Жалған

Жал?ан
Жанна Ермековна Курмангалеева

К?шпендiлердi? ?лы хандар мен батырлар туралы а?ыздары мол. Алайда а?ыздарда ?алма?ан, бiра? шексiз дала жазы?ты? есiнде са?тал?андар туралы тарих ?ндемейдi.

Жанна Курмангалеева

Жал?ан

?жеме арналады

Кiрiспе б?лiм

Даламыз ке? екен. ?шы-?иыры жо? сахара, жел, ойнап ж?рiп, же?iл ш?птi майыстырады. Биiк м??гi к?гiнде б?лт буда?тайды, ?з долы то?таусыз тас?ында?ы кескiнiне с?йсiнiп та жерiндi бай?ап ?арап, жазы?ты? ?стiнен жас с?лу ай туды, алыстан к??гiрт таулар к?рiнедi. ?айда ?араса? да, далада ?мiрдi? тынысы естiледi. Жер бетiнi? ?стiнде а?с?н?ар шары?тайды, суда балы? шалпылдап ж?р, балдыр-бал?ын арасында тыш?ан iздеп, ?арса? жылтылдайды, шегiрткелер т?нгi ?нi? салып т?р. Жайлауда жыл?ылар кiсiнiп ба?ылап ж?р.

Б?л ??ла? ?шiн игi дыбысты естiп, бала ?уана ай?алай ?алды. ?зен адамдар?а ба?ыттады, ендi аман ?алады. Кiшкентай адам к?рпеге орал?ан ж?гiндi, бала ?алжыра?ан ?олдан сусып шы?ып кетпес ?шiн, мы?тылау ?стап алды. Жала? жаралы ая? ?айта жол?а шы?ты, ж?мып алайын деген ал?ыр к?зi ?р ?оз?алды шы?арып салады.

Жылы киiз пен ба?ана?ы жаман т?с туралы ойлап, ?л бала ра?аттанып есiндi. Т?сiнде ж?лысып т?р?ан ?ас?ырларды к?рдi. Тiсi ?алай а?сиды!.. ?ор?ап ?алды. Анашым ше? Ал да, балам, ?ойларды ба?ып бар. ?лi к?н де шы??ан жо?, ал ол мiнекей. ?зендегi суды жалап, ?ойлар ма?ырайды. ?лкен жылы б?рiк ма?дайына жылжып т?стi. Екпiндей оны к?зiнен алып тастап, бала табанын ?ыты?тайтын ?ор?ынышты сездi. Бiреу жа?ындап т?р. ?ас?ыр ма? ?лде бас?а дала т?рушы? М?мкiн, адам?..

Бiрде?е кiшкене, лас, ?зын шашымен, биiк ну ш?птен шы?а келдi. Бала, оны? ??рдасы сия?ты. Кiшкене ба?ташы ?ндемей та??алып т?ра ?алды.

Бала, а?сап, о?ан жа?ыныра? келдi. Сол кезде ер бала оны? ?олында?ы орал?ан к?рпенi к?рдi. ?аш?ын б?ны о?ан ?нсiз бере салды. Ба?ташы бала ба?ынып к?рпенi алды да, т?мен ?арап, а?-та? аузын ашып ?алды. Б?пе. Оянып, с?би к?рпесiнде ?ыбыжы?тай да жылай бастады. Оны? бiрдеме айт?анын к?тiп, ?л бала ?она?ына ?арады. Ол ше, ентiгiп дем алып, бетiнен шашын алып тастады. ?азiр ?ана ба?ташы б?л – ?ыз бала екендiгiн бай?ады.

?ара??ы тарт?ан жерiн бояп, дала?а жары? ?аптап кеттi. ?ыз баланы? алдында к?ле?кесi т?стi. Ол к?кжиектен а?ырын шы?атын к?нге ?арай б?рылды.

?ыз бала те?селiп барып, кенет жы?ылып т?стi. ?л бала оны шынта?ынан ?стап алды. А?ырында есiн жинап алып, ол ай?айлап жiбердi:

– Энеке-е! Папа-а, тез, м?нда келi?дер!

Тарау I

– Мен оны? жон терiсiн сойып аламын! Оны ма?ан ар?анмен с?йретiп ?келедi! Б?л Селсаяк ?з с?здерiне жауап беруге ?йренедi.

Бас иiп, Саткын ерсiлi-?арсылы ай?айлап ж?ретiн, ?з ай?айынан одан ?рi ашуланатын манапты ?ндемей ты?дап отырды. ?шекейлi жiбекпен киiнген саудагер абыржып ая?ын астына басып отырды. Саткын б?л шуды? айыпкерге табалап ?арады. Дегенмен, манап?а ?намайтын с?здi ыс?ыртайтын ?ыз туралы жа?алы?ты? оны солай д?рлiктiретiнiн ол ?алай бiле алар едi?

– Жауызды есiркедiм, ту?ан баламдай арда?тап ?сiрдiм, жаулардан аман са?тадым… ?амшы о?ан саба? болады, ендiг?рi беттемеу ?шiн терiсiн с?йегiне осып тiлiп жiберуге ?мiр беремiн… Сол жа??а баратын бiреудi табы?дар!

– Менi? ?мiршiм, – ?осылды Саткын, – ма?ан бару?а р?ксат берi?iзшi. Мен б?рiбiр ана жа??а баратынмын. Мен Жылдызды бiлемiн, с?йлесейiн онымен. Оны жазаласа?ыз, оны? айт?аны тек одан ?рi адуын болып кетедi. Ал мен о?ан сiздi? ойы?ызды аман-есен жеткiземiн, ол сiз туралы ?з пiкiрiн ?згертедi де сiзге ??рметпен ?ара бастайды. Ал кейiн адамдар бас?арушымыз ?андай а?к??iл деп айта бастайды. У?де беремiн.

?атты с?здер, бiра? ?з ма?сатына жеткен. Манап елшiсiне ?за? ?арады да Саткын iштей жымиды. А?ыма?. ?амыс саба?ы т?рiздi – жел со??ан жа??а ол да ?исаяды. Ал желi о?ан ол, Саткын. Неге, о шiркiн, билiк б?л а?ылы ?ыс?а адам?а тидi? Ол тектi бол?аннан, абыройдан емес. Б?л ?дiлеттi ме?

– Жарайды, бара ?ой, – а?ыры келiстi манап. – Бiра? абайла?дар екеулерi? – анда? шекесiне тиедi, бiр к?нi тiлейтiнiн алады.

– Ра?мет, мырза.

Саткын бас ?рып ?ндемей ?алды.

– Каракчы ше? – с?рады манап саудагерге ?арап. – Ол туралы хабар естiле ме?

– Естiледi, ?мiршi, – иы?ы босап дедi к?пес, ??гiменi? ?згертуiне ?уанып. – Шап?ындарды жол?астырады. ?зiм к?рген жо?пын, бiра? жол-ж?некей туткундарды? керуенiн кездестiм. Жабыр?а??ы, ?алжыра?ан бара жатыр. Айтты – Каракчы, анау с?м. ??йындай со?ты, тауарды алды да зымырап шауып кеттi. Бiра? бiр жiгiт оны атып т?сiрдi сия?ты дедi. Анау б?рiбiр ?ашып кеттi, бiра?, м?мкiн, бiр жерде ?лiп кетедi.

– И?… – иегiн у?алап, создырып айтты манап. – Бiздiкiлердi тиiспейдi ?лi, б??ан да рахмет. Ал далада ?ара?шылар к?п болды, барлы?ы да ?лген. Б?ны да ?стап алады.

?стап алады, iштей келiстi Саткын. Бiра? оны? алдында ?анша адамны? ?аза таба алатынын ешкiм бiлмейдi, манап та б?ны айта алмайды.

?рi ?арай ??гiменi ты?да?ан жо?. Бай?аусыз киiз ?йден шы?ты да жол?а даярлану?а бастады. К?п даярлану?а керек жо? – ат ?стiндегi ердi тартып байла да шабып ж?р. Андам б?л жолы ?айда шауып кеттi екен?

Ж?лдыз, керiлiп, айнала ?арады. К?з шы?ты, ерте сал?ын к?птеген ат ?тулерге к?сiлген сахараны ж?гiрiп ?ттi. Алыс емес таулар м?нарланып т?р. Б?ркiт атты торы биенi? к?штi б?лшыкеттерi Ку? ?зендегi тол?ындар т?рiздi ?оз?алады. Бекер шеттен келгендер даланы бiркелкi деп атайды. Дегенмен, еш?ашан жазирада еркiн ж?гiрмеген, т?я? астында ??мды? ?ытырын естiмеген, адал атты? жалына бетiн ты?ып ?ойма?ан, м?зды к?лдерге с??гiмеген, шексiз сахараны?, ?здiксiз желдi?, биiк аспанны? бостанды?ын танып бiлмеген, ?айдан бiлер олар? Б?тен кiсiге м?нда?ы аума?тары к??гiрт болып к?рiнсе, жергiлiктi адам?а оны? т?стерi жары?ыра? бола алмайды. Олар жат адамдарды? к?зiнде ?з "жабайы еркiндiгiн" тым жо?ары ба?алайтын варварлар сол себептен болып кеткен жо? па?

Ол таулардан терiс айналып кеттi да т?н жарымы, Отан ?арай ?арады. Таулы?тар ауылы о?ан ана жерде ?ал?анын бере алмады. Ж?не ?рине, Ж?лдыз?а таулы жерi мен оны? ту?ан даласы айырмасыз ?бден бол?ан жо?. М??да барлы?ы бас?аша. Аспан да, шыра?тары да, ?зендер мен к?лдер де. Жа?ын арада таулы?тар к?ше бастайды, к?ш та?ы жо?арыра? таулар?а к?терiледi. Ж?лдыз да оларды? со?ынан… ?анша жыл бойы оны? iшiнде бiрдеме Отан?а, ш?пке аунау?а, таныс ауамен дем тарту?а, ?олдарын екi жа??а жазып жiберiп, бетiнде ?атты, бiра? ?з, ту?ан желiн сезуге, атпен шауып ?туге ?мтылады. Ол ?ый?улап, шо?ыра??а ж?нелмеу ?шiн ?зiндi ?ре? то?тататын болды. Онсыз да тым алыс ж?гiрiп кеттi.

Кенет сiлкiнiп, Ж?лдыз иы?ына iлiнген саада?тай к?жiредi. Алыста оны? алда?ы олжасы к?рiндi. Ж?лдыз а?ырын тiлiмен шерттi де тiзесiмен ?оз?ап жiбердi. Жыл?ы басын сiлкiп, к?н шы?атын жа??а б?рылды. Ат т?я?ы тарсылды да ас?ан жануар, шанды б?р?ылдатып, жылдамдана бастады. Жа?ындап барып, Ж?лдыз жебенi адырнасына басты да а? аулау?а ?зiрлендi.

Ж?лдыз, Б?ркiттi? мойнына б?гiлiп, ??мдан еште?енi к?ре алмай, бар екпiнiмен шауып ?тетiн болды. Д?л жыл?ыны? алдында кiсiнi? к?мескi келбетi к?рiнген кезде, Ж?лдыз кенет шал?айып, артында?ы олжасын мен басында?ы тыма?ты жайлап ?стап, ай?айлап жiбердi:

– Т?р!..

Б?ркiт кiлт то?тап арт?ы ая?тан тiк т?рды. Атты? долы?ын басып, Ж?лдыз ?атты ж?рiп бара жат?ан жыл?ыны? алдында шы?а келген а?ыма??а ашумен ?арады. Шандан т?кiрiнетiн оны? анда Саткын екенiн к?рiп, Ж?лдыз а?-та? болды.

Ол тыма?ын ла?тырып, ?уаныштан ауратын ая?ына бас?ан кезде тiптi тыржитпай, жерге секiрiп т?стi.

– С?лем, анда. Жолыма неге шы?а кеттi??

Саткын м?з майрам болып к?лдi да жа?ыныра? келдi.

– Сен басып кете аласын деп ?алай бiлер едiм?

Достар к?ле бастады да киiздей жомарттанып жайыл?ан жерге отырды.

– Далада жал?ыз не iстеп ж?рсi?? – с?рады Жылдыз.

– Ендi жал?ыз емеспiн ?ой.

Жылдыз шат басын шай?ап, пыша?ты алды – оны? жебелерi бiтiре бастады, та?ы с?ргiлеп алу?а керек болды.

– Манапты? тапсырмасын орындады? ба, ?лы елшiмiз?

– Орындадым, – аз?ана ма??азданып дедi Саткын. – ?айтып оралайын да сенмен бiрге а? аулау?а барамыз деп ойладым, ал сен жо? екенсi?.

Ол ыс?ырып ?алды да бiр жерге ?олын сермедi.

– Толкун ?йде жал?ыз зары?ып отыр.

– ?, Тол?ын ма… – а?ырын, зауы?сыз сия?ты сi?лiннi? атын ?з, дала ?лгiсiмен айтты Жылдыз. Олар ?мiр бойы солай араласты – ?ркiм ?з м?нерiмен. – Жарайды, ендi, ?з назын орындап кеткен жо?пын ?ой. Сен б?л жерге не ?шiн сап ете т?стi?, анда?

– Сенi табу ?шiн.

– Неге? – Жылдыз ажарын б?зып к?рсеттi.

– Манап ашуланды. Са?ан, анда.