Захад Беларусi: гiстарычны пазл

Раздзелены Берасцейшчына i Гродзеншчына былi y складзе ІІ Рэчы Паспалiтай. У 20-х гадах ХХ стагоддзя палякi зрабiлi Брэст цэнтрам ваяводства, а Гродна толькi цэнтрам павета y складзе ваяводства са сталiцай у Беластоку.

У складзе БССР Гродна i Брэст атрымалi свае вобласцi, такiм чынам зраyняyшыся y сталiчным статусе.

Цэнтрамi абласцей гэтыя заходнiя гарады з'яyляюцца i y складзе Рэспублiкi Беларусь.

На момант напiсання кнiгi Гродна – буйнейшы заходнi горад, якi лiдзiруе y большасцi yнутраных рэйтынгаy самых прыгожых гарадоy Беларусi, затое Брэсцкая крэпасць прымае большую, чым любы гродзенскi аб'ект, колькасць турыстаy, якiя y асноyным едуць з Расii.

Два цэнтры на захадзе Беларусi. Два такiя блiзкiя, але y нечым i такiя далёкiя, цудоyныя гарады. Іх гiсторыя – не толькi гiсторыя своеасаблiвай барацьбы за палiтычную вагу, але i летапiс як бы падзеленых памiж двума гарадамi, эпахальных падзей, якiя мелi yплыy на сотнi тысяч продкаy сучасных беларусаy. Таму гарады злучаны адмысловымi глыбiннымi нiцямi, якiя не заyсёды проста yбачыць абывацелям, але якiя i нельга разарваць, пакуль чалавечая цывiлiзацыя захоyвае прыведзеныя вышэй гiстарычныя звесткi y сваiх вялiкiх архiвах.

Фрагмент 2. Імперскiя крэпасцi y Брэсце i Гродне

Знакамiтая Брэсцкая крэпасць, вядомая далёка за межамi Беларусi, без усялякага сумнення яyляе сабой унушальны архiтэктурны аб'ект, з багатай гiсторыяй.

Будаyнiцтва гэтага фартыфiкацыйнага збудавання было, аднак, спалучана з культурнай трагедыяй горада над Бугам, а менавiта: знiшчэннем усяго старога горада старажытнага Берасця.

Ажыццяyлялася будаyнiцтва y 30-х i на пачатку 40-х гадоy XIX стагоддзя, пазней рабiлiлiся шматлiкiя «дабудоyкi» крэпасцi.

Рашэнне аб будаyнiцтве дастаткова маштабнага i дарагога аб'екта прыняy цар Мiкалай I, якi асабiста прыязджаy у Брэст. Дзякуючы yспамiнам жыхаркi старога Брэста, Палiны (Паyлiны) Венгеравай вядома, што мясцовая яyрэйская абшчына была y жаху ад праекта, якi прадугледжвае знiшчэнне iх горада, хаця yлады i абяцалi кампенсаваць страты. Людзi прасiлi захаваць iх дом, але нiякiя просьбы, зразумела, не мелi эфекту i зацверджаны найвышэйшым загадам план быy рэалiзаваны.

Так крэпасць паглынула адзiн з найбагацейшых, у свой час, гарадоy ВКЛ, якi быy адным з ключавых палiтычных цэнтраy краiны y перыяд праyлення Ягайлы i яго нашчадкаy.

Гарадзенская крэпасць – значна менш вядомы аб'ект. Для малапрыкметнасцi гродзенскага фартыфiкацыйнага комплексу на фоне брэсцкага субрата ёсць шэраг прычын. Гэта i адсутнасць шырока вядомай гераiчнай гiсторыi – бо гродзенская крэпасць – гэта не гiсторыя гераiчнага супрацiву, а якраз наадварот – гiсторыя занадта хуткай здачы. Важнае тут i менш суцэльнае, у параyнаннi з Брэсцкай крэпасцю, аблiчча, i, нарэшце, знаходжанне y ценi больш яркiх i раскручаных аб'ектаy Гродна, здольнага прапанаваць турыстам сотнi розных больш цi менш уражальных помнiкаy архiтэктуры.

Праект Гродзенскай крэпасцi 1807 года. Большая частка горада ляжыць усярэдзiне yмацаванняy.

Гродзенскую крэпасць збiралiся будаваць вельмi доyга – так доyга, што y вынiку рэальна прыступiлi да будаyнiцтва толькi y канцы XIX стагоддзя. Некаторыя праекты крэпасцi прадугледжвалi yзвядзенне yмацаванняy у цэнтральнай частцы горада, што, у вынiку, скончылася б для старога Гродна катастрофай, хаця, як можна меркаваць, не такой маштабнай, як у Брэсце, але yсё ж жахлiвай па сваiх наступствах для yсёй культуры беларускага народа.

У вынiку, у Гродне зрабiлi тое, што, несумненна, трэба было зрабiць у Берасце. Аб'екты крэпасцi yзвялi не y цэнтры Гродна i, адпаведна, яны не пашкодзiлi каштоyнай забудове старажытнага горада, а толькi дапоyнiлi яго архiтэктурную палiтру новымi фарбамi.

Два гарады, дзве iмперскiя крэпасцi, дзве розныя гiсторыi, толькi адна з якiх спалучана з гiбеллю найкаштоyнейшых для краiны культурных помнiкаy. Так распарадзiyся лёс, i нашчадкам застаецца выношваць праекты частковай рэгенерацыi старога Брэста (аyтар з'яyляецца прыхiльнiкам падобных iдэй) i спрабаваць засвоiць урокi гiсторыi, каб наступныя пакаленнi як мага менш наракалi на страту каштоyных узораy архiтэктуры, створаных дзякуючы працы майстроy мiнулых стагоддзяy.

Фрагмент 3. Старыя цэнтры Брэста i Гродна

Старыя цэнтры дзвюх важных вялiкакняскiх рэзiдэнцый, Брэста i Гродна, маюць нямала агульнага, але, зразумела, маецца i немалая колькасцю адрозненняy.

Найважнейшымi дамiнантамi гiстарычных цэнтраy двух гарадоy былi храмы, якiя y асноyным належалi каталiцкiм манастырам. Вылучалiся таксама каралеyскiя рэзiдэнцыi, а y выпадку Гродна, яшчэ i маштабныя магнацкiя палацы, пабудаваныя з каменя y эпоху, калi горад над Нёманам быy сеймавай сталiцай Рэчы Паспалiтай.

Брэст у другой палове XVII стагоддзя, падчас аблогi шведскiмi войскамi. Фрагмент гравюры Дальберга.

Стылiстычны аналiз брэсцкiх храмаy, якiя належалi розным каталiцкiм ордэнам, паказвае нямала агульных рыс гэтых пабудоy, што дазваляе казаць аб нейкай мастацкай праграме, у рамках якой фармаваyся своеасаблiвы гарадскi стыль, падобна таму, як гэта было зроблена y Вiльнi цi Вiцебску.

Храмы Брэста маюць масiyныя формы. Яны пазбаyлены высокiх, стройных веж, такiх характэрных для вiленскага барока, але затое y кампазiцыi аб'ектаy часцяком падкрэсляны франтон. Магчыма меркаваць стылiстычны yплыy аднаго з найбольш раннiх i знакамiтых храмаy Брэста, Свята-Мiкалаеyскай царквы, звязанай з заключэннем Брэсцкай унii 1596 года, хоць найбольш пераканаyчай версiяй будзе здагадка аб прамым мастацкiм уплыве так званага люблiнскага рэнесансу (renesans lubelski), якi y Брэсце быy як б «адпалiраваны» уплывам развiтога барока.

Каталiцкiя храмы Гродна, створаныя y перыяд XVI – XVIII стагоддзяy, яyлялi сабой больш разнастайны y мастацкiм сэнсе ансамбль. Некаторыя прыкметы выкарыстання y будаyнiцтве агульных узораy можна прасачыць i y горадзе над Нёманам, напрыклад, узвядзенне бернардынскага храма, вялося, як можна меркаваць, з улiкам мастацкiх асаблiвасцей галоyнага каталiцкага сабора горада, Фары Вiтаyта, а дамiнiканскiя i езуiцкi касцёлы першапачаткова мелi блiзкiя па кампазiцыях фасады, але y цэлым, казаць пра вялiкую стылiстычную аднастайнасць гродзенскiх касцёлаy, як гэта можна рабiць у выпадку ансамбля брэсцкiх каталiцкiх манастыроy, усё ж няма падстаy.

Шведскi праектны план умацаванняy Брэста, XVII стагоддзе.

Шэраговая забудова абодвух гарадоy, у перыяд усяго iснавання ВКЛ, уключала вялiкi працэнт драyляных будынкаy.

Доля гiстарычных цэнтраy Гродна i Брэста пасля канчатковага знiшчэння Рэчы Паспалiтай i з'яyлення расiйскiх кiраyнiкоy была не самай лепшай. Царская адмiнiстрацыя знiшчыла важныя дамiнаты Гродна – касцёлы дамiнiканаy i кармелiтаy.

Але значна больш сумная доля чакала цэнтр старога Брэста. Тут варта звярнуцца да yспамiнаy Юлiяна Урсына Нямцэвiча, ураджэнца берасцейскага ваяводства, якi апiсаy свой вiзiт у горад, у 1816 годзе, калi да будаyнiцтва крэпасцi заставалася крыху больш за пятнаццаць гадоy. Ужо тады Брэст быy у заняпадзе, пра што з сумам паведамiy лiтаратар:

«На працягу трыццацi гадоy я не бачыy сталiцы майго роднага ваяводства i пасля такога працяглага перыяду часу, з улiкам таго iмкнення, якое чалавечы розум, i тым больш кiраyнiцтва, павiнны былi б мець для yдасканалення сваiх спраy, я чакаy прыемнага здзiyлення, выявiyшы гэтую сталiцу павялiчанай, удасканаленай, адным словам, квiтнеючую багаццем, i, о Божа, як сумна я расчараваyся y сваiх надзеях! У часы маёй маладосцi Брэст, хаця i не такi быy багаты i не валодаy такой колькасцю прамысловых прадпрыемстваy, як гэта павiнна было б быць, але yсё ж быy на сваiм узроyнi. Сёння ж не столькi варожая зброя, колькi перыядычныя, i гэта можна даказаць, наyмысныя падпалы, захоп дамоy для раскватаравання вайскоyцаy, перашкоды гандлю, усе прафесii, усе рамёствы, усе вiды прамысловасцi, аддадзеныя яyрэям, гэты горад зрабiлi жабрачым i маланаселеным. Два будынкi, якiя калiсьцi yпрыгожвалi яго, езуiцкi касцёл i Фара, стаяць у сумных руiнах, спаленых агнём. Спалены дамiнiканскi манастыр паyстае толькi з попелу. Аyгустыянскi манастыр, раскошныя манастыры езуiтаy i бернардынцаy, а таксама манастыр брыгiтак, зрабiлiся ваеннымi шпiталямi, знiшчаны, напоены заразай. Я абышоy усе манастыры, разбураныя ваеннымi шпiталямi. Акрамя базыльянаy, якiя трымалi школы, у манастырах нiхто не выконвае статут, нават у брыгiтак вайскоyцы i манашкi перамяшаныя».

Гэтыя радкi, якiя змяшчаюць нават указанне на наyмысныя падпалы, малююць самую сумную карцiну, але горшае чакала стары горад пазней. Як ужо было сказана y папярэдняй главе, стары горад Берасця быy знiшчаны дзеля будаyнiцтва крэпасцi, якая заняла яго yчастак.

Дамiнiканскi касцёл Брэста. Малюнак XIX ст.

Стары горад Гродна, якi раскiнуyся паблiзу ад высокiх, прынёманскiх узгоркаy, увянчаных замкамi i старажытнай Каложай, гэты важны для yсёй краiны куток даyнiны, здольны прывабiць многiя тысячы турыстаy, гэты чароyны мiраж каралеyскай эпохi, як быццам усё яшчэ захоyвае многiя рысы той даyняй, пазначанай у гiсторыi, сталiцы ВКЛ, гэты горад над Нёманам, Горад узгоркаy – захаваyся, хоць i далёка не поyнасцю.

Але якiм жа цудоyным мог быць стары горад Брэста, з яго храмамi i замкам, якiя вырастаюць уверх, i лунаюць над астравамi. Горад накрыты маленькiмi, разьбянымi шкатулкамi – дамамi мяшчан… Цяпер гэты Брэст жыве на старонках старых дакументаy, i y чароyных, лiчбавых рэканструкцыях, створаных энтузiястамi беларускай даyнiны. Ён не загiнуy поyнасцю, бо яго культурны код – гэта i культурны код беларускага народа, якi стагоддзямi жыy у адным з найпрыгажэйшых гарадоy Вялiкага княства Лiтоyскага.

Кластар 2. На прасторах Брэстчыны i Гродзеншчыны

Фрагмент 4. Гiсторыя Кронана

Нёман – адна з галоyных рэк Беларусi, i не выпадкова y народзе яе здаyна з асаблiвай павагай называюць «Бацька Нёман». Тут дарэчы пагаварыць якраз пра слова Нёман. Спецыялiсты yжо даyно iмкнуцца растлумачыць загадкавую назву ракi, якая не мае лёгка чытэльнай асновы, вiдавочна запазычанай з моy усходнiх славян. Часцяком вытокi гэтага кароткага i фанетычна моцнага рачнога iмя шукаюць у мовах прыбалтыйскiх народаy. Напрыклад, iснуе версiя, якая кажа, што адна з лiтоyскiх назваy чарнiц «nemuoge» перайшла, у некалькi змененай форме, да найважнейшай ракi лiтоyскiх i беларускiх земляy. Лiтоyскае «mi?kelis», якое азначае невялiкi малады лясок, некаторыя адмыслоyцы паказваюць у якасцi магчымай асновы для вядомага яшчэ y Сярэднiя вякi назову Мемель, якiм звалi адну з найбуйнейшых рэк рэгiёна жыхары нямецкiх тэрыторый. Часам спецыялiсты знаходзяць вытокi iмя y iншых мовах. Лацiнскае слова «nemus», якое азначае гушчар або гай, таксама называюць у лiку правобразаy iмя «Бацькi Нёмана». Фiнскае «niemi» абазначае мыс. Не варта забываць i адну са старажытных назваy ракi: Кронан, якую звязваюць з Кроносам, богам-бацькам Зеyса Грамавержца y старажытнагрэцкай мiфалогii.

У любым выпадку, якое б паходжанне не мела iмя цудоyнай беларускай ракi, сутнасць яе ад гэтага не мяняецца. Нёман застаецца сабой, то бок мае пэyныя гiдралагiчныя характарыстыкi.

Рака сiлкуецца атмасфернымi ападкамi, адталымi водамi, а таксама крынiцамi. Найбольшы сцёк звычайна бывае вясной, але можа быць i y iншыя сезоны. У цёплыя зiмы Нёман можа не замярзаць, затое, паводле некаторых звестак, у асобныя асаблiва халодныя зiмы быy пакрыты лёдам больш за 100 дзён. Рачная сiстэма Нёмана мае прыкметы дрэвападобнага тыпу. Тут часта сустракаюцца водмелi, пясчаныя астраyкi, перакаты i плёсы. Глыбiня ракi 1,5—5,6 метра. Сярэднi yхiл складае 0,08 м/км.

Багатая гiсторыя «старажытнага Кронана», воды якога бачылi сотнi найзырчэйшых падзей, вядома, можа быць неверагодна цiкавай.

Берагi ракi былi заселеныя з моманту адступлення леднiкоy. Існуе археалагiчная культура (7 – 3 тысячагоддзi да нашай эры), якая атрымала назву y гонар Нёмана.

У Сярэднiя вякi на тэрыторыi нёманскага басейна iшло актыyнае yзаемадзеянне балцкiх i славянскiх плямёнаy. Яшчэ y перыяд XII – XIII стагоддзяy у раёне Нёмана афармляецца шэраг часткова незалежных старажытнарускiх княстваy, найгалоyным з якiх, як можна меркаваць, першапачаткова было Гродзенскае. Багатая крэпасць на вяршынi наднёманскага yзгорка, вядомая як старажытны Гарадзен, была важным цэнтрам славянскай каланiзацыi на землях Панямоння. Адной з натуральных перашкод для нападу непрыяцеля на гарадзенскi дзяцiнец служыy якраз Нёман.

Да перыяду yтварэння Вялiкага княства Лiтоyскага, у XIII стагоддзi, адносяцца згадкi аб суднаходстве на Нёмане, а y другой палове гэтага стагоддзя на Панямонне нападаюць крыжакi. Падчас баявых дзеянняy рыцары часта перапраyлялiся праз нёманскiя воды. На больш-менш блiзкай адлегласцi ад ракi, было пабудавана мноства розных умацаванняy, у тым лiку магутныя замкi y Троках, Навагрудку, Лiдзе, а таксама замкi y Гродне i Коyне, якiя стаяць ушчыльную з Нёманам.

Караблi на Нёмане y 2020 годзе. Фота аyтара.

Вельмi цiкавы вайсковы эпiзод, звязаны з Нёманам, згадваецца пад 1390 годам. Тады войскi Ягайлы аблажылi гродзенскiя замкi, а Вiтаyт спрабаваy дапамагчы сваiм гарнiзонам, стоячы на левым беразе ракi. З гэтай мэтай ён стварыy пераправу y замак, але польскiя войскi Ягайлы, па звестках гiсторыка Яна Длугаша, ссеклi векавыя дрэвы i спусцiлi iх па цячэннi, каб разбурыць створаную Вiтаyтам канструкцыю. Гэты дасцiпны трук аказаyся для абложнiкаy паспяховым.

Яшчэ адзiн цiкавы эпiзод, звязаны з ракой, зафiксаваны y дзённiку шляхцiца Яна Храпавiцкага, пад 1668 годам:

«Ранiцай вiцiна, нагружаная жытам, i з Мiланоyскiм, як толькi яна выйшла насупраць замка y Гродне, патрапiла на моцны рачны парог, па вiне п'янага рулявога, таму што ён не змог добра яе накiраваць, i ледзь не разбiлася, нават рачнiкi yсё страцiлi надзею i yпалi y ваду. Цудоyным чынам яе Бог выратаваy».

Храпавiцкi згадвае тут вельмi цiкавае судна, вiцiну, якую прынята лiчыць асаблiвым, характэрным менавiта для Нёмана, караблём. Вiцiны хадзiлi па Нёмане i iх даyжыня, паводле некаторых звестак, дасягала 42-х метраy. Для параyнання, флагманскi карабель Хрыстафора Калумба «Санта-Марыя», на якiм ён адкрыy Амерыку, быy прыблiзна y два разы карацейшы.

У 1708 годзе Нёман стаy сведкам ваеннага мастацтва адчайнага шведскага караля Карла XII. Знатны шляхцiц Кшыштаф Завiша пiсаy пра гэта так:

«У Гродне шведскi кароль асабiста разам з шасцю сотнямi кавалерыстаy захапiy мост i шэсць маскоyскiх палкоy з горада прагнаy. Сам цар i Меньшыкаy збеглi адтуль за некалькi гадзiн».

У другой палове XVIII стагоддзя «Бацька Нёман» перажыy асаблiвую падзею. У тыя гады басейны Нёмана i Дняпра былi злучаны праз стварэнне канала Агiнскага.

Успамiны польскай шляхцянкi Уршулi Тарноyскай, якiя тычацца 1796 года, могуць паказаць чытачу наступны цiкавы эпiзод: