Үһүйээннэр, номохтор

???йээннэр, номохтор
Багдарыын С?лбэ

Саха тылын ??рэ?эр топонимиканы т?р?ттээбит М. С. Иванов-Багдарыын С?лбэ «Талыллыбыт ?лэлэрин» бу алтыс томугар сир аатыгар сы?ыаннаах тус бэйэтэ уонна кини ??рэнээччилэрэ араас дьону кытта кэпсэтэн хомуйбут ???йээннэрэ, номохторо улуустарынан, кыраайдарынан наарданан киирдилэр. Сэ?энньиттэр саастара уонна улуустара ыйыллан, кэпсээннэрэ уларытыллыбакка, хайдах баарынан бэрилиннилэр.

Кинигэ аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар.

Багдарыын С?лбэ

Талыллыбыт ?лэлэр

Бастакы кинигэ

ААН ТЫЛ

Сир аатын хомуйуохха, чинчийиэххэ баар эбит диэн санаа XX ?йэ 60-с сылларын са?аланыытыгар, Б?л??тээ?и педучилище?а ?лэлии олордохпуна, киирбитэ уонна ??рэнээччилэрим к?м?л?р?нэн сир аатын хомуйбутунан барбытым. Ол бэлиэтэ, туо?ута буолан, бу хомуурунньукка кинилэр ?лэлэриттэн син балайда киирдэ.

Хомуллубут матырыйаалы бы?ааран, дьон билиитигэр та?ааран киирэн барбытым. Ол онон «Б?л?? диэн тыл ??скээ?инэ» диэн бастакы суруйуум «Бэлэм буол» ха?ыакка (03.03.1963) тахсыбыта.

Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн ??рэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон к?н б?г?н топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хо?оонун, суолтатын билбэт ки?и саха?а суох буолла диэн киэн туттабын.

Кэли??и кэм?э, дьон аатын ту?а диэн, дьэ сырыы б???т?н сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн аа?ар кылгас олохпор астынар гына. Ол ту?унан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар ??р??н? кытта баардарынан-суохтарынан к?м?л?ст?лэр. О?отуттан о?онньоругар тиийэ.

Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, с?б?н к?р?н, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону ?сс? ордук к???лээбитэ. Уонна, ?ч?гэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэ?ээрии кытта элбээбитэ.

Биир холобуру а?алыым.

2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информация?а уонна реклама?а киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни та?аарбыттара. Кинилэр бу ?лэлэрин мин «Мэ?э ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.

?кс?к?лээх ?л?кс?й, Г. В.Ксенофонтов, Сэ?эн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX ?йэ бастакы а?аарыгар суруйбут ???йээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кы?ыл к?м?с кылаата буолаллар. Былыргыны, т?гэх ?б?гэлэрбитигэр тиийэ, к?р?-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сэ?эннэри батта?а суруйан хаалларбыттара.

Мин лаппа хойутаата?ым. Ол да гыннар, син ту?алаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан ?л?кс??йэп (Ньурба, С?лэ нэ?илиэгэ, 1882 с. т?р??б?т), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэ?илиэгэ, 1909 с. т?р??б?т), Д. С.Лонгинов (Амма, Аба?а нэ?илиэгэ, 1909 с. т?р??б?т), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон к?рд?хп?нэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Б?л??, Баппа?аайы нэ?илиэгэ, 1899 с. т?р??б?т), А. М.Черов (Муома, Кулун ?лб?т, 1876 с. т?р??б?т), А. С.Кырыалап (Хочо улуу?а, Дьаархан нэ?илиэгэ, 1889 с. т?р??б?т), А. А.Львова-Быкас (???ээ Б?л??, Ма?аас, 1906 с. т?р??б?т), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэ?илиэгэ, 1905 с. т?р??б?т) уонна да атыттар курдук ытык кырдьа?астары кытта кэпсэтэн, тылларын-?ст?р?н сурукка ти?эн ?йэтиппиппинэн киэн туттабын.

???йээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ ?тт?нэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан и?эллэр.

Ат барыны кыайар кыахтаах, би?игини к?р?-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир ?йэлээх ???йээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьа?а?а 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.

1975 сыллаахха ?йм?к??н II Боро?онун 63 саастаах ки?итэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир ки?и саадьа?ай о?у?у миинэн тахсыбыта ???. Ол тахсан, ити Боро?он нэ?илиэгин т?р?ттээбитэ ???», – диэн кэпсээбитэ. Боро?он диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт ки?и ?йм?к????? Боро?он нэ?илиэгин т?р?тт??р.

Ити ???йээни биир ааттаах с??р?к о?устаах Улуу Хоро Саха сирин киин ?тт?гэр к???н кэлбитин ту?унан киэ?ник биллэр ???йээ??э сы?ыары тутан к?р??.

?лэм бы?ыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна ??рэнээччилэрим ?лэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Б?л?? ытык кырдьа?а?а, 1907 с. т?р??б?т О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.

Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.

К?нд? аа?ааччыларым, бол?омтолоохтук аа?ыаххыт уонна бэйэ?ит санаа?ыт хоту ?р?-та?нары сыымайдаталаан к?р??хх?т, сыана бы?ыаххыт диэн эрэнэбин.

2004 сыл

Багдарыын С?лбэ

АБЫЙ

Гаврил Григорьевич Полушкин.Абый улуу?а, Му?урдаах. 1979 с. 81 саастаа?а.

* * *

Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит ???. Биир эмээхсин ыарыыттан к?рээн кэлбит ???. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.

ДЬАХТАРДААХ

Таас. Улахан сис оттон. ?рд?гэр о?олоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.

ЭБЭ

Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн э?эни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Э?э диэтэхпитинэ, иэстиэ?э диэн буолла?а.

Константин Петрович Стручков. Абый улуу?а, Ура?алаах нэ?илиэгэ. Баатылыы уу?а. 1979 с. 68 саастаа?а.

КООК ТИИЛЭЭБИТ

Би?иэхэ былыр э?эни ааттыыллар коок диэн. Тиилээ?ин диэн батыйанан ?л?р??. Ар?а?ыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыыр?аан.

Николай Васильевич Ефимов. Абый улуу?а, Абый нэ?илиэгэ. 1979 с. 77 саастаа?а.

* * *

Абый к??л?н ту?унан. Абый диэн ки?и аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн ки?и эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн ?ч?гэй диэн тыл. Оччо?о айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн са?алаахтар этэ.

Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улуу?а, Абый нэ?илиэгэ. 1986 с. суруйбутум.

* * *

Ол ки?и Абый да диэн ааттаа?а биллибэт. Ба?ар, Аабый да диэн буолуон с?п. Кыргыс ?йэтин са?ана буолла?а. Сахалартан куотан и?эн, улахан алааска турар таала?а олорбут. Алаас илин ?тт?гэр. Таала ?рд?гэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.

Светлана Стручкова. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а I кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут.

АБЫЙ

Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах ??скээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ а?ыйах дьиэ баар ???. Ки?итэ-с????тэ отой а?ыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суо?уна, биир эбээн ?ктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна на?аа ?р олорбут. К?н тура-тура бултуу тахсар ???. Ол са?ана булт хара ба?аам ???. Онтон, ?лб?т?н кэннэ, олорбут бала?анын Абый Бала?ана диэн ааттаабыттар. Кэлин у?аан-тэнийэн б????лэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».

ХАРА МАС

Биирдэ хонуу устун ма?ан аттаах ки?и сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Таба?ын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны б?тт??н салаан барбыт. Дьон к?р?н, бары умуруора сатаабыттар. Хас да к?ннээх т??н? бы?а уоту утары охсу?ан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.

ЫЛБАТ

Бу на?аа кыра, ол гынан баран на?аа дири? к??л. Бу к??л ту?унан маннык кэпсииллэр. Биир киэ?э би?иэхэ элбэх ыалдьыт му?унна. А?аатылар. Би?иги, о?олор, утуйдубут. Арай мин сытан и?иттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу к??лгэ биир дьахтар, о?отун к?т???н баран, ууга киирэн испит. О?отун к??л кытыытыгар туруорбут уонна дала?а?а солуурча?ар уу ба?а киирбит. Т?нн?н тахсан и?эн к?р? т?сп?тэ, о?ото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, о?ото ууга т?сп?т?н билэн со?уйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, ха?ыытыы-ха?ыытыы ??скэ киирэн испит. Ууга т??эн хаалбыт. Бу ха?ыыны истэн, ойуун с??рэн кэлбит уонна к??л? тула с??рэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини к??л? кими да ылыма, ?л?р?мэ диэн к?рд?сп?т. Кыраабыт. Ол и?ин бу к??л? Ылбат диэн ааттаабыттар.

АЛЛАЙЫАХА