Үһүйээннэр, номохтор

Ити Ньимиддьиэрэн диэн. «Т??рт уон т??рт ч???ч?кт??х сиргэ олоробун», – диэн Б?т?р??п Уйбаан кириитикэлэспит сирэ. Уолаттары кытта кириитикэлэ?эн, тугу да билбэт ки?ибин диэн. Ол ону ити сир аатын ааттаабыттар дии.

Егор Васильевич Гоголев (1913). Амма улуу?а, Аба?а нэ?илиэгэ. 1976 с. кэпсэппитим.

АЛТАН ЫМЫЙА

С?рдээх баай эмээхсин олорбута ??? диэн сурах и?иллэр. Ол эмээхсин с?рдээх а?атымтыа, кэлбити-барбыты сырытыннарар, сэниэ, баай эмээхсин. Былыр алтан ымыйа диэн и?ит баар буолбат дуо? Ол и?иккэ кутан, дьону а?атар буолла?а дии бу эмээхсин.

Ол дьоннор: «Били алтан ымыйалаахпытыгар а?аан аа?ыахха», – диэн кэпсэтэллэрэ и?эн, аат буолбут диэн буолара.

Иван Иванович Нестеров-Уччугуй Уйбаан (1914). Амма улуу?а, Алтан нэ?илиэгэ. Са?кычах а?атын уу?а. 1989 с. суруйбутум.

КЫРГЫСПЫТ ?РЭ?Э

Дьэ, итиннэ содуом буолбут сирэ. Икки ини-бии баар эбит. Онтон быраатын аата Хаа?ы Токунай диэн эбит. Убайын аата, араа?а, Хатачча Б??? диэн эбит.

Хатачча Б??? буолла?ына окко киириэх иннинэ куораттаабыт.

Хаа?ы Токунай Одуоччу диэн сир илин бас халдьаайытыгар, тыа и?игэр олорбут. Убайа буолла?ына, оччолорго аата-суола суох ?рэх буолла?а, ?рэх ба?ыгар Чохулаах Алаас утарытынан ?рэх халдьаайытыгар тумуска тыаны солоон, дьиэ туттан олорбут. Икки о?олонон. ???с о?отун хат эбит дьахтар. Ити олорон, Хатачча Б??? куораттыыр. Дьокуускай куората ??скээбитин кэннэ кэм бы?ыылаах. Ону истэн, Хаа?ы Токунай убайын кэргэттэрин ?л?рт?? кэлэр. ?рэ?и ?р? таххан, тиийэн кэллэ?э дии оттон. Дьиэ и?игэр киирэр да?аны, туох да кэпсэтиитэ суох, дьахтары т?б?т?н хайа дайбыырдыы батыйатынан сырбатар. Ону дьахтар, тиэрэ т??эн а?аран биэрбитигэр, и?ин хайа дайбаан кэби?эр. О?ото сиргэ т?сп?т?н дьахтар, саатыр?аан, орон анныгар тэбэн кэби?ээхтээбит. Уонна ?лб?т. Ону к?р?н, сэттэлээх уол о?о ?рэ?и та?нары куоппут. Ону эккирэтээри та?ырдьа ыстанан и?эн, уот иннигэр ытыы турар кыы?ы т?б?т?н бы?а дайбаан кэбиспит. Онтон уолу эккирэтэн и?эн, ата?ынан кыайан сиппэккэ, о?унан ытыалыыр. Ох тиийэ-тиийэ о?о к?хс?гэр хатанан испит. Кыайан батары тэбинэн киирбэтэ ???. ?рэх туму?ун бы?а т??эн и?эн, кэннибин хайы?абын диэн, о?о, силистэн и?нэн, охтон тиэрэ та?ылла т?сп?т. Ол тиэрэ т????т?гэр биир ох курдары киирэн о?ону онно ?л?рб?тэ ???.

Онтон ыла аатырбыт ?рэх буомуттан аллараа ?тт? Абаа?ылаах диэн. О?о ?лб?т сирэ. ?рэх буомуттан ???ээ ?тт? Хатачча Б??? ?т???н анна Кыргыспыт диэн ааттаммыт.

О?о ?лб?т?н кэлэн к?р?н баран: «Би?иги ийэ уу?угар ха?ан да?аны ??скээбэтэх-т?р??б?т?х бухатыыр о?о т?р??б?т?н бу ба?айы, дьэ, сарбыйдым», – диэн а?ыйбыта ???.

Дьэ, бэйэтэ накааска т?бэ?эр ити кэнниттэн. Убайа куораттан эргиллэн кэлэр. К?рб?тэ, дьиэтэ-уота барыта кыа хаанынан ы?ыллыбыт, кэргэттэрэ ?лб?ттэр, быраатым Хаа?ы Токунай ?лэтэ буолуохтаах диэн, киниэхэ барар. Кэлбитэ, оччотоо?у б??? дьоннор мунньустаннар Хаа?ы Токунайы Одуоччу К??л ортотугар о?очонон киирэн олорорго к??эйбиттэр. Тута кэлбиттэрин, куотан киирэн к??л?н оттотугар о?очонон олорбут. Ол кэм?э убайа кэлэр.

Ол к??л оттотугар ол ки?и ?с хоммута ???. ?с хонон баран, кытыыга устан таххан биэрбит. Ол таххыбытын тутан ылаллар да, бэс ыйынаа?ы бырдахха сыгынньахтаан баран, икки кыыс бэрбээкэйиттэн биир ?т??нэн кэлгийбиттэр. Олох ???лл?бэт гына. Икки бэгэччэгиттэн эмиэ кэлгийэллэр. С?лл?бэт гына. Уонна икки аарыма хаты??а чыры-чырбаччы баайан кэби?эллэр. Салгы??а турар гына. Онно ?с хонукка тыыннаах ха?ыытыы турбута ???. Уонна ?лб?тэ ???. Хаанын бырдах уулаан.

Оччотоо?у а?а уу?ун ба?ылыга айыытын-харатын манан боруостаан ?лл?н диэн дьа?алы та?ааран, итинник о?отторбут.

Егор Филиппович Сутаков (1913). Амма улуу?а, Эмис нэ?илиэгэ. 2001 с. кэпсэппитим.

КИНЬИИТ ХАППАРА

С?д???э Баабылабына уруутугар, т?б?р??ннээн олорор дьону силэйэ-силэйэ, хайа хааман таххыбыта ???. Миэнэ эбэм буолла?а. Онно ахтатыгар кы?ыл к?м?с чылыгырыардаа?а ???. Ону истэн олорор дьон, кулгаах кулгаахтарыгар сибигинэ?эн, кэпсэппиттэрэ ???: «Киньииппит хаппардаах эбит», – диэннэр. Инньэ диэн кэпсииллэр.

Мин эбэм – Микииппэрэп У?ун Байбал кыы?а. Мааны кыыстара. Кыыспытын ?ч?гэйдик та?ыннарыахха, тугу булан тэрийэбит диэннэр, кыыл ?л?р?нн?р, кыыл и?инээ?и о?отун тириитинэн туруусук тиктэрэн бараннар, ахтатыгар кы?ыл к?м???нэн симээн ыытыахха диэн бы?аарсыбыттара ???. Кыыл ол о?отун тириитэ с?рдээх сырдык дь???ннээх, ма?ан солко курдук буолара ???.

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук ?л?кс?й (1911). Мэ?э улуу?а, ???ээ Алтан нэ?илиэгэ (билигин Амма, Сата?ай нэ?илиэгэ). 1995 с. суруйбутум.

ЫТЫК АТЫЫР

Ити Са?кычах ?рэ?эр Т?ргэн К??лэ диэн салаа ?рэх баар. Онно Судьуунап Ньукулай диэн о?онньорго баара ма?ан атыыр. Мин кыра о?о сылдьаммын к?рб?т?м. Ма?ан дь???ннээх. ??ргэ сылдьар атыыр. Сымна?ас ба?айы сылгы бы?ыылаа?а. «Айдаарыма?, ма?ынан-отунан быра?аайа?ыт. Кыы?ырыа?а», – диэн бакаат б??? буолла?а дии.

Ол с???? дьиэтиттэн ханна да ыраах барбат дииллэр этэ. Ону ойууттар кыырдахтарына, ?р??мпэ?э арыгы кутан баран, басты? т?нн?г?нэн

биэрэллэр эбит. Туох да с?рдээх ойуулаах, симэхтээх ити атыыр сылгы. Дьэ ол арыгытын т?нн?г?нэн кэлэн и?эн барар эбит. Биэрдэхтэринэ. Уонна ??ргэ сылдьар эбит. Ол сылгыны ойууттар былыр ытык атыыр о?орбуттар. ??тэн. Хас да т??н кыыраллар ??? онно. ?с т??н кыырбыттар. Ма?ынан кыыл б???н? о?орон, алдьархай тэрээ?иннээхтик о?ороллор. Саамай улахана – сэргэ. Ол сылгы, дьыл-к?н туолла?ына, саас дуу, к???н дуу, онно дьиэ чуга?ыгар кэлэн олорон эрэн, икки ?тт?нэн куо?а?ныы-куо?а?ныы, ыты?ын та?ынар эбит. Онно, арыгы баар буолла?ына, арыгы илдьэн биэрэллэр эбит, хаан баар буолла?ына, хааны илдьэн биэрэллэр эбит. Ол онно и?иттэрэ хаа??а туос тордуйа буолар эбит. Кыра. Арыгыга буолла?ына – хаты?ынан о?о?уллубут

?р??мпэ. Былыргы дьон ?р??мпэлэрэ ?ксэ да хаты? буолар. Таас ?р??мпэ баай ыалларга эрэ баар. Улахан атыы?ыт кэллэ?инэ эрэ а?ыыр и?иттэрэ. Ол дьиэ та?ыгар чугас араа?ынай ойуулаах, кэрдиистээх сэргэлээ?э ???. Ол аан бастаан ытык буоларыгар онно баайбыттара ??? уонна эриэн ситиинэн симээн баран, к?р??л?? тардан кэби?эллэрэ ???. Чэ, бэйэтэ да?аны ки?и курдук кэпсииллэр этэ. Ол сылгыны. Сэргэтигэр кэлэр да?аны, арыгы и?эр да?аны. Онноо?ор т?нн?г?нэн кэлэн и?эр.

Ол Т?ргэн К??л?гэр икки ыал олорбуттар. Онно сайылык дьиэттэн салгыы ха?ас диэки ?тт?гэр моойтурук ампаар

, ?п ампаара, баара ???. Дьэ, онно туох ааттаах кини кэтэр та?а?а, быата-ту?а?а барыта баар. К?нт??? э?инэ, тэ?иинэ. Тэ?иинэ, кыл буолла?ына, эриэн буолар. ?с ынах быатын холбоон тиктэххинэ, дьэрэкээн ойуу буолан таххар. Ба?ын быата алтан тимэх курдук ойуулаах буолар. Чугас-чугас ла?ыгыраччы тигэн кэби?эллэр. Дьэ, ол ампаар и?игэр баар атыыр быатын-ту?а?ын тыытыа суохтааххын. Тыытты? да, ыалдьа?ын. Ону дэлби ыйаан-ыйаан кэби?эллэр.

Атыырдара мэнэрийдэ?инэ, уокка-к??скэ ас биэрэллэрэ ???. Ону о?онньор аанньа кэпсээбэт этэ.

Ону Дьаакыбылап С??дэр Ыстапаанабыс диэн уол ба?ын быатын, ??н?н ылан оонньообут. Онтон ?й?нэн ыалдьан, буккуллан хаалар. Са?кычах ?рэ?эр Та?нары Кэрэх диэн тумул баар, сирин аата Б?т?? Быы?а. Онно улахан тиит баар. Онно тахсан кэ?элээн, суордаан, иирэн барбыт. Букатын бокуойа суох. Онно балай да ?р иирбит бы?ыылаах. Онно бииргэ т?р??б?т эдьиийэ олорор. Маайа диэн. Онно олорон иирбит. Иирбит ки?и кэргэннээх. Ол а?ата – ойуун. Сааба Ойуун диэн. Ол о?онньор кэлэн, биир т??н тура кыырбыт. Ытык атыыр ба?ын быатынан оонньообутун истибэтэх буолла?а. Ону: «Онон ооннообуккун», – диэн к?р??лэммит. Онтон ?р буолбатах, ки?илэрэ ?т??рэн хаалбыт. Кынна о?онньор кыыран, ал?аан кэбиспит.

Чэ, итинэн т?м?ктэнэр. Мин ?йд??рб?нэн. Ки?и куттанар гына кэпсииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Басты? т?нн?к – дьиэ у?а диэки ?тт?. Басты? т?нн?к анныгар о?ону утуппаттар.

Моойтурук ампаар – хабар?алаан баран, олорпут ампаардара. Былыргы ампаар. Ньэмиэскэй муннуктаах буолла?ына, ньуучча дьиэтэ дэнэр. Моойтурук ампаар билигин да, ?т уота сиэбэтэх буолла?ына, сайылыктарга баар. Сорохтор уот кынан э?ин. Айыыргыыр ки?и тыыппат. Былыргы ?т?хт?н ки?и куттанар. Иччитэ быстыбыт ?т?х иччилээх, абаа?ылаах диэн буолар. Онноо?ор тахсан, ?т уотун умуруорар ааттаах. Иччитэ тахсан.

Ойуун илгистэр б???. Ойуун курдук кыырар, кыырда?а дии. Икки ?тт?нэн куо?а?ныы олорор. Икки илин ата?ынан илиитин та?ынар. Туйа?ынан охсуолуур. С?рдээх тыастаах буолар диэн кэпсииллэр этэ. Мин кыыра олорорун к?рб?т???м. Сиэлэ, кутуруга ха?ан да кыргыллыбатах, таах со?улла сылдьар. Ол гынан баран, кутуруга на?аа со?улла сылдьар буолбатах. Оттон сиэлэ у?ун, сиргэ тиийэр, а?аата?ына тиийэр. К???лэ буолла?ына сирэйин саба т??э сылдьар. Олоччу. Сиэл быы?ынан к?р?р. О?о сылдьан к?р?н б???. Куттана-куттана. Харахпыт киниттэн арахпат буолла?а.

КЫЙЫТЫЫР УДА?АН

Манна ?к?р тиити миинэн барар уда?ан баара ???. Балтараа с??счэкэ сыл анараа ?тт?гэр баар эмээххин. Ол илэ ки?и эбит. Олоччу да?аны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр уда?ан диэн.

Маачаха э?эм кэпсиир этэ. Кыйытыыр уда?ан ойууттары кытта к?рсэ барарыгар, тала?ы эриэннээн кымньыы гынан, ?к?р тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки ки?ини бэлэмниир. Б???с дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук ба?айы баар дии. Баран-баран, ?с хонон, сэттэ хонон, то?ус хонон кэлэр. Ол кэллэ?инэ, балта?ыттар, дьэ, ?лэлээн бараллар. Иккиэн тэ??э ?лэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ к?хс?н хара?ар охсор. Дьэ, оччо?о эмээххиннэрэ ???йэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар уда?ан дьахтар т?б?т?н у?уо?а, ойуун т?б?т?н у?уо?а. Онон б?тэр. О?онньоро таххан, у?уох тутар. Тыа?а. Соро?ун таах бырахтарар. Куобах уо?угар. Соро?ун: «О?хотон баран, к?м?н кэбис. Т?р?т-уус ки?и этэ», – диир. Итинэн интикэтэ б?тэр.

Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити ?рд?гэр ахсынньы биэ?игэр, тохсунньу биэ?игэр таххан, ?с хонон т?р??н киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. О?ото балык э?ин, ол-бу буолар ???. Сордо? балык.

О?онньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «С?пт?р, т?р??г?н-т?р??г?н да, туох гына?ын? О?о?ун а?ал», – диэбит. «Чэ, оччо?о сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.

Иккиэн таххыбыттар. О?онньор охтубут мас ?к?й?н, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна о?онньоругар: «О?о? бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быра?ан биэрбит биир сордо?у. О?онньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу ба?айыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла о?о к?рд??б?т буолаахтаабыт. Онон б?пп?т, чэ.

Харитина Семеновна Яковлева-К?р??хт??б?т. Мэ?э улуу?а, ???ээ Моорук нэ?илиэгэ (билигин Амма улуу?а, Сата?ай нэ?илиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.

АР?АА ?ТТ?НЭН ААННААБЫТТАРА

Би?иэннэрэ, Баачымалар, дьиэни да?аны, хотону да?аны уонна олбуору, тиэргэни ха?ан да ар?аа ?тт?нэн ааннаабаттар. Аньыы. То?о диэтэххэ, ойууттар, уда?аттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччаты? кэскилин, кинилэр дьыл?аларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, б?тэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Ар?аа ?тт?нэн ааннаах дьон эстэр дьыл?алаахтар», – дииллэр. Ку?а?ан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр ар?аа ?тт?нэн т?нн?ктээбэт этилэр. Ку?а?ан тыын, ыччат дьыл?атын курдары к?р?н, бы?а этэр диэн.

БУЛУ?

Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булу? улуу?а, Хара

Уулаах. 1982 с. суруйбутум.

ТИКСИИ

Тиксии диэн ити мин а?ам уонна э?элэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик ?л?р?р этибит. К???н киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар к?н б?г?н?гэр диэри ити бириэмэ?э биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол и?ин тиксиилии киирэллэр. Би?иэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону би?иги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.

Лэгэнтэй Борокуоппайабыс К??рээкин-Сэкэннэй (1918). Булу? улуу?а, Т?мэти. Ха?алас уу?а. 2002 с. суруйбутум.

АЛАМПА МАЙААГА