Қазақ хандығы

?аза? ханды?ы
А?ниет Н?р?али?ызы

?аза? ханды?ы – шаруашылы?ты? дамуы, ?ндiргiш к?штердi? ?суi, феодалды? ?атынастарды? ?алыптасуы н?тижесiнде ерте заманнан берi Орта Азияны? ?лан-байта? ??iрiн мекендеген к?шпендi тайпаларды? бiры??ай этникалы? топ – ?аза? хал?ыны? негiзiнде бiрiгуi ар?ылы XY-?асырды? орта шенiнде ??рылды. ?аза? ханды?ыны? ??рылуына 1457-жылдан кейiн Керей мен Ж?нiбек с?лтандарды? ?бiлхайыр хан ?стемдiгiне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларын бастап шы?ыс Дештi-?ыпша?тан батыс Жетiсу жерiндегi Шу мен Талас ??iрiне ?оныс аударуы м?рынды? болды.

А?ниет Н?р?али?ызы

?аза? ханды?ы

?аза? ханды?ы – 1465 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1465_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Алтын Орданы? ж?не 1468 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1468_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) ?збек ханды?ыны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%85%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B) ыдырау кезiнде ?алыптас?ан ?азiргi ?аза?стан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) мен о?ан iргелес мемлекеттер аума?ында?ы ?аза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80) мемлекетi. Оны? аума?ыны? к?бiсi Орта Азияда (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F) болып, бiр б?лiгi Шы?ыс Еуропада (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D2%93%D1%8B%D1%81_%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0) орналас?ан. ХВ ?асырда ?аза?тар ?збек ханды?ында?ы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%85%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B) жем?орлы?, саяси т?ра?сызды? пен ?лсiз ?кiметтен шаршап, ?аза?тарды Жетiсуда (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%82%D1%96%D1%81%D1%83) жина?ан Керей (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD) мен Ж?нiбек хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B7-%D0%96%D3%99%D0%BD%D1%96%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD) 1465 жылда ?аза? ханды?ын ??р?ан. Тарих бойы ?аза? ханды?ы ?з аума?тарын ?лкейтiп, ?азiргi ?аза?станны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) территорияларыны? к?бiсiне ие бол?ан.[1] (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B) ХВЫЫ ?асырда ?аза?тар Жо??арлармен (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B) со?ысып (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B-%D0%96%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80_%D1%81%D0%BE%D2%93%D1%8B%D1%81%D1%8B), ?лсiзденген де, келесi ?асырда ханды?ты Ресей патшалы?ы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B) жаулап (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96) ал?ан.

?аза? ханды?ы Едiлден (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB) Жайы??а (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%9B) дейiнгi территорияны, Сырдария (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) мен ?мудария (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) ?зендерiнi? аралы?ын, Хорасан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD) жерiн ?амты?ан.

?аза? ханды?ыны? мемлекеттiк ??рылымы дала демократиясына негiзделген монархия?а (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%8F) негiзделген. Мемлекет басшысы – хандар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BD) саяси билiк ж?ргiзетiн. Олар т?ре (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5) т??ымынан шы??ан с?лтандар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%B1%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD) арасында?ы та?дау негiзiнде сайланатын.

?аза? ханды?ыны? т???ыш ханы – Керей (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD), со??ы ханы – Кенесары ?асым?лы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D0%BD).

Керей мен Ж?нiбек хандар

?аза? ханды?ыны? пайда болуы ?аза?стан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) жерiнде 14-15 ??. бол?ан ?леуметтiк-экономикалы? ж?не этникалы?-саяси процестерден ту?ан за?ды ??былыс. ?ндiргiш к?штердi? дамуы, к?шпелi а?с?йектердi? экономикалы? ?уатыны? артуы, феодалды? топтарды? т?уелсiздiкке ?мтылуы, осы негiзде ?бiлхайыр (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD_(%D3%A8%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B)) ханды?ы мен Мо?олстан арасында?ы тартысты? ?ршуi, ?леуметтiк ?айшылы?тарды? ?деуi 15 ?. 2 жартысында б?л мемлекеттердi? ??лдырап ыдырауына апарып со?тырды.

?сiресе ?бiлхайыр(1428-1468) Жошы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D1%88%D1%8B)-Шайбан (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1)– Д?улет-Шайх о?ланны? ?лы ханды?ы ?те нашар едi. Территориясы батысында Жайы?тан бастап, шы?ысында Бал?аш к?лiне дейiн, о?т?стiгiнде Сырды? т?менгi жа?ы мен Арал ??iрiнен, солт?стiгiнде Тобылды? орта а?ысы мен Ертiске дейiнгi жердi алып жатты. Бiр орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады. К?птеген ?лыстар?а б?лiндi. Оларды? басында Шы??ыс ?улетiнi? ?р тарма?та?ы ?рпа?тары, к?шпелi тайпаларды? билеушiлерi т?рды. ?бiлхайыр билiк еткен кезде халы? ?зара ?ыр?ыс пен со?ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ?рпа?ы Махм?т ?ожаханды тал?андады. Сыр бойында?ы далада Жошы ?улетiнi? Махм?тханы мен Ахметханын(То?а Темiр т??ымы) же?дi.

1446 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1446_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) ?бiлхайыр Темiр ?рпа?тары мен А? Орда хандары ?рпа?тарынан Сыр бойы мен ?аратау баурайында?ы – Сы?ана? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%9B), Соза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D2%9B), А??ор?ан, ?згент, Арк?к сия?ты ?алаларды басып алады.

1457 ж. ?з-Темiр тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер iздеген) Т?ркiстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_(%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0)) ??iрiнде же?iлiп ?алды. Мас?ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу ар?ылы ?з жерлерiне кеттi. Ал ?бiлхайыр ?з ?лысында , ?атал т?ртiп шараларын орнату?а кiрiседi. Б?л халы? б??арасыны? о?ан деге ?шпендiлiгiн к?шейттi. Н?тижесiнде халы?ты? жартысы Шы?ыс Дештi ?ыпша?тан Т?ркiстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_(%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0)) ал?аптарына ж?не ?аратау б?ктерлерiнен Жетiсуды? батыс ??iрiне к?шiп барулары едi. Оны Ж?нiбек пен Керей бас?арды.

Дештi ?ыпша? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) пен Жетiсуда?ы к?шпелi б??ара феодалды? ?анауды? к?шеюiне, со?ыстар?а наразылы? ретiнде , хандар мен феодалдарды? ?ол астынан к?шiп кетiп, ?оныс аударды. С?йтiп, 15 ?. 50-70 жж, я?ни 1459ж. ?бiлхайыр ханды?ынан Жетiсуды? батысына Есенб??а хан иелiгiне Шу мен Талас ?зендерiнi? жазы?ты?ына к?шiп келдi. Оларды? ?оныс аударуыны? бiр себебi, оларды Шы??ыс ?улетiнен шы??ан Керей хан мен Ж?нiбек ханны? жа?а ?алыптасып келе жат?ан ?аза? хал?ыны? дербес мемлекетiн ??ру, оны? т?уелсiз саяси ж?не экономикалы? дамуын ?амтамасыз ету жолында?ы ?адамы мен ?ызметi ?з ы?палын тигiздi. Жетiсу рулар мен тайпалар мемлекет бiрлестiгiнi? орталыпына айналды. Оларды? саны 200 мы? адам?а жеттi. Моголстан ханы Есенб??а ?зiнi? солт?стiк шекарасын ?ор?ату ?шiн, сондай-а? ?зiнi? бауыры Тимурид Абу Саид ?олдап отыр?ан Ж?нiстi? шабуылынан батыс шекарасын ?ор?ату ?шiн пайдалан?ысы келдi. Ж?нiбек ?аза? ханды?ыны? т???ыш ша?ыра?ын к?терген Бара? ханны? ?лы, ал Керей оны? а?асы Болат ханны? баласы. Бара?тан басталатын ?аза?ты? дербес мемлекеттiгi жолында?ы к?рестi оны? ту?ан ?лы мен немересiнi? жал?астыруы таби?и ??былыс. Мырза М?хамед хайдар Дулати ?аза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B) ханды?ыны? ??рыл?ан уа?ытын хижраны? 870 жылына (1465-1466 жж.) жат?ызады.

Астана ?аласында?ы Ж?нiбек пен Керей м?сiнi

?аза?ты? ал?аш?ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейiн ?аза? ханы болып Ж?нiбек сайланды (1473-1480 жж.). Б?ларды? т?сында Жетiсу хал?ы, 1462 жылы Мо?олстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) ханы Есенб??а хан (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D2%B1%D2%93%D0%B0_%D1%85%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1) ?лгеннен кейiн онда?ы тартысты? к?шеюiне байланысты, ?зара ынтыма?ты?ты ны?айту?а ?лес ?осты. ?бiлхайыр ханды?ынан к?шiп келушiлер Ж?нiбек пен Керейдi? ?аза? ханды?ын к?шейте т?стi. Ед?уiр ?скери к?ш жина?ан ж?не Жетiсуда берiк ?ор?анысы бар Ж?нiбек пен Керей, Жошы ?улетiнен шы??ан с?лтандарды? Шы?ыс Дештi ?ыпша?ты (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) билеу жолында?ы к?ресiне ?осылды. Б?л к?рес 1468 ж. ?бiлхайыр ?лгеннен кейiн ?айтадан ?ршiдi. ?аза? хандарыны? басты жаулары ?бiлхайырды? м?рагерлерi- оны? ?лы Шайх -хайдар мен немерелерi М?хамед Шайбани мен Махм?д с?лтан болды.

?аза? ханды?ыны? ??рылуы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%83%D1%8B).

Сыр ??iрi мен ?аратау – ?аза? хандарыны? Батыс Жетiсуда?ы иелiктерiне е? жа?ын болды. Ж?нiбек пен Керей хандар сауда-экономикалы? байланыстарды? ма?ызды орталы?тары ж?не к?штi бекiнiс болатын Сыр бойында?ы ?алалар?а ?з ???ы?тарын орнату?а тырысты. Сондай-а?, Сырды? т?менгi ж?не орталы? са?аларыны? жерлерi ?аза?ты? к?шпелi тайпалары ?шiн ?ыс?ы жайылым да едi.

70-жылдары Сауран, Соза? т?бiнде, ?лкен шай?астар болды. Асыны (Т?ркiстанды), Сы?ана?ты бiресе ?аза? хандары, бiресе М?хамед Шайбани (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8) басып алып отырды. Осындай шай?астарды? бiрiнде к?рнектi ?олбасшы Керейдi? ?лы М?рынды? болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соны? н?тижесiнде 15 ?. 70-ж-да ?аза? ханды?ыны? шекарасы ке?ейе бердi. О?т?стiк ?аза?стан ?алалары ?шiн Шайбани ?улетiмен арада?ы со?ыстар Ж?нiбек ханнан кейiн ?аза? ханды?ын билеген Б?рынды? хан (1480-1511 жж.) т?сында да толастамады. Батыс Жетiсуда?ы иелiктерiне о?т?стiктегi ?здерiне ?ара?ан ?алалар?а (Соза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D2%9B), Сы?ана? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%9B), Сауран (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD)) с?йене отырып, ал?аш?ы ?аза? хандары Дештi ?ыпша?та?ы ?кiмет билiгiне талаптанушы барлы? хандарды же?iп, ?з иелiктерiн ?лкейттi. Дештi ?ыпша?та (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) ?аза? хандары билiгiнi? орны?уы, М?хаммед Шайбаниды (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8) Дештi ?ыпша?та?ы тайпаларды? кейбiр б?лiгiн со?ына ертiп М?уереннахр?а кетуге м?жб?р еттi. М?нда ол Темiр ?улетi арасында?ы ?зара тартысты пайдалана отырып, ?кiмет билiгiн басып алды.

Сонымен ?аза? ханды?ыны? ??рылуына ?йт?ы бол?ан себептер – саяси ж?не этникалы? процестер болды. Оны? басты этапы – Керей мен Ж?нiбектi? ?ол астында?ылармен бiрге к?шпелi ?збектердi? басшысы ?бiлхайырдан кетiп, Мо?олстанны? батысына ?оныс аударуы. М?нда?ы ма?ызды о?и?а – Керей мен Ж?нiбектi жа?таушыларды? ?збек-?аза?тар, кейiн тек ?аза?тар деп аталуы. ?бiлхайырды? ?лiмiнен кейiн Керей мен Ж?нiбектi? ?збек ?лысына келiп, ?кiмет билiгiн басып алуы. Жа?а мемлекеттiк бiрлестiк ?аза?стан атана бастады.

?асым хан кезе?i

?асым ханны? т?сында?ы ?аза? ханды?ы (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1).

16-17 ??. ?аза? ханды?ы ны?айып, оны? шекарасы ед?уiр ?л?ая т?стi. ?з т?сында «жердi бiрiктiру» процесiн жедел ж?зеге асырып, к?зге т?скен хандарды? бiрi Ж?нiбектi? ?лы ?асым. ?асым ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1511-1523 жж.) т?сында ?аза? ханды?ыны? саяси ж?не экономикалы? жа?дайы ны?ая т?стi. Ол билiк ??р?ан жылдары ?аза? хал?ыны? ?азiргi мекен т?ра?ы ?алыптасты.Бiрсыпыра ?алалар ?осылды, солт?стiкте ?асым ханны? ?ол астында?ы ?аза?тарды? жайлауы ?лытаудан асты. О?т?стiк-шы?ыста о?ан Жетiсуды? к?п б?лiгi (Шу (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83), Талас (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81), ?аратал (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB), Іле (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BB%D0%B5) ?лкелерi) ?арады. ?асым ханны? т?сында Орта Азия (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F),Едiл (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB) бойы, Сiбiрмен сауда ж?не елшiлiк байланыс жасалды. Орыс мемлекетiмен байланыс болды. ?лы князь 3 Василий (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1) (1505-1533) билiк ??р?ан кездегi М?скеу мемлекетi едi. Батыс Еуропа да ?аза? ханды?ын осы кезде танып бiлдi.

«?асым ханны? ?ас?а жолы» деген ?дет-??рып ережелерi негiзiнде ?аза? за?дары жасалды.

Дегенмен ?асым хан т?сында ?аза? ханды?ы бiр орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады. Ол ?асым ?лгеннен кейiн бiрден бай?алды. ?зара ?ыр?ыс, та??а талас басталды. Мо?ол ж?не ?збек хандарыны? ?аза? билеушiлерiне ?арсы ода?ы ?алыптасты.

?зара тартыс кезiнде ?асым ханны? ?лы ж?не м?рагерi Мамаш ?аза тапты. ?асым ханны? немере iнiсi Та?ир (1523-1532) хан болды. Оны? айыры?ша елшiлiк ?не ?скери ?абiлетi болмады. Ма??ыт ж?не ойрат хандарымен ?скери ?а?ты?ыстар басталды. Б?л со?ыстар ?аза?тар ?шiн с?ттi болмады. ?аза? ханды?ы о?т?стiктегi ж?не солт?стiк-батыста?ы жерiнi? бiр б?лiгiнен айрылып, оны? ы?палы тек Жетiсуда са?талып ?алды. Та?ир ханны? iнiсi Б?йдашты? (1533-1534) т?сында да феодалды? ?ыр?ысулар мен со?ыстар то?та?ан жо?.

Ха?назар хан кезе?i

ХВЫ ?асырды? 60-шы жылдары жары? к?рген Себастьян Мюнстердi? картасында?ы ?аза? Ордасы (Косакi Орда)

16 ?. 2 ж. ?лсiреген ханды?ты бiрiктiруде ?асым ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) баласы Ха?назар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1538 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1538_%D0%B6%D1%8B%D0%BB)-1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) жж.) ?з ?лесiн ?осты. Но?ай Ордасында?ы алауызды?ты с?ттi пайдалан?ан ол, Жайы? ?зенiнi? сол жа?ында?ы жердi ?осып алды. Оны? т?сында Жетiсу (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%82%D1%96%D1%81%D1%83) мен Тянь-Шаньды басып алуды к?здеген Мо?ол (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB) ханы Абд-Рашидке (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B4_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?арсы ?тымды к?рес ж?ргiзiлдi. Ха?назар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80) ?зара тартыста ?збек ханы Абдулланы ?олдау ар?ылы Сыр бойында?ы ?алаларды (Сауран, Т?ркiстан) ?зiне ба?ындырды. Оны? Абдулламен байланысынан ?оры??ан Ташкенттi? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82) ?лысты? ?мiршiсi Баба с?лтан жансыздары ар?ылы Ха?назарды у берiп ?лтiрдi.

?асым ханны? баласы Ха?назар хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1538 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1538)-1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580)) т?сында ?аза? ханды?ы ?айта бiрiгiп, дами т?стi. Ол ханды? билiктi ны?айту?а ж?не к?шейтуге ?ажырлы ?айрат ж?мсады. ?зiнен б?рын бытыра??ы жа?дай?а т?скен ?аза? ханды?ын ?айта бiрiктiрдi. Ха?назар ?аза?-?ыр?ыз ода?ын одан ?рi ны?айтты, сол заманны? тарихи деректерiнде оны «?аза?тар мен ?ыр?ыздарды? патшасы» деп атады. Ол осы ?аза?-?ыр?ыз ода?ына с?йене отырып, Мо?олстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) хандарыны? Жетiсу мен Ысты?к?л алабын жаулап алу ?рекетiне тойтарыс бердi. Ха?назар ханды? ??р?ан кезде ?аза? ханды?ыны? сырт?ы жа?дайында аса iрi тарихи о?и?алар болып жатты. Мемлекеттi? солт?стiгiнде Ресей ?з иелiктерiн ?аза? даласына ед?уiр жылжытты. ?азан мен Астраханьды басып ал?аннан кейiн Едiл ?зенiнi? барлы? а??ары Ресейдi? ?ол астына кiрдi. Баш??рт ж?не Сiбiр ханды?тары Ресей ??рамына енгеннен кейiн, но?айлар ?аза? ханды?ыны? солт?стiк-шы?ысына ы?ыса бастады. Олар Едiлден Ертiске дейiнгi аралы?та к?шiп-?онып ж?рдi. Баш??рттар мен Сiбiр татарлары да ?аза? жерлерiне енуiн то?татпады. Сырдарияны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) т?менгi а?ысына ?ара?алпа?тар келе бастады.

Едiл мен Жайы? арасында?ы ??iрдi мекендеген Но?ай ордасы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%B9_%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B) ыдырай бастады. Но?ай ода?ы ыдырап, ауыр да?дарыс?а тап болды. О?ан ?арасты к?шпелi тайпаларды? бiр б?легi ?аза? ханды?ына келiп ?осылды. Ха?назар Но?ай Ордасыны? к?п ?лысын (б?ларды? к?бi ?аза?ты? Кiшi ж?зi – алшын ода?ына енген тайпалар) ?зiне ?аратып алды. Тарихи деректерде Ха?назарды «?аза?тар мен но?айларды? ханы» деп ата?ан. С?йтiп, Х?І ?асырды? 60-жылдары Но?ай Ордасы ыдырап, б?рын о?ан ?ара?ан ?аза? тайпалары ж?не оларды? этникалы? территориясы ?аза? ханды?ына бiрiктi. Б?рын Но?ай Ордасыны? астанасы болып келген Сарайшы? ?аласы (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%88%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1) да ?аза? ханды?ына ?ттi. Б?л жа?дай ?аза? ханды?ыны? солт?стiк-батыс ж?не солт?стiк жа?ында?ы жа?дайда ?згерiс тудырды. Орыс мемлекетi мен ?аза? ханды?ы арасында?ы ке? ??iрдi алып жат?ан Но?ай Ордасыны? ыдырауы, оны? бiр б?лiгiнi? ?аза? ханды?ына ?осылып, ендi бiр б?легiнi? орыс патшасына ба?ынуы, шы?ыс?а ?арай ке?ейiп келе жат?ан орыс мемлекетiнi? шекарасын ?аза? ханды?ына жа?ындата т?стi.

1563 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1563) жылы Сiбiр ханды?ыны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%96%D0%B1%D1%96%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B) билiгiне келген К?шiм хан ?аза? ханды?ына д?шпанды? саясат ?станды. Оны? ?стiне мо?ол билеушiлерi мен ?аза? хандары арасында да ?а?ты?ыстар болып т?рды. Осындай к?рделi жа?дайларда Ха?назар хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?аза? ханды?ыны? сырт?ы саясатын ?згерттi. ?зiнен б?рын?ы ?аза? хандары ?немi жауласып келген Мауераннахрда?ы шайбани ?улетiмен ода?тасты? байланыс орнату?а ?мтылды. С?йтiп, шайбанилы? Б?хара ханы Абдолла ІІ-мен ода?ты? келiсiм-шарт жасасты. Со?ыс ?имылдары то?тап, бейбiтшiлiк орнады, ?аза?тарды? Орта Азия (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F) хал?ымен сауда-сатты? ?арым-?атынасы, экономикалы? байланысы жиiледi. М?ны? ?зi ?аза? ханды?ыны? iшкi жа?дайын жа?сарту?а, шаруашылы? ?мiрдi? о?алуына тиiмдi болды. ?аза? ханды?ы ны?айа т?стi. Бiра? Ха?назар ханды 1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580) жылы Абдолла ханны? ?арсыласы Ташкент (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82) билеушiсi Баба с?лтан астыртын ?зiнi? адамын жiберiп ?лтiрттi. ?адыр?али Жалайырды? айтуынша «Оны? да ата?ы мен абыройы туралы к?п айтылады. Алайда Ха?назар хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?з араларында бол?ан ?а?ты?ыстарда ?аза бол?ан».

Т?уекел хан кезе?i

Ха?назарды? м?рагерi Ж?дiктi? баласы ж?не Ж?нiбек ханны? немересi ?артай?ан Шы?ай (1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580)-1582 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1582)) болды. Ол ?зiнi? баласы Т?уекелмен (1586 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1586)-1598 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1598) хан бол?ан) бiрге Баба с?лтан?а ?арсы к?ресiнде Б??ар ханы Абдолла?а келдi. Абдолла Шы?ай?а ходжент ?аласын сый?а тартып онымен ?осылып Баба с?лтан?а ?арсы ?лытау жоры?ына шы?ады. Осы жоры?та Шы?ай ?айтыс болады. ?аза? ханды?ыны? иелiгi ендi Т?уекелге к?шедi.

1582 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1582) жылы Шы?ай хан ?айтыс бол?аннан кейiн та??а Т?уекел (1582 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1582)-1598 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1598) жж.) отырды. Т?уекел хан Б?хара (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D2%B1%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0) ханы Абдолламен жасас?ан шартты б?зып, ?аза? ж?не ?збек билеушiлерi арасында?ы жаугершiлiк ?айта ?оздады. Абдолла ханмен ода?тан Т?уекел ханны? бас тартуыны? себебi, бiрiншiден, Абдолла ?уелдегi Т?ркiстаннан т?рт ?ала беруi туралы у?десiнен бас тартады, екiншiден, бiздi? ойымызша, басты себеп – Абдолла Т?уекел ханны? беделiнен, батырлы?ы мен батылды?ынан ?ор?а бастайды, я?ни Т?уекел ханнан ?зiнi? ба?таласы ретiнде ?ауiп т?нгенiн сездi. ?йткенi кезiнде б?кiл М?уереннахрды Т?уекелдi? к?мегiмен Шайбани мемлекетiнi? ?ол астына бiрiктiрген болатын. Т?уекел хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D1%83%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB_%D1%85%D0%B0%D0%BD) да Жошы ?рпа?ы бол?анды?тан, б?кiл Орта Азияны билеуiне толы? ???ы?ы болды.

Т?уекел сырт?ы саясатында ханды?ты? о?т?стiгiндегi ?алаларда билiктi ны?айту?а к?ш салады. Ендiгi жерде ол Сыр бойында?ы ?алалар ?шiн Абдолламен к?рестi бастайды.

1586 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1586) жылы Ташкенттi алу?а ?рекет жасайды. Абдолланы? негiзгi к?штерi М?уереннахрды? солт?стiгiнде шо?ырланды. Б?ны бiлген Т?уекел хан М?уереннахрды? о?т?стiк айма?тарына шабуыл жасайды. Оны? шабуылы Т?ркiстан, Ташкент, Самар?анд ?алаларына ?ауiп т?ндiредi. Бiра? Т?уекел ханны? Ташкенттi алу?а жасал?ан ал?аш?ы жоры?ы с?тсiз ая?талады.

Т?уекел хан ?аза? ханды?ыны? сырт?ы саясатын ны?айту барысында орыс мемлекетiмен дипломатиялы? ?арым-?атынастарды жандандырды. ?аза? ханы сырт?ы саясатта ?зiн ?олдайтын ода?тастар iздедi.

1594 жылы Т?уекел хан Ресейге досты? келiсiм жасасу ?шiн ??лм?хаммед (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D2%B1%D0%BB%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%B5%D0%BB%D1%88%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%B3%D1%96) бас?ар?ан ?аза? ханды?ыны? т???ыш ресми елшiлiгiн жiбередi. Т?уекел ханны? б?нда?ы ма?саты Ресей мемлекетiнi? к?мегiмен Абдолла?а ?арсы к?рестi жандандыру, Сiбiр ханы К?шiмге ?арсы ода? ??ру ж?не 1588 жылы орыс ?скерлерi ?стап ?кеткен ?зiнi? немере iнiсi, Ондан с?лтанны? баласы Оразм?хаммедтi т?т?ыннан босату болды. Оны? жанында ?аза?ты? ?йгiлi тарихшысы ?адыр?али Жалайыр бар едi.

1595 жылы елшiге орыс патшасыны? жауап грамотасы тапсырылды. Онда орыс патшасы Т?уекел хан?а ?аза? ханды?ын «?зiнi? патшалы? ?ол астына алатынын» ж?не «о? ататын ?ару» жiберетiнiн у?де еттi. Сонымен бiрге мынадай талап ?ойды: «бiздi? патшалы? ?оластымызда бол?анды?тан ж?не бiздi? патшалы? ?мiрiмiз бойынша Б??ара патшасымен ж?не бiзге опасызды? жаса?ан Сiбiр патшасы К?шiммен со?ысып, бiздi? ?лы м?ртебелi патшамыз?а жол салатын боласыздар». Орыс мемлекетi ?аза? ханды?ымен ?скери ода? ??рудан бас тарт?анымен, Т?уекел хан орыс мемлекетiмен дипломатиялы? ?арым-?атынасты ?зген жо?. 1595 жылы М?скеуден орыс елшiсi Вельямин Степанов (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2) ?аза? ханды?ына келдi. Н?тижесiнде екi мемлекет арасында сауда байланыстары жанданды. Б?л кезде ойраттарды? бiр б?лiгi Т?уекел хан?а т?уелдi болды. Сонды?тан ол ?зiнi? М?скеуге жолда?ан грамотасында ?зiн «?аза?тар мен ?алма?тарды? патшасы» деп атады.

1597 жылы Б?хар ханды?ында iшкi тартыс, ыры?-жыры? басталды, онда ы?палды адамдарды? ?олдауымен Абдолланы? ?лы Абдылмомын ?кесiне ?арсы шы?ты. Осы ?ыр?ысты пайдаланып, Т?уекел Ташкент ?аласыны? т?бiнде Абдолла ханны? ?скерiн тал?андады. 1598 жылы наурызда Абдолла хан ?айтыс болып, Абдылмомын хан болды. Осы орайды пайдалан?ан Т?уекел хан ж?з мы? ?скермен М?уераннахр?а басып кiрiп, Ахси, ?ндiжан, Ташкент, Самар?ан ?алаларын басып алды. Бiра? Б?хараны ?оршау кезiнде Т?уекел хан ауыр жараланып, Ташкентке ?айтып келiп ?аза болды. С?йтiп, ол ?з мемлекетiнi? солт?стiк-батыс шекарасында?ы бейбiт жа?дайды ж?не Орта Азияда?ы шайбанилы?тарды? алауызды?ын, б?л ?улеттi? Аштарханилы?тар- ды? жа?а ?улетiмен ауыстырыл?анын пайдаланып, сырдариялы? ?алалар ?шiн ?за??а созыл?ан к?рестi табысты т?мамдады. Абдолла ?рпа?тарыны? ?зара билiкке таласы н?тижесiнде Шайбани ?улетi ?мiр с?руiн то?татады.

Т?уекел Орта Азия?а жоры?ында тек ?арулы к?шке емес, Орта Азия халы?тарыны? белгiлi бiр ?леуметтiк топтарына с?йендi. Атап айт?анда, Т?уекел ханды дiн иелерi ?олдады. Сонымен бiрге Ескендiр М??шы Т?уекел ?скерiнi? ??рамында «Т?ркiстан тайпаларыны? ж?не ?ырда?ы ?збектердi?» жауынгерлерi бол?анын айтады. Жалпы, Шайбани ?рпа?тарыны? ?зара ?а?ты?ыстарынан шарша?ан Орта Азия халы?тарыны? басым б?лiгi Т?уекел ханды ?олдады десек ?ателеспеймiз. ?йткенi Шайбани тарма?ынан тара?ан Жошы ?рпа?тарыны? ?зi М?уераннахрда Шайбани ?улетiн ?аза? хандарыны? ?улетiмен алмастыру?а ниет бiлдiрген. ?кiнiшке орай, М?уераннахр ?аза? хандарыны? ?олына толы?ымен к?шпедi. С?йтсе де, Ташкент ж?не оны? айма?ы 200 жыл бойы ?аза? ханды?ыны? ??рамында болды. Т?ркiстан ?аласы ?аза? ханды?ыны? орталы?ына айналды.

Есiм ханны? т?сында ?аза? ханды?ы

1607 жылы Амстердамда жары? корген нидерланд картасында?ы ?аза?тар (Ца?ацкiа). Фрагмент.

Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1598-1628 (1645) ж.ж. билiк ??р?ан) Шы?ай?лы Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1628 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1628)-1645 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1645)) – ?аза? ханды?ыны? ханы, Шы?ай ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD) баласы, ата?ты Т?уекел ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D1%83%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ту?ан iнiсi. Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) туралы халы? жадында са?тал?ан а?ыз -??гiмелер, дастан-жырлар к?п. Оны хал?ы «Е?сегей бойлы ер Есiм» деп арда?тайды.

Есiм хан билiк басына а?асы Т?уекел (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D1%83%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB) ?лгеннен кейiн келдi. Б?л кезде ?аза? ханды?ыны? шы?ысында?ы жа?дай Т?уекел т?сында?ыдан ?лде?айда к?рделене т?скен едi. М?нда ойрат тайпаларыны? бiрiгiу процесi ж?рiп жатты. Сонды?тан ол к?ршiлерiнде болып жат?ан жа?дайды жiтi ?ада?алап, оларды? тайпалары арасында?ы алауызды?ты ?з пайдасына шешуге ?мтылып ба?ты.

Ойраттарды? бiр жа?ынан Ембi (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BC%D0%B1%D1%96), Жайы? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%9B), Едiл бойында?ы но?айлармен шарпысуы, екiншi жа?ынан орыс ?амалдарыны? гарнизондарымен ?а?ты?ысуы Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) саясатыны? ы?палды болуына елеулi жа?дай жасады. А?ырында ?ш жа?ты со?ысты? ?здерiне ?ыр?ын таптыратынын сезген ойрат ?мiршiлерi Есiм ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?стемдiгiн мойындап, тату к?ршiлiкте т?ру ма?сатында ?сыныс жасап, елшiлерiн жiберуге м?жб?р болады.

Ханды?ыны? шы?ысында?ы жа?дайды осылайша ?з пайдасына шешкен Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) о?т?стiгiн де ойдан шы?армайды.

Ханды?ыны? шекарасын ке?ейте т?су саясатын м?нда да батыл ж?ргiзiп ба?ады. О?ан жа?дай да к?мектесе т?седi. Себебi, б?л кезде ?айтыс бол?ан Б?ки М?хаммед ханны? орнына оны? iнiсi У?ли М?хаммед пен Герат (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82)-Хорасанны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD) билеушiсi Дiнм?хаммед баласы Иман??лы таласып жат?ан едi. Осы ?а?ты?ысты ?з пайдасына асыруда Есiм хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D1%96%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?лкен ептiлiк танытады. Ол ?уелi У?ли М?хаммедке к?мектесемiн деп у?де берiп, кейiн Иман??лы жа?ына аунап т?седi. Соны? н?тижесiнде онымен бiрiгiп, У?ли М?хаммедтi ?лтiрiсiп, Иман??лымен ода? жасасады да, сол жылы Иман??лы?а ?арсы шы?ып, Самар?ант?а (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D2%9B%D0%B0%D0%BD%D1%82&action=edit&redlink=1) ?скер ж?нелтедi.

Б?л кезде Иман??лыны? Есiммен со?ысарлы? шамасы жо? едi. Сонды?тан онымен шарт?а отырып, Ташкент (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82) пен оны? т??iрегiнi? т?гелдей ?аза?тарды? иелiгi екенiн ресми т?рде мойындайды.