Оценить:
 Рейтинг: 0

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш

<< 1 ... 3 4 5 6 7 8 9 10 >>
На страницу:
7 из 10
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

импульсли, бир ёки бир неча титраш таъсиридан (масалан, уришдан) ташкил топган, ?ар бирининг давомийлиги, таъсир частотаси 5 Гц дан кам бyлганда, 1 с кам бyлади.

Локал ишлаб чи?ариш титрашининг манбаълари урадиган, уриб-айлантирадиган ва айлантирадиган пневматик ёки электр юритмали механизациялаштирилган ?yл машиналари бyлади. Урадиган таъсирли машиналар титраш принципига асосланган. Уларга ?оп?о?ли, кесувчи, ?айтарувчи бол?алар, пневмозичлагичлар киради. Уриб-айлантириб таъсир ?иладиган машиналарга пневматик ва электр перфораторлар киради. Айлантириш таъсирига асосланган машиналарга силли?лаш, пармалаш машиналари, электр ва бензин моторли арралар киради. Шунингдек, ма?аллий титраш чархлаш, эговлаш, силли?лаш, полларни жилолаш ишларида ?ам бyлиши мумкин. Ундан таш?ари, буюмларни ?yлда узатадиган му?им датго?ларда бажариладиган ?амда двигателсиз ?yл машиналарида ишлаганда, масалан, учлаштириш (рихтовкалаш) ишларини бажаришда ?ам ма?аллий титраш вужудга келади.

Титрашдан одамни ?имоялашни энг таъсирли воситаси унинг титраётган ускунага бевосита тегишини (контактини) бартараф ?илиш. Бунга масофадан бош?ариш, саноат роботларини ?yллаб, автоматлаштириш ва технологик ускуналарни алмаштириб эришилади. Механизациялаштирилган ?yл машиналари титрашини ё?имсиз таъсирини операторга камайтиришга техник ечимлар: титраш суръатини бевосита унинг манбасида камайтириб (конструктив yзгатиришларни амалга ошириб; таш?и титрашдан ?имоялаш воситалари, титраш манбаси билан оператор ?yллари орасига жойлаштирилган эластик демпфирлайдиган материаллар ва ?урилмалар ?yллаб) эришилади.

Тадбирлар комплексида ме?нат ва дам олишнинг илмий асосланган тартиби му?им yрин тутади. Масалан, титраш билан умумий контакт ва?ти иш сменаси давомийлигининг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак; фаол дам олиш учун иккита регламентланган танаффус yрнатиш, физиопрофилактика муложаларини yтказиш, махсус комплекс бyйича ишлаб чи?ариш гимнастикасини yтказиш тавсия ?илинади. Ма?аллий ва умумий титрашни ё?имсиз таъсирини олдини олиш учун ишловчилар шахсий ?имоя воситалар: ?yл?оплар ёки перчаткалар, махсус оё? кийимлардан фойдаланишлари керак. Корхоналарда санитар-эпидемология назорати, тиббиёт муассасалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизматлари иштирокида таъсир этувчи титрашни тавсифи ва ишлаб чи?ариш му?итининг унинг келтириб чи?ариш омиллари ?исобга олиниб тиббий-биологиявий профилактика тадбирлари муайян комплекси ишлаб чи?илиши керак.

3.4. Электр токи, параметрлари, хавф манбалари, одамга таъсири. Электр токи таъсиридан ?имоялаш

Одам организмига электр токининг исси?лиги таъсирида организмнинг тy?ималари ва биологияли му?ити ?изийди, бу бутун организмни ?изишига олиб келади, натижада организмдаги алмашиниш жараёнларини бузилиши ва унга бо?ли? нормадан четланишлар вужудга келади. Электролитик таъсирда ?онни, плазмаларни ва организмни бош?а физиологик эритмаларини ажралиши содир бyлади, бундан сyнг улар yз фаолиятларини бажара олмайдилар. Биологиявий таъсир асаб толаларини ва бош?а органларни ?ижинишига ва ?yз?атилишига олиб келади.

Электр токи билан шикастланишнинг иккита тури: электрдан жаро?атланишлар ва ток уришлар фар?ланади. Электрдан жаро?атланишларга ?уйидагилар киради:

электрдан куйиш – электр токи тегиш ну?тасига исси?лик таъсири натижаси;

электр белгиланиши – терини yзига хос шикастланиши, ю?ори ?атламни ?атти?лашиши ва жонсизланиши;

терини металлашуви – терига кичик металл заррачаларининг кириб жойлашиши;

электрофтальпия – электр ёйини ультрабинафша нурланиши таъсиридан кyз таш?и ?аватини шамоллаши;

механик шикастланиш, ток таъсири остида мускулларнинг мажбурий ?ис?аришидан пайдо бyлади.

Организмни электр токи билан шикастланиши о?ибатида тирик тy?ималарни ?yз?атилиши мускулларни сесканишли ?ис?ариши билан yтишига электр уриши дейилади. Содир бyлиш о?ибатига бо?ли? ?олатда электр уриши тyрт даражага бyлинади: I – ?ушни йy?отишсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши; II – ?ушсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши давом этади; III – ?ушни йy?отиш ва юрак фаолияти ёки нафас олиш бузилади; IY – клиник yлим ?олати.

Электр токи билан шикастланиш о?ирлиги кyпчиллик омилларга: ток кучи, одам танасининг электр ?аршилиги, тана ор?али ток yтишининг давомийлиги, ток тури ва частотаси, одамни шахсий хусусиятлари, атроф му?ит шароитларига бо?ли?. Одамни у ёки бу даражадаги шикастланишини ани?ловчи асосий омил – ток кучи бyлади. Унинг одамга таъсирини тавсифлаш учун учта мезон yрнатилган: сезиладиган порог токи – сезиладиган сескантириш келтириб чи?арадиган токнинг энг кам ?иймати; ?yйиб юбормайдиган порог токи – мускулларни сесканишли ?ис?аришини келтириб чи?арадиган, шикастланувчи yзи озод бyла олмайдиган токнинг ?иймати; фибриляция порог токи – юрак фибриляциясини келтириб чи?арадиган токнинг ?иймати. Юрак мускуллари толаларини хаотик ва турли ва?тлардаги ?ис?аришидан, унинг ишлашини тyли? бузилишига фибриляция дейилади.

Жаро?ат о?ибати одам танаси ?аршилигига бо?ли? бyлади. Энг кyп ?аршиликка жонсиз кератинлашган ?ужайралардан тузилган терини устки ?атлами эга бyлади. Танани умумий ?аршилиги терини устки ?атламини ?аршилиги эвазига етарлича катта бyлади, лекин бу ?атлам шикастланиши билан – унинг ?иймати тезда камаяди.

Токнинг таъсирини давомийлигини узо?лиги жаро?ат о?ибатини деярли белгилайди, чунки ва?т yтиши билан одам терисини ?аршилиги тез камаяди, юракни жаро?ат олиш э?тимоли кyпаяди ва бош?а салбий о?ибатлар вужудга келади. Токнинг юрак, yпка ва бош мия ор?али yтиши жуда хавфли бyлади. Жаро?атланиш даражаси ток тури ва частотасига ?ам бо?ли? бyлади. Частотаси 20—1000 Гц бyлган yзгарувчан ток энг хавфли бyлади. Кучланиш 300 В гача yзгарувчан ток yзгармас токдан хавфлиро?. Катта кучланишларда yзгармас ток хавфлиро?дир.

Одамнинг электр токи билан жаро?атланиши ?уйидаги ?олларда бyлиши мумкин:

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остида бyлган электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетиши;

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остидаги электрускуналарни изоляцияланмаган ток yтказувчан ?исмларига хавфли масофага я?инлашуви;

ердан изоляцияланмаган одамни электрускуналарни кучланиш остидаги корпусига туташишидан кучланиш остида ?олган ток yтказмайдиган металл ?исмларига, тегиб кетиши;

одамни ток тар?алиш майдонининг турли потенциаллари остида бyлган ерни (полни) иккита ну?таси билан уланиши («?адам кучланиши»);

яшин уриши;

электр ёйининг таъсири;

кучланиш остида ?олган бош?а одамни ?ут?ариши.

Электрускуналарни ва хоналарни электрхавфсизлиги бyйича синфланиши.

Электрускуналари деганда электр энергиясини ишлаб чи?ариш, узатиш, тар?атиш ва yзгартириш учун мyлжалланган машиналар, аппаратлар, линиялар ва ?yшимча ускуналар (улар yрнатилган хоналар билан) тyплами тушунилади. Улар 1000 В гача ва 1000 В дан ю?ори кучланишли электрускуналарга бyлинади, уларнинг иккаласи ?ам изоляцияланган ва ерлатилган нейтраллар билан эксплуатация ?илиниши мумкин. Изоляцияланган нейтрал деб ерлатиш ?урилмасига уланмаган ёки унга сигналлаш, ?имоя, назорат ва ш.y. приборлар ор?али уланган трансформатор ёки генераторнинг нейтралига айтилади. Агар нейтрал ерлатиш ?урилмасига бевосита ёки кичик ?аршилик ор?али уланган бyлса у ерлатилган дейилади.

Одамни электр токи билан жаро?атланиш хавфини кyпайтирадиган ёки камайтирадиган шароитларга бо?ли? равишда барча хоналар хавфи ю?ори хоналар, жуда хавфли ва хавфи ю?ори бyлмаган хоналарга бyлинади. Хавфи ю?ори хоналарга намлиги ю?ори (75% дан кyп) ёки ю?ори ?ароратли (35

дан баланд) хоналар киради. Ток yтказувчан чанглар ва поллари бyлган, шунингдек бир пайтнинг yзида ер ва электрускунани металл корпуси билан бо?ланган элементларга тегиш имконияти бyлган хоналар хавфи ю?ори синфга ?арайди. Нисбий намлиги ю?ори (100% га я?ин), кимёвий фаол му?итли ёки бир пайтнинг yзида хавфи ю?ори хоналарга мос икки ва ундан кyп шароитлари бyлган хоналар жуда хавфли дейилади. Хавфи ю?ори бyлмаган хоналарда барча кyрсатилган шароитлар бyлмайди.

Электрускуналар фойдаланилаётган барча жойларда электр токи билан жаро?атланиш хавфи мавжуд бyлади, шунинг учун хавфи ю?ори бyлмаган хоналарни хавфсиз хоналарга киритиш мумкин эмас.

?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминлаш учун электрускуналарга хизмат кyрсатиш ва ишончли ишлатишда электрускуналарни техник эксплуатация ?илиш ?оидалари ва электржаро?атидан ?имояланиш бyйича чораларга ани? риоя ?илиш керак. Шундай йyналишлардан бири хавфсиз – 12 ёки 36 В кучланишни ?yллаш бyлади. Уни олиниши учун 220 ёки 380 В стандарт кучланишли электр занжирига уланадиган пасайтирувчи трансформаторлардан фойдаланилади. Одамни электр токи билан шикастланиш хавфини камайтириш ма?садида 42 В дан кyп бyлмаган кичик номинал кучланишдан фойдаланилади. У электрлаштирилган ?yл асбоблари, кyчма ёритгичлар ва хавфи ю?ори хоналар ва жуда хавфли хоналарда ма?аллий ёритишда электр манбаси сифатида ?yлланилади. Лекин, шу паст кучланиш ?ам хавфсизликни кафолатламайди, шунинг учун бош?а ?имоя воситалари ?ам ?yлланилиши керак бyлади.

Электрхавфсизлиги бyйича электр ускуналар кучланиш бyйича: 1 кВ ва унгача, 1 кВ дан ю?ори, шунингдек 42 В дан кyп бyлмаган паст кучланишли ускуналарга бyлинади. Одамни бехосдан электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетишидан ?имоялаш учун хавфли ускуна ёки очи? ток yтказувчан шиналарнинг бевосита я?инида жойлаштирилган кyчма шитлар кyринишидаги тyси?лардан, деворчалар ва экранлардан фойдаланилади. Тyси? (чегаралагич) ишловчини назоратсиз силжишига хала?ит беради ва унинг хавфли зонага yтишини бартараф ?илади.

Бехосдан электрдан шикастланишнинг олдини олишнинг бош?а усули хавфли ва ?имояланмаган электр yтказгичларни хонани одам етмайдиган баландлигида жойлаштириш. Кyпчиллик ?олларда ?имояловчи тyси?ларни сигналлаштириш ва тyс?ичлантириш воситалари билан биргаликда ?yллайдилар. Товуш, ёритиш ва рангли сигналлаш воситалари персоналнинг кyриш ва эшитиш зонасида yрнатилади. Тyс?ичлантириш ?урилмаларининг конструкцияси хавфли зона йyлини тyсишни ва электр аппаратлар ва ускуналарга маълум тартибда боришни таъминлайди, буни бузиш ёки риоя ?илмаслик ?имояланаётган участкада кучланишни автоматик тарзда yчиришга (тyс?ичлантириш-блокировка) олиб келади.

Бехосдан тегиб кетишдан ?имоялаш учун электрускуналарни ток yтказувчан ?исмлари ва деталларини изоляциялаш му?им yрин тутади. Изоляцияни ?аршилиги электр занжири кучланишига бо?ли? бyлади. 1 Кв дан кам кучланишли занжирларда унинг ?иймати 0,5 МОм дан кам бyлмаслиги керак. Ишчи, иккиланган ва кучайтирилган ишчи изоляциялар фар?ланади. Приборлар ва электр ?урилмалар доимо ишчи изоляцияга эга, у уларни нормал фаолият юритишини таъминлайди ва электр токидан шикастланишни ?имоялайди. Ускуналарни ишончлилиги ва электрхавфсизлигини таъминлаш учун, ишчи ва ?yшимчадан таркиб топган, иккиланган изоляциядан фойдаланилади. Иккиланган изоляциянинг ?аршилиги 5 МОм дан кам бyлмаслиги, бу ишчи ?аршиликдан 10 марта кyпни ташкил ?илади. Баъзи бир му?им электр?урилмаларда, иккиланган изоляцияли ?имоя даражаси кучайтирилиб таъминланадиган, ишчи изоляция ?yлланилади.

Одамларни электрускуналарни, изоляцияси шикастланиши натижасида, кучланиш остида ?олиши мумкин бyлган, металл ток yтказмайдиган ?исмларига тегиши о?ибатида, электр токидан шикастланишидан ?имоялаш учун ?имояловчи ерлатиш ёки нуллатиш ?yлланилади.

?имояловчи ерлатиш деб электрускуналарни металл корпусини олдиндан ер ёки унинг эквиваленти (ерда жойлашган сув yтказгич ?увурлари, темирбетон балкалари) билан электрли бо?ланишига айтилади. Бундай бо?ланишнинг электр ?аршилиги минимал бyлиши керак (1000 В гача кучланишли электр занжирлари учун 4 Ом дан кyп бyлмаслиги ва бош?алари учун 10 Ом дан кyп бyлмаслиги керак). Бунда электрускунани корпуси ва унга хизмат кyрсатувчи персонал, изоляцияни тешилиши ва фазани корпусга туташувида ?ам, бир-бирига тенг, нольга я?ин потенциалда туриб ?олади.

Икки турдаги ерлатиш фар?ланади: чи?ариладиган ва контурли. Чи?ариладиган ерлатишда унинг ерлатгичи (ер билан бевосита туташган ерлатувчи ?урилмани элементи) электрускуна yрнатилган майдончани таш?арисига чи?арилган. Бундай усулдан механика ва йи?ув цехлари ускуналарини ерлатишда фойдаланилади. Контурли ерлатиш ?имояланаётган ускунали майдончани контури бyйича жойлашган бир неча бо?ланган ерлатувчилардан тузилган бyлади. Бундай турдаги ерлатиш 1000 В дан ю?ори кучланишли ускуналарда ?yлланилади. Нулланиш – электрускунани (одатий тартибда кучланиш остида бyлмайди, лекин электр манбасини ерлатилган нулли сими билан унга тушиб ?олиши мумкин) металл ?исмларини олдиндан ноль ?имоя сими ёрдамида электр бо?ланиши. ?имоявий ерлатиш ва нулланишни yзгарувчан токли 380 В номинал кучланишида ва ундан кyп кучланишда барча ?олларда ?yллаш керак.

Хавфи ю?ори ва жуда хавфли ишларни бажаришда кичик кучланишдан бошлаб, портлаши хавфли хоналарда эса – кучланишни ?ийматидан ?атъий назар ?имоявий ерлатиш ва нулланиш бажарилади. Нулланиш занжирида ?имояловчи нуллагич ва ишчи yтказгичлар фар?ланади. ?имояловчи нуллагич yтказгич деб, электр энергиясини истеъмолчисини (?абул ?илувчисини) нулланувчи ?исмини, ток манбаини ерлатилган нейтрали билан бо?ловчи yтказгичга айтилади.

Нолли иш yтказгичини электр ?абул ?илувчиларни ток билан таъминлаш учун ?yллашади ва уни ?ам ерлатилган нейтраль билан фа?ат са?лагич ор?али бо?лашади. Ишчи нолли yтказгични ?имояловчи нолли yтказгич сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки са?лагич куйганда барча унга уланган корпуслар фаза кучланиши остида ?олиши мумкин. ?имоявий yчиргич ?урилмаларига, ток билан шикастланиш хавфи ту?илганда, электрускуналарни автоматик yчиришни таъминлайдиган приборлар киради. Улар датчиклардан, yзгартирувчилардан ва бажарувчи органлардан ташкил топган. Ерга нисбатан корпус кучланиши yзгаришини ва авария ?олатларида фазалар силжишини бартараф этувчи ?урилмалар ?ам ишлаб чи?илган.

Изоляцияловчи ?имоя воситалари, кучланиш остида турган электрускуналар ?исмларидан, одамни изоляция ?илишга мyлжалланган. Асосий ва ?yшимча изоляцияловчи воситалар фар?ланади. 1000 в гача кучланишли электрускуналарга хизмат кyрсатиш учун асосий изоляцияловчи воситалар сифатида: изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва yлчовчи клешлар (?ис?ичлар), кучланиш кyрсаткичлари, диэлектрик перчаткалар, изоляцияловчи дастали чилангарлик-монтаж асбоблари, кучланиш остида таъмирлаш ишларини бажариш учун воситалар (изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар ва б.?.) хизмат ?илади.

?yшимча изоляцияловчи воситаларга: диэлектрик калишлар, гиламчалар ва изоляцияловчи тагликлар киради. Барча изоляцияловчи ?имоя воситалари, ва?тинчалик ерлатиш учун ?yйишга мyлжалланган штангалар, гиламчалар ва тагликлардан таш?ари, тайёрлангандан сyнг электр синовидан ва эксплуатация жараёнида даврий синовлардан yтказилиши керак.

Электр хавфсизлиги бyйича кyриб чи?илган фаолиятлар йyналишлари жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини мажмуали ?yллаш билан амалга оширилиши керак. ?аракатдаги электрускуналарга хизмат кyрсатиш бyйича ишларга 18 ёшдан кичик бyлмаган, дастлабки тиббий кyрикда yтган ва тиббий ?арама-?арши кyрсаткичларга эга бyлмаган шахсларга рухсат этилади. Ишлаш жараёнида электрускуналарда банд бyлган персонал икки йилда бир марта тиббий кyрикдан yтиши керак. Электрускуналарга хизмат кyрсатишга, уларда таъмирлаш монтаж ва созлаш ишларига рухсат этилган шахслар йyл-йyри?дан yтиши ва ме?нат хавфсизлиги методларига y?итилиши, хавфсизлик ?оидалари ва йyри?номалардан билимлари текширилиши керак. Улар хавфсизлик ?оидалари бyйича, техник эксплуатация ?илиш ва хавфсизлик ?оидалари бyйича талабларга мос тарзда та?дим этилган, тегишли малака гуру?ига эга бyлиши керак.

3.5. Статик электрлаш, хавфли ва зарарли омиллари, ?имояси

Корхоналарда диэлектрли хоссаларга эга моддалар ва материаллар кенг ?yлланилади, бу эса статик электр зарядларини вужудга келишига олиб келади. Статик электрлаш иккита диэлектрикларни бир-бирига ёки диэлектрикларни металларга иш?аланиши (бир-бирига тегиш ёки ажралиши) натижасида ?осил бyлади. Бунда иш?аланаётган моддаларда электр зарядлари тyпланиши мумкин, улар агар жисм электр yтказгич ва ерлатилган бyлса, ерга осон yтади. Диэлектрикларда электр зарядлар узо? ва?т ушлаб турилади, шунинг учун улар статик электрлаш номини олишган. Электр зарядларни моддаларда пайдо бyлиш ва жамланиш жараёни электрланиш дейилади.

Статик электрланиш ?одисаси ?уйидаги ?олларда кузатилади:

сую?ликлар о?имида ва улар сачраганда;

газ ва бу? о?имида;

иккита турли хил ?атти? жисмларни бир-бирига тегизиб узо?лаштирилганда (контакт- туташув электрланиши).

Статик электрланишни зарядсизланиши диэлектрик ёки yтказгични сиртида, зарядларни тyпланиши билан бо?ли?, электрстатик майдон кучланганлиги критик ?ийматига эга бyлганда содир бyлади. Электр статик майдон таъсири остида ишлаётган одамларда турли хил эътирозлар учрайди: ?ашланиш-?ижиниш, бош о?ри?и, уй?уни бузилиши, ишта?ани камайиши ва б. ?. Электрстатик майдонлар кучланганлигининг рухсатли даражаси иш жойларида туриш ва?тига кyра yрнатилади. Бир соат ичида электрстатик майдон кучланганлигининг чегаравий рухсатли даражаси 60 кВ/м га тенг yрнатилади. Электрстатик майдон кучланганлиги 20 кВ/м дан кам бyлганда электрстатик майдонда туриш ва?ти давомийлиги регламентланмайди. 20 дан 60 кВ/м гача персонални электрстатик майдонда ?имоя воситаларисиз туриш ва?ти давомийлиги иш жойини кучланганлигига бо?ли? бyлади. Статик электрланишдан ?имояланиш чоралари статик электрланиш зарядларини пайдо бyлиши ва тyпланишини олдини олишга, зарядларни тар?алиш шароитларини яратишга ва уларни зарарли таъсири хавфини бартараф ?илишга йyналтирилган. Асосий ?имоя чораларига ?уйидагилар киради:

ускуналарни электр yтказувчан ?исмларида зарядларни тyпланишига йyл ?уймаслик, бунга зарядлар пайдо бyладиган ускуналар ва коммуникацияларни (аппаратлар, резервуарлар, ?увур yтказгичлар, транспортерлар, ?уйиш ва тyкиш ?урилмаларини) ерлатиш;

?айта ишланаётган моддалар электр ?аршилигини камайтириш;
<< 1 ... 3 4 5 6 7 8 9 10 >>
На страницу:
7 из 10