантириш ?ам эсдан чи?маслиги керак. Муайян шароитларда ишловчиларга махсус перчаткалар, маскалар, ?имоя кyзойнаклари, ?ал?ончалар, газни?облар, баъзан касалланишни ого?лантириш мазлари берилиши керак.

3.11. ?аво му?итини ифлосланишидан ?имоялаш
<< 1 ... 5 6 7 8 9 10 >>
На страницу:
9 из 10