Үһүйээннэр, номохтор

Соппуруонап Остоолбото. Би?иги Алампа Майаа?а диэн ааттааччыбыт. Сорохтор Соппуруонап Майаа?а дииллэр. О?олор, кыралар. Билигин. Бы?а?ынан бы?ан суруйталаабыттар. Муохтар ??н?тэлээбиттэр. Хаартыска?а да сатаан т???? суох. Бастакы туруоралларыгар ЯЦИК чилиэнэ Слепцов Н. В. диэн баар эбит. Аата саамай ???э баар этэ. Соппуруонап гиэнэ баар этэ. Ол майаакка ?кс?к?лээх ?л?кс?й аата баар этэ диибин. Новгородов алпабиитынан суруллубут.

Туруорбут дьон олохтоохтор. Мэ?э Ха?аластан, Уус Алдантан кэлэн олохсуйбут дьон. Охулуокап Сомсоон, Поппуоп Мэхээлэ, Перевалов Лэгэнтэй, Ыскырбыыкын Сэмэн. Сэниэлээх, кэпсэтэр, барар-кэлэр дьон. Кэлин мээнэ суруйар буолбуттар. Онно кыттыбатах дьону. ?сс? Сахаарап Лэпсэй Куу?умуус. ЯЦИК чилиэнэ, ??рэ?э суох о?онньор. Кэнники э?этэ Тордуйа аатынан, араспаанньатын уларытан, Тордуин диэнинэн ?лб?тэ. Поппуоп Мэхээлэни Ми?ирийээн диэччилэр. Суон уонна и?иттэн са?ата ньиргийэн тахсар са?алаах. Гражданскай сэрии са?ана бу диэки бандьыыттаабыт, ?сс? хамандьыыр буола сылдьыбыт. Итиэннэ ?сс? туруорууга Таспайар диэн баар этэ. Уус о?онньор. Суоруутун э?ин ол о?онньор суоран туруорбута буолуо. Уонна убайдыы-бырааттыы Татаарынаптар диэннэр бааллар. ?р?с у?уоргу ?тт? да буоллар, тахсыбыттара буолуо. Оннук сурахха. Онтон маппатах буолуохтаахтар. Уйбаан уонна Б??т?р. Туруорсубут буолуохтаахтар. Ааттара суох бы?ыылаах этэ.

СААМАЙДАР

Саамайдары ки?ини сиир дьоннор ??? диэччилэр. Олорго мин ийэм улахан убайын быраата, аата Бэрт Маалы?кай, тиийэ сылдьыбыт диэн баар. Бэйэтэ ааттаах булчут, ааттаах ытааччы ???. Уон кыылы к?рд???нэ, то?у?у ?л?р?н баран тохтуур эбит. Биирин ?л?рб?т ???. Биирин хайаан да хаалларар ???.

Бултуу сылдьан, уччуйан баран хаалбыт. Дьонун суолун суоллаан барбыт. Ол баран, атын дьо??о тиийбит. Саамайдарга диэн буолуо дэнэр. Ура?а?а. А?атан, к?нд?лээн. Дьиэлэрин т?гэ?инэн кииртэлээбиттэр. Кэлин. Бы?ахтарын э?ин сытыыланаллар эбит. Та?ырдьа сылдьан, бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр ???. Туспа. Онтон дьаарханан, хайдах эрэ куотардыы сананан, олорор сиринэн ура?а т?гэ?э а?ыллыбытынан тахсан, табатыгар тиийбит. О?унан ытыалаабыттар да, таппатахтар. С??рэринэн ?ч?гэй. Ол и?ин Бэрт Маалы?кай диэн аатырбыт. Ууча?ын миинэн баран, ытыалаан, хас да ки?ини ?л?рб?т уонна куоппут. «Сирэйдэригэр ойуулаах этэ», – диэбит. Тигиилээх.

Б?Л??

Варвара Федотова. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут. 1973 с. ???йээннэри киниэхэ а?ата Максим Степанович Федотов кэпсээбит.

Б??Ч?Р?

Былыр Б??ч?р? диэн то?ус хо?ууна баара ???. Бу хо?ууну 40 дьиэ то?ус баты?а сылдьара ???. Бу дьон хо?уун бултаабыт булдун хомуйарга, сииргэ сылдьаллар ???. Хо?уун улахан баайа суох эбит. Ол сылдьан, кини ?йэтин и?игэр 99 э?эни ?л?рб?т. Э?э?э сааламмата ???, а?ардас батыйанан уонна баалка ма?ынан бултуур эбит. Биир к?н сайын алыыга тиийбитэ, ?с кыыл а?ыы турара ???. Бу ?с кыылы ????ннэрин ?л?рб?т. Онтон биир кыыл элэмэс эбит. Ытан баран турда?ына, алыы диэки тыас тыа?аабыт. Туох ааттаах тыа?ай диэн хайы?ан к?рб?тэ, ?йэтигэр к?рб?т?х улахан, эмиэ да сиэллээх, кутуруктаах курдук э?э с??рэн и?эрэ ???. Урут ха?ан да уолуйбатах, со?уйбатах бэйэтэ, уолуйан, улахан тэ?кэ баарыгар с??рэн тиийэн ыстаммыт. Э?э кэлэн ???э ойуолаан баран, кырбаталаан к?рб?т да, ?с ойуунан хо?ууну куоттарбыт. Э?э с?рдээх улаханнык ?с т?г?л часкыйбыт. Хо?уун ол олорон ытыалаабыт. Ол аайы э?этэ часкыйа-часкыйа ?р? ыста?алаабыт. Хо?уун б?тэ?ик буулдьата хаалыар диэри ытыалаабыт. Хойут, элбэх ытыалаа?ын кэнниттэн, э?э, ыста?алыыра уурайан, олорон эрэ часкыйбыт. Сайы??ы у?ун к?н киирэн эрдэ?инэ э?этэ ?с т?г?л ки?илии: «Б??ч?р??», – диэбит уонна ?л?н хаалбыт. Хо?уун, т??э эккирээн, дьиэтигэр ыстаммыт. Дьонугар оннук мо?уокка ыллардым диэн кэпсээбэтэх уонна кыылларын да, э?этин да этин хомуйтарбата?а ???. Оччо саллыбыт. Ол кэнниттэн ?с сыл сылдьыбыттар. Биир т??н Б??ч?р? баттаппыт, дьоно нэ?иилэ у?угуннарбыттар. «Хайа, атаас, тугу т??ээн баттаттын?» – диэн кырдьа?астар ыйыппыттар.

«Дьэ, хара тыам тэ?ситтэттэ

. ?с сыллаахха биир улахан э?эни ?с кыылы кытта ?л?рт?м. Ону хара тыа иччитэ ????э-к?й??ргэ сиэтти?, ?с хонон баран маннык ааттаах алыыга к?рс????хп?т диэтэ», – диэн кэпсээбит.

Онон ?с хонугу бы?а дьонун кытта быра?аайда?ан, астарын ?т??т?н а?аабыт. ?с хонон баран, дьонун илдьэ, барбыттар. Онно аатырбыт киэ? алыы кытыытыгар тиийбиттэр. Ол тиийэн у?уор к?рб?тэ: эмиэ туос ала, ?с сыллаа?ытаа?ар улахан э?э, элбэх ба?айы э?эни баты?ыннаран и?эрэ ???. Ону к?р?н баран, хо?уун эппит: «Дьэ, сэгэрдэрим. Мин айыыбын айыыланыма?. Э?иги манна хаалы?», – диэн баран, утары ыстаммыт. «Мин дьоммун хааллардым, эн эмиэ хааллар!» – диэн хо?уун кыламмыт. Онуоха анараа хаарахан, икки ?тт?нэн к?р?н, ха?ыыртаабыт. Ону э?элэр, алыы кытыытыгар тахсан, сытыталаан кэбиспиттэр.

Алыы ортотугар хо?уун э?элиин к?рс?б?т. Хо?уун биирдэ ыппыт уонна тайыыга т??эрбит. Турар к?н? бы?а охсу?ан, к?н киириитэ э?э хо?ууну баттаабыт. Онуоха ?с эр бэрдэ киирээри гыммыттарын, кырдьа?астар киллэрбэтэхтэр. Онтон атахха биллэрбиттэр. ?с хонон баран кэлбиттэрэ, ба?ын у?уо?а эрэ баара ???.

МАСТААХ ЭБЭ

Би?иги чуга?ынаа?ы к??ллэрбититтэн саамай улаханнара – Мастаах Эбэ. Бу к??л 9 арыылаах, уонтан тахса от арыылаах. Ким да билбэт бу к??л т??? сыллаа?ыта ??скээбитин. Саха сэ?энинэн, былыргы ???йээн бы?ыытынан, саха, то?ус икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэрин са?ана Дьалкылдьа диэн ааттаа?а ???. Ол бириэмэ?э бу Эбэ?э Т??рэчээн диэн саха хо?ууна олорбута ???. Кини омуктары кытта сэриилэспит, хаста да кырпыт. Омуктар киниттэн к?рээри бу к??л? эргийэ сатаабыттар. Ол са?ана бу к??л на?аа хойуу мастаа?а ???. Эргийэ сатаан баран, кыайан эргийбэккэ, Мастаах диэн ааттаабыттар. Бу Эбэ ту?унан на?аа элбэх ???йээннэри кэпсииллэр. Ити к??л иккитэ уолба буола сылдьыбыт. Ол бэлиэтэ диэн ????гэр сэргэлэр уонна дьиэ ба?аналара тураллар.

Т??РЭЧЭЭН

Бу хо?уун Мастаах к??лгэ ийэтэ эмээхсини кытта олорбута ???. Мастаах к??л ар?аа ?тт?гэр Сохообут диэн ортотугар мас арыылаах к??л баара ???. Бу к??лгэ сахалар мустан, байан-тайан олорбуттар. Сохообут уонна Ходу?а диэн к??ллэр икки ардыларыгар ааттаах улахан хонуу баар. Манна сахалар, окко киириэхтэрин иннинэ, ас-??л тэринэн, а?ыыллара-сииллэрэ ???. Кылыстар

сырсан бэртэрин билсэллэр, б???ст?р тустан к??стэрин билсэллэрэ ???. Ол бириэмэ?э биирдэ хантан да кэлбиттэрэ биллибэт эдэрдээх кырдьа?ас то?устар баар буола т?сп?ттэр. Ол оонньууга Т??рэчээн суо?а ???. То?устары ы?ыран а?ата-сиэтэ, оонньото сатаабыттар. Онуоха эдэрэ а?ы а?аспыт, оонньууга кыттыбыт да, охтоох саатын с?гэ сылдьыбыт. Кырдьа?а?а аанньа да а?аабатах, аанньа да кэпсэппэтэх. Ура?а та?ыгар, о?ун тардан баран, олороро ???. Ол и?ин сахалар, сэриилэ?ээри кэлбит диэннэр, т??нэри ытан т??эрбиттэр. О?онньор ?л?р са?атын истэн, эдэр ки?итэ: «Т?б?т?н тииккэ ыйаары?!» – диэн баран, элэс гынан хаалбыт. Ону сахалар сырса да сорумматахтар. Н???? сайыныгар ол бириэмэ?э эмиэ мустан а?аан-сиэн, оонньоон-к?р?лээн эрдэхтэринэ, туох да хара ба?аан омук кэлэн, эмискэ саба т??эн, кырган кэбиспиттэр. Бу сахалартан саамай бэртэрэ Мастаах Эбэ диэки Т??рэчээ??э куоппут. То?устар ?йд??н к?рб?кк? хаалбыттар. Ол ки?и Т??рэчээ??э кэлбит. Хо?уун ийэтиниин собо сии олорбуттар. Онно к?т?н т?сп?т. Уруккуттан билэр ки?итэ буолуо: «Хайа, до?оор, туохтан куттанан, хааны?-сиини? алдьанна?» – диэбит Т??рэчээн. «Дьэ, ата?ыам, омуктар кэлэннэр, туох баарбытын бары кыртылар. Ону, дьэ, бара??ын, иэ?и иэс курдук иэстэс», – диэбит. Онуоха: «Оо, ата?ым омук хаанын к?рд?р??р? кэлбит», – диэт, куйа?ын ???э т?сп?т. «Чэ, ийэкээ, а?ы? ?т??т?н астаа, та?а?ы? ?т??т?н та?ын», – диэбит уонна та?ырдьа ыстанан тахсан, ара?ас охсубут. Киирэн астарын а?аабыттар. Эмээхсин тахсан, дьиэтин ?стэ т?г?р?йб?т. Ол т?г?р?йб?т?н кэннэ, уола, к?т???н ылан, ара?а?ын ???э олордон кэбиспит. Кэннинэн с??рэн баран, суордуу ха?ыыра-ха?ыыра, ?с т?г?л с???ргэстии т???тэлээбит. ???с т????т?гэр ийэтин к?хс?н харатынан дь?л? ытан та?аарбыт. Онуоха эмээхсин: «О?ом илиитэ ?ч?гэйиин!» – диэн баран, ?л?н т?сп?т. Ийэтин хааныттан ?с т?г?л омурпут: «Хаан хапта?ым, ???х уопта?ым, соргу к?т?хт???м: – диэн баран, табаары?ын: «Чэ!» – диэт, Сохообут диэки ыстаммыт. Кинини ким ситиэй, ол и?ин к??тэ-к??тэ аа-дьуо барбыт. Т??рэчээн то?ус былас чиэрчимэ маамыктаны

к?хс?гэр баанан баран с??рдэ?инэ, ууга да, хонууга да маамыкта сиргэ тиийбэтэ ???. Сохообукка тиийбиттэр. Ол омуктар олорор сирдэриттэн ?с биэрэстэ усталаах ходу?а баар. Ол ходу?а б?т??т?гэр улуу туму?ах баара ???. Бу манна кэлэн, хо?уун до?оругар эппит: «Мин анныкы буоларбын к?рд?хх?нэ, бэйэ? бэйэ?ин билинээр. Онтон мин ???э буоларбын к?рд?рг?н эрэ, бэрт т?ргэнник миэхэ кэлээр».

Ол гынан баран, ха?ыыра-ха?ыыра ходу?а устун омуктарга ыстаммыт. Ону сэттэтэ ытан кэбиспит. Орпуттары барытын, ура?а?а тиийэн, кырган кэбиспит. До?оро ону к?р?н с??рэн истэ?инэ, хааннаах батыйатын та?нары тайанан баран, утары к?рс?б?т: «Дьэ, ата?ыам, ?р?г?йб?т ?рдээтэ, соргубут к?т???л?ннэ. С?бэбитин тыырсыах. То?устан биир дьахтардарын, сахалартан биирдэрин ордордум. Дьэ, миэхэ хайатын аныыгын? Мин санаабын с?пк? эттэххинэ, ?йэлээх сааспытыгар до?ордуу буолуохпут, оттон сыы?а эттэххинэ, бу батыйанан дь?л? т????м!»

Онуоха до?оро, толкуйдуу барбакка, эппит: «Эйиэхэ, сылдьары? дабааннаа?ынан, то?ус буолла?ына хайдах буолуой?»

«Ыы, до?орум барахсан! Дэлэ да ки?и омуктартан куотуо дуо?» – диэт, до?орун куу?а т?сп?т.

Онтон Т??рэчээн Ньиндэ бэтэрээ ?тт?нэн сылдьыбыт, дэлби байбыт, хаста да киирэн то?устары кыргыбыт. ???с кыргыытыгар, утуйа сытта?ына, то?устар, со?утан, кы?ын ?л?рб?ттэрэ ??? диэн кэпсииллэр кырдьа?астар.

Ньиндэ бэтэрээ ?тт?гэр Т??рэчээн К??ллэрэ диэн хас да к??л баар ???. Сохообукка ол Т??рэчээн ?лт?н кэннэ биирдэ Бургумай диэн хо?уун кыргы?а сылдьыбыт уонна кыайбыта ???. Ол кэнниттэн то?устар: «Иккитэ со?ообут к??лб?т, онон Сохообут диэн буоллун», – диэбиттэр.

БУОРДААХ СУТ

Былыр Ха?ы??а дуу, Кыргыдайга дуу С?д??т диэн кинээс олорбут. Былыргы отчуттар саары са?анаа?ы отторун

атырдьах ыйын 30-с к?ннэрин диэки кээ?эллэр ???. Ол дьыл от кээ?э сырыттахтарына, ки?и сототунан кэ?эр хаара т?сп?т. Онон кы?ы??ы буолан хаалбыта ???. С?д??т кинээс кээспит ото т???т? с????гэ с?п буоларын кэмнээн баран, орпут с????т?н барытын ?л?рб?т. Сылгытын да?аны, ына?ын да?аны. Ха?ыыга т??? эмэ сылгыны ??рэн кээспитэ ???. Онтон со?отох ты?ы тый эрэ ордон хаалбыт. Бары ?лб?ттэр. Нэ?илиэнньэ?э эмиэ эппитэ ???: «Т??? оттооххут да, оччо с????н? ордору?. Орпуттары ?л?р??», – диэн.

Ол дьыл суолга к?рс?б?т ки?и, былтарыйарыгар, хаары к?рдьэн аа?аллара ???. Ньукуола уон хонуга аа?ыар диэри сыппыта ??? ол хаар. Онон ?г?с ыал с????лэриттэн илии соттубуттар.

Ол сылы сахалар Буордаах Сут диэн ааттаабыттар. Хаар ?рдэ хайдах эрэ буору ыспыт курдук хараара сыппыт. «Ньукуола та?арабыт сыар?аттан ааста», – диэн ыта?аллара ??? с????лэриттэн быстыбыт дьон. Ол н???? дьылыгар алыс ?ч?гэй дьыл буолбута ???. Оннук дьыл буола илик диэн кэпсииллэр кырдьа?астар.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

 Тэ?ситтэттэ – илдьиттэттэ.

 Кылыстар – сытыы, с??р?к, бары ?тт?нэн эрдээх дьон.

 Чиэрчимэ маамыкта – то?устар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр и?ииринэн т??рт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, ?р?н о?орбут быалара.

Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан бы?аарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-ту?ах. Долганнар, Дьэ?иэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.

Тэ?нээн к?р?? эбэ?килэр ?эркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369). -ма – эбэ?ки тылыгар да?аа?ыннары ??скэтэр сы?ыарыы (Эвенкийско-русский словарь. – М.: 1958. С. 769).

 Саары са?анаа?ы от – былыр Б?т?р??п та?ара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу та?ара от ыйын 12 к?н?гэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от ?лэтин са?аланар бастакы нэдиэлэтэ.

Руслан Федоров. 1968 с. Б?л??тээ?и педучилище?а IV кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

МАСТААХ ДЬАЛКЫЛДЬЫМА

Б?л?? оройуонугар ?с нэ?илиэги холбуур аатырар-сура?ырар Мастаах к??л баар. Олохтоохтор ол к??л? ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. ?сс? атын умнуллан эрэр дьи?нээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьа?астар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс ?йэтин са?ана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, к??л арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, к??л? т?г?р?йэ сатаан баран, хайа да ?тт?нэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Ки?и хайа да ?тт?нэн кыайан киирбэт Киэ? Дьалкылдьыма к??л буоллун», – диэбиттэр.

Итинтэн ыла Киэ? Дьалкылдьыма диэн ааттаммыт. Бу к??л мас арыылара 12-лэр. Бу к??л ту?унан интэриэ?инэй ???йээн баар.

Манна Уо?ук Софронеев диэн нуучча к?ск? кэлэн, Мастаах к??л кытыытыгар, Кэ?эрэччи диэн сиргэ, мантан кэргэн ылан олорбут. Кинилэр икки ынахтаахтара ???. Ол ынахтара саас Мастаах к??лгэ, дьында?а т??эн, ?л?н хаалбыттар. Софронеев ынахтарын с?лэ сылдьан эппит: «Дьэ, Эбэ хотун, миигин о?орду?. Эйигин да о?оруо?ум», – диэн.

Ол саас Эбэ хобуордаан турда?ына, сарсыарда, к?н са?а тахсыыта, кур сылгы ба?ын у?уо?ун кыбынан к??лгэ киирбит. Киэ?э, к?н кытара киириитэ, дьиэтигэр т?нн?б?т. Ким да: «Ханна сырытты??» – диэн ыйыталаспатах. Ити итинник ааспыт. Ол сайын к??л уута бэрт барбах т?сп?т.

Кы?ыныгар Ньурбаттан биир ки?и, атынан кэлэн, балыктаабыт. Бу ки?и дьада?ы ыалга хонон бултуур эбит. Кини биир сарсыарда туран т??л?н ту?унан кэпсиир: «Уон ордуга икки арыылаах Эбэ к??л уута Аллараа Дойдуга таммалыыр тыа?а дыыгыныырын и?иттим». Дьиэлээхтэргэ: «Тойонноо?», – диэбитин, «Т??ллээх ки?и бэйэ? тойонноо», – диэбиттэр. Т??ээбит т??л?н кыайан бы?аарбакка, саас дойдутугар т?нн?б?т.

Мастаах к??л, а?ыйах уута сыл и?игэр уолан, алаас, ходу?а сир буолбут. Арай онно-манна кыра уулар ордон хаалбыттар. К??л алаас буолбутугар олохтоох дьон с????нэн улаханнык байбыттар. Ол курдук Маппый диэн ки?и 700 с????н? ииппит. Олохтоохтор и?эр ууларын та?ынаа?ы к??ллэртэн о?у?унан ба?ан а?алаллара ???.

Уо?ук Софронеев бу к??л?: «Иккитэ алаас буолуо», – диэбит.

Былыр алаас буола сылдьыбыта ити. Билигин эмиэ бу к??л алаас к??л буолан эрэр. Кини ?с арыыта, О?хойкоон, Бордуолаах уонна Мас Арыы, билигин тыа?а тураллар. Оттон от арыылара аата-ахсаана биллибэт элбэхтэр. Бу к??л устата биир к?ст?н ордук. Оттон туората к??? арыый кыайбат. Эргимтэтэ сэттэ к?с кэри?э.

Мастаах диэн то?о ааттаммытын кырдьа?астар мас арыыта элбэ?ин и?ин ааттаммыта буолуо дииллэр.

Николай Томскай. 1964–1965 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

КЫЫЧЫКЫЫН

Кыычыкыын диэн к??л дэриэбинэ биир у?угар сытар.