Оценить:
 Рейтинг: 0

Медиатаълимнинг «ўзбек модели» ни яратиш ва амалиётга жорий этиш истиқболлари

<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
3 из 4
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

5. Оммавий норозилик намойишлари бошланади ва митинглар уюштирилади. Бундай ?аракатлар иштирокчилари тартибсизликлар келтириб чи?аради. Бу ?олат керакли пайтда жангарилар ?аракатга келиши, улар ?окимиятни ?yлга олиб, буни уюштирган ва манфаатдор томонга топшириши керак бyлади.

Бундай сценарийлар Бол?он, Иро?, Миср, Ливия ёки рангли ин?илоб шаклида Украина, Грузия, ?ир?изистонда кузатилди. 2022 йилда ?озо?истон[14 - https://davr24.uz/oz/archives/7653 Мурожаат ва?ти: 21:41 / 22.05.2022.]да, ?ора?алпо?истон[15 - https://kun.uz/news/2022/07/14/qoraqalpogistondagi-voqealar-ortida-qanday-kuchlar-turibdi-siyosiy-tahlilchi-bilan-suhbat?ysclid=l6mj4asgwl734037191 Мурожаат ва?ти: 21:43 / 22.05.2022.]да юз берган ?одисалар ?ам уюштирилган ахборий хуружларнинг натижасидир.

В. Алешченконинг тад?и?отида ?уролли тy?нашувлар пайтида ахборот-психологик таъсир масалалари, тенденциялари акс этган бyлиб, А?Ш, Германия, Буюк Британия, Франция, Хитой, Россия каби мамлакатлардаги ?арбий ?аракатларда ахборот ва психологик таркибий ?исм ва ?уролли кучлар ахборотига юклатилган асосий вазифалар кyриб чи?илади. ?уролли ?аракатлар жараёнида ахборот-психологик таъсирга ?арши курашишнинг айрим устувор йyналишлари таклиф этилади[16 - Aleschenko, V. (2018). THE INFORMATIONAL-PSYCHOLOGICAL INFLUENCE DURING THE ARMED STRUGGLE. Visnyk Taras Shevchenko National University of Kyiv. Military-Special Sciences, 6—10. https://doi.org/10.17721/1728-2217.2018.38.6-10].

Шиддатли геосиёсий ра?обат шароитида ахборот компоненти ?ар ?андай давлатнинг таш?и ва ички сиёсий фаолиятида тобора му?им роль yйнамо?да. Бу эса дунёнинг кyп?иррали ахборот манзараси, ахборот харитасини пайдо ?илмо?да. Яъни ?ар бир мамлакатдаги ОАВ сони, ахборот узатиш каналлари, коммуникация тизимлари, интернет тезлиги, ахборотни олишга имконияти, а?олининг ахборотга бyлган э?тиёжи, сyз эркинлиги кyрсаткичи, мамлакатга ?аратилган сиёсий, и?тисодий, маънавий, ?арбий ва бош?а турдаги ахборий ?уружлар, ахборот хавфсизлиги таъминланганлиги ?олати, истеъмол ?илинаётган ахборотларнинг мазмуни, ра?амли и?тисодиётнинг жорий этилиш ?олати турлича. Бу эса ?ар бир мамлакатда турли ахборий манзарани ?осил ?илади ва буни ахборий харита шаклида, яшил – ахборий ?олат аъло, сари? – ахборий ?олат yртача, ?изил —ахборий ?олат хавфли шаклида кyрсатиш имконини беради. Дунёнинг ахборий манзараси фав?улодда ?олатларда yзгариши, ?ар бир мавзу, жараён, ахборий-психологик кураш ?олати бyйича ало?ида ахборий харита яратилиши ма?садга мувофи?.

Бугун айнан дунёнинг ахборий харитаси дейилмаса-да, унинг компонентларини yзида жамловчи бир ?атор хариталар, индекслар яратилган, юритиб борилмо?да. Масалан, сyз эркинлиги индекси (1.1-расмга ?аранг), ахборотнинг ижобий кyрсаткичи (индекси) – компания, бренд ёки шахс ёки бирор во?еа-?одиса ?а?идаги ахборий вазиятни ба?олаш кyрсаткичи, интернет тезлиги рейтинги[17 - https://svspb.net/danmark/skorost-interneta.php?ysclid=l72d19n97e694346527 Мурожаат ва?ти: 23:37 / 20.08.2022.] ва ?оказо.

1.1-расм.Матбуот эркинлиги индексининг 2022 йилги ?олати[18 - https://rsf.org/en/ranking Мурожаат ва?ти: 23:16 / 20.08.2022.]. Яхши вазият ?они?арли вазият сезиларли муаммолар о?ир вазият жуда жиддий вазият таснифланмаган / маълумотлар йy?.

1.2-расм[19 - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Civilizations_map.png?uselang=ru Мурожаат ва?ти: 8:33 / 05.09.2022.]да С. Хантингтон яратган концепцияга кyра, тамаддуннинг этномаданий бyлиниши, ?арб маданияти (тy? кyк), Лотин Америкаси маданияти (бинафшаранг), япон маданияти (оч ?изил), Син маданияти (тy? ?изил), ?инд маданияти (тy? сари?), ислом маданияти (яшил), православ маданияти (ферузаранг), будда маданияти (сари?), Африка маданияти (жигарранг).

Замонавий медиамакондаги ахборий-психологик курашнинг ижтимоий-сиёсий, и?тисодий ва ?у?у?ий сабаб ва о?ибатлари турлича. Ахборий-психологик кураш давлат хавфсизлигига дахл ?илади, хал?аро тинчликка та?дид солади, жамиятда хаос келтириб чи?аради, маданиятлар емирилишига сабаб бyлади, носо?лом ра?обат му?итини вужудга келтиради, инсонлар маънавияти ва со?ли?ига салбий таъсир кyрсатади. Бу жараёнда асосий ?урол, таъсир воситаси ахборот ?исобланади. Шу боис журналистика ва оммавий коммуникация йyналишида ахборий-психологик курашнинг ахборий му?итга таъсири масаласи, хусусан, ахборот-психологик кураш шароитида ахборот истеъмолига таъсири ва медиа истеъмолида келтириб чи?араётган муаммоларини yрганиш долзарбдир. Ахборот-психологик курашнинг таъсирини 2 та йyналишда yрганиш мумкин: комплекс ва индивидуал таъсир. Комплекс таъсир давлат, жамият, гуру?га таъсир yрганилса, индивидуал таъсирда инсонга, унинг тафаккури, ру?ияти, саломатлигига ?аратилган бyлади.

Ахборий кураш ахборий жамиятдаги ахборий му?итнинг «ифлосланиши», ахборот экологиясининг бузилишига сабаб бyлади. ?арама-?арши томонларнинг бир-бирини обрyсизлантириши, yз манфаатларига хизмат ?илувчи ахборотлар тар?атиши сабаб бирё?лама ва ёл?он ахборотлар кyпайиб боради. Бундай ахборотларнинг инсонга таъсирини ?уйидаги бир неча йyналишларда yрганиш мумкин.

Сиёсий йyналишда, манипуляция таъсирида шахсда бирор сиёсий масала тy?рисида асосланмаган ижтимоий фикр шаклланади, ?айсидир масалага ?арши, ?yллаб-?увватловчи ёки бетараф фикр билдира бошлайди. Бунда фейклар, сохта уюштирилган митинглар, троллар фабрикалари таъсирида оммавий ?айриихтиёрий онг, жамоавий интеллект юзага келади. Аудитория сиёсий масалада, можаролар бир куни yз ечимини топишини, ?а?и?ат нимадан иборатлигини билмаган ?олда ?арор ?абул ?илади, фикр билдиради, сиёсий жараёнларда иштирок этади. Бу фаол фу?аролик позицияси эмас, кyр-кyрона эргашишдир. Бунда ?атлам ёки гуру? yз сиёсий ?арашига эга бyлмайди, манфаатдор томонлар яратган концепцияга кyра фикрлайди.

И?тисодий таъсир давлатлар мисолидагина эмас, ра?обатчи бизнес объектлари yртасида юз беради. И?тисодий ахборот реклама кyринишида бyлиб, унда ишонтиришнинг ассоциация, ностальгия, чиройли ?иёфалар, эфемизм, экстраполяция, аналогия, чал?итиш, гуру? динамикаси, юмор, ?yр?ув каби усулларидан, сотувчи медиама?сулот яратишнинг AIDA, PPPP каби формулалари, таъсир усулларидан фаол фойдаланилади, ахборот таъсири ва ?амровини ошириш SEO ва SMM технологиялари ор?али амалга оширилади. Натижада ахборот истеъмолчиларининг харид жараёнидаги танлови реклама, бренд ма?сулотлар ор?али бош?арилади. Натижада, айни?са, болалар ва yсмирлар реклама ?илинган ма?сулотни тановул ?илиш, бренддаги кийимни кийишга интилади.

Маданий. Америкалик тани?ли сиёсатшунос Самюэль Хантингтон Учинчи жа?он уруши ?а?ида шундай ёзган эди: «Менинг фикримча, янги шаклланаётган дунёда ихтилофлар манбаи мафкура ?ам, и?тисод ?ам бyлмайди. Инсониятни ажратиб турган ?алтис чегара ва асосий ихтилоф манбаи маданият бyлиб ?олади. Миллий давлатлар хал?аро муносабатларда бош иштирокчи ма?омида ?олса-да, глобал сиёсатнинг энг йирик ихтилофлари турли миллат ва тамаддунга мансуб гуру?лар yртасида юз беради. Ушбу тамаддунларни ажратиб турувчи чизи?лар келажакда фронт чизи?лари бyлади»[20 - Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка // Новая постиндустриальная волна на Западе: Антология / Под ред. В.Л.Иноземцева. – М., 1999, С 552.]. Глобаллашув жараёнида давлат ва хал?лар yртасидаги интеграция ва ?амкорлик ало?алари кучаймо?да, натижада «супер этнос», «глобал инсон» пайдо бyлмо?да. Маданиятлараро коммуникация (инг. cross-cultural communication, intercultural communication) ёки маданиятларнинг yзаро таъсири деганда дунё хал?ларининг турли маданиятлари вакиллари yртасидаги турли шакллар (тил, нут?, ёзма, электрон ва бош?а коммуникация турлари) даги бевосита ва билвосита коммуникация, муло?от жараёни тушунилади.

Маданиятлараро коммуникация жараёнида ахборот асосий хомашё, товар, муло?от ва муносабатларни таъминлаб берувчи омилдир. Кyплаб одамлар кyнгилли ёки мажбурий равишда у ёки бу ижтимоий гуру?лар таркибига киради. Бу гуру?лар yз маданий хусусиятларига эга бyлиб, тузилмавий ну?таи назардан улар микромаданият (субмаданият) деб аталади ва макромаданиятнинг таркибий ?исми ?исобланади. ?ар бир микромаданият yзининг оназамин маданияти билан yхшашлик ва тафовутларга эга бyлади. Айни пайтда оназамин маданияти микромаданиятдан этник ва диний мансублик, географик жойлашув, и?тисодий а?вол, шахснинг жинси ва ёши, оилавий а?воли ва аъзоларининг ма?оми жи?атидан фар?ланади ва бу ?олат зиддиятларни келтириб чи?аради.

«Маданиятшунос олимларнинг фикрича, „одамлар ?анча бyлса, фикрлар ?ам шунча“, одамларнинг фикрлари бир-бирига доимо ?арама-?арши бyлади, айрим ?олларда можарони келтириб чи?аради. Маданиятшуносликда можарога маданиятлараро муомалада тy?нашув ёки ра?обат сифатида эмас, балки коммуникациянинг бузилиши сифатида ?аралади»[21 - http://jurnal.org/articles/2017/kult1.html?ysclid=lbjbdldmsi906608922 Мурожаат ва?ти: 13:51 / 09.08.2022.].

?арб олими К. Делхес «Маданият назарияси» китобида коммуникациявий можароларнинг учта асосий сабабини кyрсатади, коммуникантларнинг шахсий хусусиятлари, ижтимоий (шахслараро) муносабатлар ва ташкилий муносабатлар[22 - Delhes K. Soziale Kommunikation. Opladen, 1994.]. Можароларни бартараф ?илиш кyринишлари унинг иштирокчилари маданиятларининг хусусиятлари билан белгиланади. Диний ва этник зиддиятлар yта мураккаб хал?аро муаммоларга айланиб бораётган ?озирги даврда маданиятлараро, конфессиялараро ва миллатлараро ?амкорлик, муло?от турли негатив стереотипларга ?арши, зиддиятларни бартараф этишда турли маданий ва диний бирликлар ва уюшмалар yртасидаги ?амкорликни шакллантиришда му?им восита ?исобланади. Медиамаданият ташувчи восита сифатида атроф-оламни ноадекват ?абул ?илиш, коммуникатив хатоликлар ва маданиятлараро тушунмовчиликларга йyл ?yйиш, келгусида yзаро конфликтларга олиб келиши мумкин бyлган нотур?ун вазиятларни юзага келтириши мумкин.

Маънавий. Ахло?ий таназзул, ахло?ий о?ишлар, ?айриинсоний хатти-харакатларга ундаш сабаб маънавиятнинг емирилиши.

Жисмоний (ёки со?ли??а таъсир). Бунда индивидуал таъсир устуворлик ?илади. Медиа?арамликнинг инсоннинг жисмоний ?олати, саломатлигига салбий таъсири – кyриш ?обилияти сусайиши, умурт?а по?онаси ?ийшайиши (медиа истеъмолида «Lean back» (ор?ага суяниш) моделидан «Lean forward» (олдинга энгашиш) га yтиш сабабли), болаларнинг ривожланишдан ортда ?олиши, ди??ат етишмаслиги, ирода бузилиши, ру?ий саломатликда стресс, депрессия, хотира сусайиши кабилар, шунингдек, ахборот таъсирида yз танасига зарар етказиш кузатилади.

Ахборот-психологик курашнинг бу ва бош?а салбий таъсир ?амда о?ибатларидан ?имояланиш му?им вазифа. Ахборотни узатиш каналлари ва воситаларини назорат ?илиш имконсизлиги туфайли медиа истеъмолчиларида зарур малакани шакллантириш та?озо этилади. Ахборотдан ба?рамандлик, ахборотдан тy?ри фойдаланиш, тy?рини нотy?ридан ажрата олиш, репрезентация ва реалликнинг фар?ини англаш учун ахборот истеъмолчиларини ахборий жамиятга тайёрлашга ?аратилган мазкур вазифани замонавий медиамаконда медиатаълим бажармо?да.

1.2§ Ўзбекистонда ахборий ва киберхавфсизликка та?дидлардан ?имояланишда медиатаълимни жорий этиш зарурати, ?онуний асослари, шарт-шароитлари

Назарий жи?атдан олганда, оммавий ахборот воситаларининг монологик табиати ва медиама?сулотнинг жамоавий муаллифлиги унинг универсаллиги ва бетарафлигини таъминлайди. Биро? аудитория аъзолари уни индивидуал ?абул ?илиш, тал?инлар турличалиги, ?онун ва ахло? меъёрлари, умуминсоний тамойилларга амал ?илмайдиган ОАВ ёки ОАВ ма?омида бyлмаган ахборот тар?атувчи каналлар мавжудлиги ахборот маданияти заруратини долзарблаштиради.

Медиатаълимни жорий этиш зарурати, аввало, ахборот кyплиги, унда ёл?он ва зарарли ахборотлар борлиги, яъни ахборий му?итнинг ифлосланиши сабаблидир. Буни Ўзбекистон мисолида та?лил этамиз. 2019 йил ?олатига кyра, UZ доменида рyйхатдан yтган фаол доменлар сони 71 мингдан ошган[23 - https://xs.uz/uzkr/post/millij-uz-domenida-rojkhatdan-otgan-sajtlar-soni-71-mingdan-oshdi Мурожаат ва?ти: 00:37 / 21.08.2022.]. 2021 йилнинг декабрь ?олатига кyра, миллий домен маконидаги 289 та веб-сайтда порнография, 91 та веб-сайтда эса бе?аёлик ва маънавий бузу?лик тар?иботига хизмат ?илиши мумкин бyлган ?олатлар ани?ланган бyлиб, 2097 та ?онунбузарлик ?олати ?айд этилган[24 - https://kun.uz/news/2022/02/01/milliy-domen-makonida-289-ta-pornografik-veb-sayt-aniqlandi?ysclid=l72faq8zbx717176975 Мурожаат ва?ти: 13:51 / 21.08.2022.]. Буз?унчилик, зyравонлик, экстремизм ва терроризмни тар?иб ?илувчи веб-сайтлар сони 10 000 тадан зиёд[25 - http://old.muslim.uz/index.php/maqolalar/item/17398?ysclid=l6m1nakolf322574428 Мурожаат ва?ти: 13:51 / 09.08.2022.]. Мутахассислар маълумотига кyра, интернет ор?али тар?атиладиган ахборотнинг 49 фоизи сезиларли даражада зyравонлик ва ёвузликнинг, 57 фоизи ахло?сизликнинг бевосита ва билвосита тар?иботига хизмат ?илади. 25 фоиз ахборот эса ёл?он, тy?има, 31 фоиз маълумот ?а?и?атга тyла мос эмас[26 - Янги Ўзбекистон, 2022 йил, 14 июль]. Бу ?олат ёшлар онгу шуурига кучли таъсир этувчи буз?унчи ?оялар, миллий менталитетга зид, зарарли одат ва кyникмалар, текширилмаган ахборотга ?ам бирдек тааллу?лидир. Бу кyрсаткичлар ахборот хавфсизлигига та?дидлар мавжудлигини кyрсатади. Шунинг учун тар?атилаётган бу каби ахборотларни ёшларнинг тy?ридан-тy?ри ?абул ?илаётгани ва унинг о?ибатларини илмий асосда yрганиш ва ечимлар топиш зарур.

Шунингдек, коммуникациянинг шакли yзгариши, яъни муло?отнинг виртуаллашиб бориши ?ам долзарб масала. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатининг Ахборот сиёсати ва давлат органларида очи?ликни таъминлаш масалалари ?yмитаси берган маълумотга кyра, Ўзбекистонда энг кyп фойдаланиладиган ижтимоий тармо? «Telegram» мессенжери бyлиб, 18 миллиондан кyп инсон ундан фойдаланади. Ёшлар ахборотни фаол ?абул ?илувчи сегмент. Уларнинг ахборотни тан?идий та?лил этиб ?абул ?илишига эришиш таълим олдидаги долзарб вазифа. Сабаби, бир ?атор замонавий тад?и?отларда, масалан, П. Макгинниснинг FOMO sapiens (ингл. Fear of missing out – бой берилган фойда синдроми) авлод[27 - Макгиннис П. FOMO sapiens: Как избавиться от страха упущенных возможностей и начать принимать правильные решения = Patrick J. McGinnis. Fear of Missing Out: Practical Decision-Making in a World of Overwhelming Choice / пер. с англ. Ольга Бараш. – М.: Альпина Паблишер, 2021. – 256 с.] хусусиятлари борасидаги ?арашлари, шунингдек, X. Zhang, ва Z. Zhong кабиларнинг медиа?арамликнинг назарий асослари[28 - Zhang, X., & Zhong, Z. J. (2020). Extending media system dependency theory to informational media use and environmentalism: A cross-national study. Telematics and Informatics, 50, 101378. https://doi.org/10.1016/J.TELE.2020.101378], T.T.Thomas ва бош?аларнинг фаббинг (ингл. phubbing; phone – муло?отдан ?очиш) нинг шахсий ?аётга таъсири[29 - Thomas, T. T., Carnelley, K. B., & Hart, C. M. (2022). Phubbing in romantic relationships and retaliation: A daily diary study. Computers in Human Behavior, 137, 107398. https://doi.org/10.1016/J.CHB.2022.107398], X. Wu ва бош?аларнинг бегонашувни келтириб чи?ариши[30 - Wu, X., Zhang, L., Yang, R., Zhu, T., Xiang, M., & Wu, G. (2022). Parents can’t see me, can peers see me? Parental phubbing and adolescents’ peer alienation via the mediating role of parental rejection. Child Abuse & Neglect, 132, 105806. https://doi.org/10.1016/J.CHIABU.2022.105806], L.Tomczyk, ва E.S.Lizdeнинг номофобия (ингл. Nomophobia – телефонсиз ?олишдан ?yр?ув) нинг оиладаги фаровонликка таъсири[31 - Tomczyk, L., & Lizde, E. S. (2022). Nomophobia and Phubbing: Wellbeing and new media education in the family among adolescents in Bosnia and Herzegovina. Children and Youth Services Review, 137, 106489. https://doi.org/10.1016/J.CHILDYOUTH.2022.106489]га ба?ишланган тад?и?отларида ахборот истеъмолидаги муаммолар, коммуникациядаги ру?ий ?олат ва ижтимоий ?аётга таъсир масалалари yрганилмо?да. Бу муаммолар yзбекистонлик ёшлар учун ?ам тегишли бyлиб, муаммонинг ечимини ?идириш топиш, натижаларни амалиётга жорий этиш оммавий коммуникация фани олдидаги актуал вазифадир.

Давлат ва жамият хавфсизлигига ахборот, психологик ва киберта?дидларнинг мавжудлиги. 2022 йил июль ойининг бошида провакация натижасида ?ора?алпо?истонда юз берган во?еалар[32 - https://uza.uz/uz/posts/qoraqalpogistondagi-voqealar-haqida-yangi-malumotlar-berildi-video_388152 Мурожаат ва?ти: 01:27 / 21.08.2022.] а?олига медиаахборий саводхонлик, ахборотларни текшириб ?абул ?илиш малакаси заруратини кyрсатди. ?ора?алпо?истондаги во?еаларда оммавий митинг, тартибсизлик, ички ишлар ходимларининг ?уролларини тортиб олиш, давлат идораларига ?ужум ва бош?а ?аракатлар ижтимоий тармо?ларда тар?атилган ахборотлар ор?али а?олини ?аракатга келтириш, ахборотларни нотy?ри тал?ин ?илиш, фактларга эмас, ?иссиётларга, шахсий фикрга таяниш, ?а?и?ий ахборот манбалари билан сохта аккаунт хабарларини ажрата олмаслик, тролларни англамаслик, yзаро муносабатда ?урмат принципига амал ?илмаслик, тан?идий тафаккур ?илмаслик, шошиб ?арор чи?ариш, ахборотларга о?илона ба?о, рационал ёндашув етишмаслиги натижасида юз берган. Медиатаълим бу муаммоларга ечим бyла олади.

Киберхавфсизликни таъминлашда ?ам кибермакон фойдаланувчиларининг ахборий саводхонликнинг му?им компоненти бyлган ра?амли саводхонликка эга бyлиши талаб этилади. Маълумки, киберхавфсизлик ахборот хавфсизлигининг бир кyриниши бyлиб, ахборотларни мазмунига кyра саралаб олишга хизмат ?илувчи юксак маънавиятдан yзгачаро? тушунча. У кyпро? техник жараёнларга оид бyлиб, оддий фойдаланувчи учун почта, ижтимоий тармо?лар, тyлов тизимларида ишончли ва муста?кам паролларни yрнатиш, yз шахсий компьютери ва смарфонини вируслардан ?имоялаш, шахсий маълумотлари дахлсизлигини таъминлай олишни англатади. Кенгро? маънода эса киберхавфсизлик ра?амли маълумотлар хавфсизлиги, тармо?лар, мобил иловалар ва ?урилмаларнинг хакерлик ?ужумларидан ?имоясига ?аратилган чора-тадбирлар мажмуидир. Бу маълумотлар конфиденциаллигини са?лаш, уларнинг бутунлигини ?имоялаш, у ёки бу сайт, илова, дастурнинг ишончли ва тyла?онли ишлашини англатади.

Ра?амли оламга реал оламда барча жараёнлар – таълим, хизмат кyрсатиш, ишлаб чи?ариш, муло?от, ?амён билан бирга, турли та?дид, хавф-хатар ва жиноятлар ?ам кyчди. Кибер?ужум, кибержиноят, кибертаъ?иблар, криптовалюталар бyйича яширин фаолиятнинг ортиши, тролл (сохта аккаунт), спам, ботлар фаолияти кенгайиши киберхавфсизлик масаласини Ўзбекистонда ?ам кун тартибига олиб чи?ди. Барча тизим ва жараёнлар ра?амлашар, ахборотлашар экан, уларнинг техник жи?атдан мукаммал ва бехато ишлашини, хавфсизлигини таъминлаш му?им ма?сад ?исобланади.

«2022—2026 йилларга мyлжалланган Янги Ўзбекистоннинг Тара??иёт стратегияси»[33 - https://lex.uz/uz/docs/5841063 Мурожаат ва?ти: 10:27 / 05.09.2022.]нинг 89-ма?садида белгиланган фу?ароларнинг ахборот олиш ва тар?атиш эркинлиги борасидаги ?у?у?ларини янада муста?камлаш, фу?ароларнинг ахборот-коммуникация воситаларидан фойдаланиш маданиятини ошириш, шахсий ва сир са?ланиши лозим бyлган маълумотларни интернет тармо?ида ошкор ?илиш билан бо?ли? дахлсизлик ?у?у?и бузилишининг олдини олиш, кибержиноятчиликнинг олдини олиш тизимини яратиш билан бо?ли? устувор вазифалар шу ма?садга ?аратилган. Ўзбекистон Республикасининг «Киберхавфсизлик тy?рисида”ги ?онуни ?абул ?илингани янги Ўзбекистонда хавфсиз ахборот сиёсатини олиб бориш, киберхавфсизликка доир меъёрларнинг ?у?у?ий жи?атдан муста?камланиши юзасидан зарур во?еа бyлди. Ра?амли олам ?али ?у?у?ий жи?атдан yз ма?омини ани? белгилай олгани йy?. Та?дидларнинг янги тур ва шакллари пайдо бyлмо?да. Уларни ?онунчиликда акс эттириш зарур. Бу миллий кибермаконда жиноятчиликка ?арши ?урашиш со?асидаги фаолиятни тартибга солади. Зотан, виртуал оламдаги жиноятчиликнинг зарари ва хавфи реал оламдагидан кам эмас.

«Киберхавфсизлик маркази» ДУКнинг йиллик ?исоботи[34 - https://csec.uz/ Мурожаат ва?ти: 10:32 / 05.09.2022.]да келтирилишича, 2021 йил ?олатига кyра, интернетнинг миллий сегментида 100 мингдан зиёд домен рyйхатга олинган бyлиб, улардан 38 мингга я?ини фаолдир. Улардан фа?ат 14 мингдан зиёди хавфсиз, яъни «SSL» хавфсизлик сертификатига эга. Бош?аларида сертификатнинг амал ?илиш муддати тугаган ёки сертификат мавжуд эмас. «SSL» хавфсизлик сертификати сайт манзилида «https» шаклида ифодаланиб, «http» эса сертификат йy?лигини англатади. «SSL» хавфсизлик сертификатига эга бyлган сайтлар ишончли сайтлар ?исобланади.

2021 йилда интернет тармо?ининг миллий сегментида 17 097 478 та зарарли ва шуб?али тармо? фаоллиги ?олати ани?ланган. Уларнинг 76 фоизи бот-тармо? иштирокчиларига тегишли. Эътиборлиси, тармо? аномалиялари ва ани?ланган киберхавфсизлик заифликларга чоралар кyришни мувофи?лаштириш ор?али 2021 йил 2020 йилнинг шу даврига нисбатан киберта?дидлар сони 20 фоиз камайган.

1.4-расм. «Киберхавфсизлик маркази» ДУКнинг веб иловаларни ?имоя ?илиш тизими ёрдамида интернет тармо?ининг миллий сегментининг веб сайтларига ?илинган 1 354 106 та кибер?ужум ани?ланган ва бартараф этилган.

«Uz» доменидаги веб сайтларда 444 та инцидент ?айд этилган бyлиб, улардан энг кyпини рухсатсиз контентни юклаб олиш (341 та) ва асосий са?ифага рухсатсиз yзгартиришлар киритиш (Deface) (89 та) ташкил этган. Инцидентлар та?лили шуни кyрсатдики, давлат секторининг веб сайтлари хусусий секторга нисбатан уч баравар камро? ?ужумга учраган.

1.5-расм. Манзил майдонлардан кибер?ужумлар амалга оширилган мамлакатлар.

Та?лил натижасида «Wordpress», «Joomla», «Open Journal Systems» ва «Drupal» контентни бош?ариш тизимларида ишлаб чи?илган веб сайтлар энг заиф экани ани?ланган. Веб иловаларда заифликларнинг мавжудлиги, yз ва?тида янгиланмагани, заиф пароллардан фойдаланиш хакерларнинг буз?унчи фаолиятига йyл очиб бермо?да. 2021 йилда Ўзбекистонда ахборот тизимлари ва ресурслари, шунингдек, улардан фойдаланувчиларнинг киберхавфсизлигига та?дид соладиган 6635 та зарарли файл ва скрипт ани?ланган. Бундай вазиятнинг юзага келиши миллий ахборот тизимлари ва ресурслари эгалари ?амда маъмурларининг ахборот ва киберхавфсизлик талабларига эътиборсизлик билан муносабатда бyлиши билан бо?ли? бyлиб, бу эса уларнинг ишига рухсатсиз аралашиш хавфини сезиларли даражада оширади. Медиатаълим касбга йyналтириш вазифасини ?ам бажариб, ахборий ва киберхавфсизлик долзарблигни тушунадиган, буни yз фаолиятида ?yллай оладиган мутахассислар етишиб чи?ишига хизмат ?илади.

Мавжуд вазият муаммога эътибор ?аратиш, ахборот му?итида ра?амли экологияни, инсонларнинг ра?амли саломатлигини са?лашнинг долзарблигини кyрсатади. Ра?амли оламда медиасаводхонлик киберхавфсизликни таъминловчи му?им категория вазифасини бажаради. Маълумки, ра?амли саводхонлик медиасаводхонликнинг му?им компоненти бyлиб, медиасаводхон инсон шахсий маълумотлари дахлсизлигини таъминлай олади, сунъий интеллект бyйича билимга эга бyлади, троллар ?аракатини, бот билан муло?отга киришганини ил?айди, сохта видео, фейк суратларни метадата маълумотлари, илк манбаларга кyра ани?лай олади.

Медитаълим шакллантирадиган махсус билим ва кyникмалар ахборот маконида киберта?дид, кибержиноятчилардан ?имояланишда асосий вазифани бажаради. Ра?амли олам аъзоларининг ахборот-коммуникация технологиялари ва ахборот хавфсизлиги со?асидаги малакаси ва билимини мунтазам ошириб бориш ор?али киберхавфсизликка та?дидлар ва о?ибатларни бартараф мумкин.

Энг му?ими, медиасаводхонлик динлараро ба?рикенглик, маданиятлараро ?амжи?атлик, тенглик, ижтимоий интеграция, мослашувчанлик, тинчлик ва бар?арор ривожланишни таъминлашга ?исса ?yшади. Бу кyпмиллатли Ўзбекистонда тинчлик, ?амжи?атликни таъминлашда му?им.

Янги Ўзбекистоннинг ахборот сиёсатида очи?лик, тан?идий та?лилга катта yрин берилгани медиатаълимни жорий этишга шароит яратади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ—60-сон фармонига кyра тасди?ланган Янги Ўзбекистоннинг 2022—2026 йилларга мyлжалланган Тара??иёт стратегияси 71-ма?садида «оммавий ахборот воситаларида, ижтимоий тармо?ларда холис ахборотларни yз ва?тида бериб бориш ор?али ёл?он маълумотлар тар?алишининг олдини олиш[35 - https://lex.uz/uz/docs/5841063 Мурожаат ва?ти: 09:08 / 26.08.2022.]” белгиланган. Бу борадаги маънавий жи?атдан со?лом ахборот маконини шакллантириш, оммавий ахборот воситаларида ва ижтимоий тармо?ларда холис ахборотларнинг yз ва?тида бериб борилишини таъминлаш, ёл?он ва деструктив маълумотлар тар?атилишининг олдини олиш каби амалий чора-тадбирлар акс этган бyлиб, вазифа ижроси Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги ?амда Республика Маънавият ва маърифат марказига юкланган. 89-ма?садда эса фу?ароларнинг ахборот олиш ва тар?атиш эркинлиги борасидаги ?у?у?ларини янада муста?камлаш, ахборот со?асини тартибга солувчи ягона тизимлаштирилган норматив-?у?у?ий ?ужжат лойи?асини ишлаб чи?иш, фу?ароларнинг ахборот-коммуникация воситаларидан фойдаланиш маданиятини ошириш, шахсий ва сир са?ланиши лозим бyлган маълумотларни интернет тармо?ида ошкор ?илиш билан бо?ли? дахлсизлик ?у?у?и бузилишининг олдини олиш, кибержиноятчиликнинг олдини олиш тизимини яратиш кyзда тутилган.

Фу?ароларнинг ахборот-коммуникация воситаларидан фойдаланиш маданиятини ошириш йyналишида турли ёш тоифаси учун мyлжалланган y?ув курслари ?амда онлайн дастурларни оммалаштириш, хал? таълими ва профессионал таълим тизимининг тегишли дарсликларига медиасаводхонлик бyйича мавзуларни жорий ?илиш белгиланган. Ахборот майдонидаги кибер?ужум ва та?дидларни мониторинг ?илиш тизимини янада такомиллаштириш бyйича бир ?атор вазифалар орасида ?ар йили талаба ва y?увчилар орасида кибер?ужумларни ани?лаш бyйича республика ми?ёсида конкурслар yтказиш назарда тутилгани медиатаълимнинг ма?сад ва вазифаларига мос келади.

2021 йил ?олатига кyра, Ўзбекистонда 10 ёшгача бyлган 7,5 миллиондан орти? бола яшайди[36 - https://xs.uz/uzkr/post/ozbekistonda-yangi-kanal-ish-boshladi-uning-auditoriyasi-3-yoshdan-9-yoshgacha-bolgan-bolalar Мурожаат ва?ти: 11:01 / 06.09.2022.]. 6-жадвалда эса 2022 йилдаги а?олининг ёш таркибига кyра та?симланиши[37 - https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/demography-2 Мурожаат ва?ти: 11:16 / 06.09.2022.]да болаларнинг сони ?уйидагича.

1.1-жадвал. А?олининг ёш таркибига кyра та?симланиши.

Замонавий медиа институти (MOMRI) экспертлари болаларнинг медиа истеъмолини тад?и? этиб, ТВ, интернет ва мессенжерлар болалар yртасида оммабоп эканлигини таъкидлаган[38 - https://adindex.ru/news/researches/2019/03/17/270654.phtml Мурожаат ва?ти: 11:20 / 06.09.2022.]. 10—12 ёшли аудиториянинг 60 фоизи мессенжерлардан, 47 фоизи ижтимоий тармо?лардан фойдаланади. Шу билан бирга телевидение yзининг оммабоплигини са?лаб турибди: 2—12 ёш орали?идаги экрансеварларнинг фоиз кyрсаткичи 73 га тенг. 4—9 ёшдаги болаларнинг 59 фоизи ?еч бyлмаса, кунига бир марта телевизор кyрса, 89 фоизи ?афтасига бир маротаба, 99 фоизи ойига бир марта бyлса ?ам телевизор кyради. Улар кунига yртача 2 соат мультсериал, сериал, мультфильмлар томоша ?илади. Реклама yз самарадорлиги ва таъсирчанлигини кyрсатмо?да. Болаларнинг 79 фоизи ота-онасидан реклама ?илинаётган ма?сулотларни олиб беришни сyрайди.

Интернет yсмирлар ?аётида ало?ида yрин тутади. Интернет ор?али видео кyриш, yйин yйнаш, айни?са, y?ил болаларга ?изи?арли. Улар, шунингдек, таълим жараёни учун му?им ахборотларни ?ам излашади. Ўтказилган сyровнома натижаларига кyра, респондентлар ?ар куни интернетда минимум 3 соат ва?т yтказишади. Интернетга кириш воситаси шахсий смартфон. Улар кирадиган базалар ичида таълимий, кyнгилочар ва ?аваскорлик гуру?лари мавжуд. Болалар ва yсмирларнинг интернет билан yтказадиган ва?тининг асосий ?исмини YouTube эгаллайди. Бу видеоресурснинг болалар ва yсмирлар ?изи?ишига мослаша олиши, унда тавсия этиладиган видеолар ?исми борлиги ?изи?ишни янада оширади. Улар орасида аудитория эътиборини тортишда блогерлар катта yрин тутади. Айни?са, «приколлар», «челленжлар», «бьюти» (?излар учун), видеоyйинлар ва саё?атлар ?изи?арли. Фильмлар, сериаллар фаол томоша ?илинади, y?ил болаларни кyпро? yйинли мавзулар ?изи?тиради. Босма оммавий ахборот воситаларининг ?ам болалар учун мyлжалланган контенти фаол ишлаб турибди.

Ўзбекистонда болалар ва ёшлар а?олининг катта ?исмини ташкил этиши, уларнинг медиама?сулотларни фаол истеъмол ?илаётганлиги медиа, ахборот билан муносабатларни тартибга солишнинг ?у?у?ий асосларини яратишни та?озо этди. Ўзбекистон Республикасининг «Болаларни уларнинг со?ли?ига зарар етказувчи ахборотдан ?имоя ?илиш тy?рисида”ги ?онуни болаларнинг ахборот билан муносабати, медиа истеъмолини тартибга солади. Миллий медиамаконда ?ам, глобал интернет тармо?ида ?ам болаларнинг ру?ий ва жисмоний жи?атдан меъёрий, со?лом yсишига салбий таъсир кyрсатувчи, ?атто тy?ри ма?садда, масалан, таълим учун мурожаат ?илганда уларни чал?итувчи ахборотлар кyп. Бу yз жонига ?асд ?илишга чорловчи yйинлар, инсонларга ва жониворларга шаф?атсизлик акс этган видеолар, ?аёсиз суратлар, ?имор, спиртли ичимликлар ичиш ва тамаки чекишга чорловчи ахборотлар, терроризм тар?иботи ва ?оказолар бyлиши мумкин. Бундан таш?ари, болаларнинг ёшига мос бyлмаган ахборотлар ?ам мавжуд. «Болаларни уларнинг со?ли?ига зарар етказувчи ахборотдан ?имоя ?илиш тy?рисида”ги ?онуни туфайли ахборот ма?сулотларини ёшга доир таснифлашни амалга ошириш тизими жорий этилди. Ёшни таснифлаш бyйича хорижда тан олинган таснифларга кyра, ахборотни ?абул ?илувчилар бешта асосий тоифага бyлинади:

– 7 ёшгача бyлган болалар.

– 7 ёшдан 12 ёшгача бyлган болалар.

– 12—16 ёшли yсмирлар.

– 16—18 ёшли ёшлар.

– 18 ёшдан катта бyлган тоифалар.

«Болаларни уларнинг со?ли?ига зарар етказувчи ахборотдан ?имоя ?илиш тy?рисида”ги ?онуни ахборот ма?сулотларини ёш тоифаси бyйича таснифлаш ва уларни Ўзбекистон Республикаси ?удудида тар?атиш пайтида тегишли ёш тоифасини (0+, 7+, 12+, 16+, 18+) жойлаштирган ?олда тар?атиш тартибини белгилаб берди. Муайян ёш тоифаларидаги болалар yртасида тар?атилиши чекланган ахборот ма?сулотларига:

«шаф?атсизлик, жисмоний ва (ёки) ру?ий зyравонлик, жиноят ёки жамиятга ?арши бош?а хатти-?аракатлар тасвири ёки баёни тарзида та?дим этиладиган;

болаларда ?yр?ув, ва?има ёки саросима уй?отадиган, жумладан, куч ишлатилмаган yлимни, касалликни, yз жонига ?асд ?илишни, бахтсиз ?одисани, аварияни ёки фалокатни ва (ёки) уларнинг о?ибатларини инсон ?адр-?имматини камситадиган шаклда тасвирлаш ёки баён этиш тарзида та?дим этиладиган;
<< 1 2 3 4 >>
На страницу:
3 из 4