Үһүйээннэр, номохтор

Саха сиригэр «Кыычыкыын о?у?ун ба?а буолла?а» диэн ?с хо?оонун дьонтон ?г?ст?к истиэххэ с?п. Бу ?с хо?оонун ис хо?ооно – ас у?уннук бу?уутун холоо?ун. Кырдьык, бу к??лгэ Кыычыкыын диэн баай ки?и олорбут ???. Ол и?ин кини олорбут к??лэ Кыычыкыын диэн ааттаммыт. Кыычыкыыны бэйэтин нуучча хааннаах ки?и диэн кэпсииллэр. Кини, бу дойдуга олохсуйан баран, Бэчиэттэр т?р?ттэриттэн баай кыы?ын кэргэн ылар. Бэчиэт т?р?ттэрэ бэрт у?уннук ба?ылаан-к???лээн олорбуттар эбит. Бэчиэт дьи?нээх аата – Егоров Сэмэн. Ол да и?ин норуот номо?уттан Бэчиэт наследствотын ту?унан и?иллэр.

Бы?ыр уолун бы?ылаана,
?л???? кинээс ?р?скэнэ
?т?р?нэн ???ллэрэ
?т? к?ст?бэт, бада?а.

Кыычыкыын олус байбыт, на?аа элбэх с????лэммит. Былыр биллэр баай дьон тугунан эмит аатырыахтарын ба?араллар эбит. Кыычыкыын ??т к?л?йэ о?осторго бы?аарыммыт. Кини ол о?куча?ын на?аа дири? гыннарарга санаммыт. О?куча?ы ха?арга нэ?илиэк дьоно б?т?нн?? сордоноллор. Оччолорго ханнык ?ч?гэй сэп-сэбиргэл кэлиэй? Буорун и?иккэ кута-кута быанан та?аараллар ???. Кыычыкыын ?лэлэтэр дьонун о?ус ба?ынан а?атар эбит. Кини бу а?ын у?уннук бу?арар идэлээ?э ???. То?о? К?л?йэ ха?ар дьон, о?ус ба?а бу?арын кэтэ?эн, у?уннук ?лэлиэхтээхтэр уонна у?уннук бу?ан сымнаабыт эти кинилэр т?ргэнник сии охсон, ?лэлэригэр туруохтара ???. Кыычыкыын абаа?ыны-та?араны итэ?эйэр ки?и диэн ааттыыллар. ?лэ?иттэр, эстиилэрэ-быстыылара буолан, кинини куттуурга бы?аарыналлар. Ол курдук кинилэр ардах т?сп?т?н кэннэ тыыннаах балыктары ыыппыттар. Кыычыкыын куттаммыт уонна, Аллараа дойду о?онньоро балыгы мээнэ?э ыыппата?а буолуо диэн санаабыт да, о?куча?ын к?мн?р?н кэбиспит. Бу ???йээни атыннык эмиэ кэпсииллэр. Сорохтор таас ылаары хастарбыт дэ?эллэр. Сорохтор сир анныттан балык тахсар диэн хастарбыт дииллэр. Ол гынан баран, хастарыытын чахчы хастарбыт. Билигин ол о?кучах онно хотоол сир буолан турар. Киниэхэ тииттэр ??нэн тураллар. О?кучах онно Кыычыкыын к??л илин ?тт?гэр баар.

Тылы бы?аарыы:

Кыычыкыын к??л – Б?л??тээ?и Чочу нэ?илиэгин сирэ. Нэ?илиэк киинэ Сыдыбыл дэриэбинэтин у?угар сытар.

Трофим Петрович Гоголев (1903–1990). Б?л?? улуу?а, Орто Б?л??. ???йээни урут суруйбутун 1989 с. кыы?а, наука кандидата М. Т. Гоголева бэчээттээн биэрбитэ.

АМПАРА БЫСТЫБЫТА

Икки Чохороон икки ардыгар Дэлгэртэн хоту Ампара Быстыбыта диэн сир баар. Ол аата манныктан буолбут.

Дарда?ар Боотурап То?ус сиригэр му?ха?а, кырдьан баран, сылдьыбыт.

«Аатырар хааннаах батастаах, ?рг?с ????лээх Дарда?ар Боотураптара бу дуо?» – дии-дии биир ки?и итиннэ т??нэритэ к?т?р, манна охторор.

«Оо, абаккам, бу к?ммэр т?бэ?э??ин, к???л к?тт???? оттон. Саатар, о?обор Мэлтэгэр Боотурапка т?бэспэт буолла?ы?!»

«Бай! Оннук о?олоох буоллаххына, дьэ, уолгар этээр. Аны к???н сэтинньи ый кы?ыл туолар киэ?этигэр тиийиэ?им», – диир да, туруору анньан кээ?эн баран, хаарын тэбээн биэрэр.

Дарда?ар, умнан кээ?эн, ону уолугар эппэтэх. К???н Мэлтэгэр ту?а?ыттан, айатыттан куобах б???н? с?гэн, бэркэ саллан-сылайан кэлбитэ, куйах хатыытын курдук харахтаах, сарын, курбу?ах иччитэ ки?и к?т?н т??эр. Хантан сылдьар, ким диэн ки?игиний диэн кэпсэти?ии буолар.

«Дьэ, мин суол курдук сурахтаах, аат курдук ааттаах ки?ибин. Ампара Хо?уун диэммин. Мин бы?аас а?а?ынан илдьиттээбитим. О?унан ытыала?арга, илиинэн охсу?арга».

«А?ыйах охтоо?ум сайылыкпар хаалбыта».

«Оччо?о илиинэн охсу?уох».

«?йэбэр охсуспатах ба?айым».

Онуоха ки?итэ тахсан, кэ?элии-кэ?элии, куккууктуу-куккууктуу, тойон ???? ба?ын то?суйан хонор. Мэлтэгэр саныыр: «Бу икки атахтаахха айыыга киирбэккэ т?нн??м диэбитим. Дьэ, бу ки?и айыыга киллэрэр буолла бы?ыылаах».

Сарсыарда халлаан сырдыыта анараа ба?айы, кини тахсыбытыгар, ?рд?гэр т??эр. Охсор ??? да, хотуппат. Соччо ?л?р?р-хаалларар курдук туттубат. Мэлтэгэр буолла?ына таба охсубат. А?арыга?а олус. Хонно?ун аннынан ити аа?ар, бу аа?ар. Ону киирэр аан та?ыгар ба?ана?а ?й?н?н турар быраата Сыспа Сы?ыах к?р?н туран: «Ыа, курданыаххынан нии, курданыаххынан», – диэн ки?инэйэр. Ону ?йд??н к?рб?тэ, о?ус кутуругун курдук су?уо?а субуруйан аа?ар эбит. Онтукатыттан харбаан ылаат, икки т?г?л к?хс?гэ охсор. Ки?итэ: «Тохтоо, с?п буоллум, к?рд??б?т к?м?сп?н ыллым! – диир. – Дьэ, ?т?? ки?и буолла?ы?, дьыл?алаа эрэ, т??? баран охтуомуй?»

«Мин курдук ки?и охсубутун кэннэ этэ?ин ээ. Ортону аннынан ки?и буолла?ым дии. ?с к??? толоруо?у?», – диир Мэлтэгэр Боотурап.

«?с хонон баран суоллаар. Хоонньубар 12 кырсаны уктан турабын. Ону ылан баран, ара?аста тутан кээ?ээр», – диэбит Ампара Хо?уун.

Ол баран, Дэлгэр хоту ?тт?гэр тиийэн ?лб?т.

Нина Степанова. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

КЫРГЫДАЙ

Мин олорор сирим кыракый дэриэбинэ. Кини аата Кыргыдай диэн. Былыр манна то?устар олорбуттар. Онно сахалар кэлбиттэр. Кыргы?ыы буолбут. Ол са?ана туттар сэптэрэ ох саа эбит. Бу кыргы?ыыга то?устар хотторбуттар. Ол и?ин бу кырыыстаах сири Кыргыдай диэн ааттыа?ы? дэспиттэр. Онтон ылата Кыргыдай дэнэр.

Би?иги дэриэбинэбит та?ыгар Эргичийэр диэн сир баар. Ол сир ту?унан маннык кэпсииллэр. Ити кыргы?ыы са?ана биир ки?и элбэх то?ус то?ууругар т?бэспит. Ол дьон, кинини т?г?р?ктээн баран, ох саанан ытыалаабыттар. Ону туран, кини эргичийэ, тула холоруктуу сылдьан, охторун барытын тарба?ын ыыраа?ын быы?ыгар кыбытан испит. Бэйэтэ элбэх ки?ини ?л?рб?т. Онтон, биир о?о хаалбытын кэннэ, кинини с?рэххэ т??эрбиттэр. Кинини чиэстээн, ити сир Эргичийэр диэн ааттаммыт. Онон сахалар Кыргыдайы улахан эрэйинэн ылбыттар.

Дьахтар К??лэ. Бу к??л ту?унан маннык ???йээн баар. Бу к??л та?ыгар сэттэ дьахтар олорбут. Онно кыргыстар кэлэн, дэлби сэймэктээн, эттэрин-сииннэрин алдьаппыттар. ?л?рб?ттэр. Ол и?ин Дьахтар К??лэ дэнэр.

Зоя Степанова. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

КЫАДА?ДА

Бу сир то?о маннык ааттаммытын ту?унан маннык сэ?эн баар.

Былыр Луо?а Боотур диэн ки?и 40-ча ки?илээх, с????лээх-астаах Тыгынтан к?рээн кэлэр. Кини Чыыбы хайатыттан чугас элбэх к??ллэр баалларын к?р?р. Онно биир к??лгэ хопто курдуктар сылдьаллар эбит. Ол то?устар туос тыынан балыктыыллар эбит. Бу то?устар к??л у?уоргу ?тт?гэр олороллор эбит. Луо?а Боотур манна барарга сананар уонна дьонноругар этэр: «Саа?ыт кирсин холкутаты? уонна а?аттахтарына, хамыйа?ынан а?аайа?ыт, тарбаххытынан а?аары?».

То?устарга кэлэллэр. То?устар кинилэргэ барча?а балык хоргунун кутан а?алан биэрэллэр уонна хамыйах уураллар. Ыалдьыттар хамыйа?ынан а?аабакка, тарбахтарынан а?ыыллар. Ону к?р?н, то?устар дьиксинэллэрэ уурайар. ?ч?гэй дьон кэлбиттэр дии саныыллар. Хоргун буолбут илиилээх ки?и саа кирсин кыайан тардыбат. Онтон Луо?а Боотур ба?ылыктарыттан ыйытар: «Бу диэки эн ыыргыттан ураты ханна ?ч?гэй сир баарый? Ыйан биэрбэккин ээ». Онуоха то?ус ба?ылыга: «Мантан бачча к?нн?к айаннаах сиргэ, илин диэки ?ч?гэй сир баар (били??и Л??ч?н). Онно табанан аастахха, таба ата?а к?п-к??х буолар этэ. К??л?гэр, биэрэктэн ура?ас усталаах сиргэ т??рт былас усталаах сап илими ?ттэххэ, хара?ын аайы собо тутара. К?л?йэтин диэки к?рд?хх?, кус тумсуттан уу ?рдэ килэрийэн олорор буолара».

Луо?а Боотур ол ыйыллыбыт сиргэ баран и?эн, ол к??лтэн чугас сиргэ хонор. Бу хоно сытан, кыы?ыран, т??ртээх уолун т?б?т?н бы?а тэбэр. Ол гынан баран, о?отун а?ыйан: «Бу сиргэ о?о хаана то?унна. Хаан тохтубут сирэ. Онон Кыада?да буоллун», – диир. Онтон ыла бу сир Кыада?да диэн ааттаммыт.

Былыр хааны кыа дииллэрэ ???.

АРЫЫЛААХ

Былыр, с??счэкэ сыл анараа ?тт?гэр, Арыылаах Муо?ааны диэн ааттанара. Кини хара ма?ын са?атыттан уулаах с?рдээх улахан к??л этэ. Ортотугар улахан арыылаа?а. Кыргыс ?йэтин кэмигэр манна то?устар олорбуттара. Бу арыы сорох ма?ыттан кэли??э диэри оно?ос т?б?т?н булаллара.

Хампа?а ыраахтаа?ы суолун хомуйа Хаппытыан кинээс Поскачин диэн кырдьа?ас кулубалыын бу к??л та?ынан аа?ан и?эн, аттарын хаптарбыттар. Д?л?? ?рд?гэр олорбохтообуттар. Поскачин кулуба Хаппытыантан ыйыппыт: «Эн бу Эбэни туох дии саныыгын?»

«Бу к??л хоту диэки улаханнык и?нэри турар бы?ыылаах».

«Туохтан инньэ диигин?»

«Сирин-уотун бы?ыытын к?р?б?н».

«Ки?и ту?а?а та?аарыныан с?п этэ. Мин кырдьан хааллым».

Кэлин Хаппытыан: «Поскачин кулуба инньэ диэбитигэр т?б?м хаппа?а а?ылларга дылы буолбута», – диэн кэпсиирэ.

Мантан ыла Хаппытыан к??л? хорор санаа?а киирэр. Кэлин, кулуба буолан баран, ?рг??т, То?ус, Таа?а?ар дьонун к???н, от ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ уонна саас мунньан хордорор. Манна хороллоругар туох да хамна?а суох, хорбут ки?и, бу сир алаас буолла?ына, онтон сир ылыа диэн этиинэн ?лэлииллэр.

Биир ки?иэхэ икки са?аан сир тиксибит. Дири?э 4–5 м кэри?нээх гына. Буора тохтубатын диэн икки ?тт?ттэн сындырыыстаан и?эллэр эбит. Буору тэптиргэнэн, саар ыа?а?ынан та?аллар эбит. Манна дьон: «Хаппытыан иинин ха?абыт», – дии-дии ?лэлииллэрэ. Бу курдук биир биэрэстэ кэри?э у?уннаах хорууну 2,5–3 сыл кэри?э ?лэлээн б?тэрбиттэр.

Ыкса к???н бары баайдар, хорууну ха?ыыга ?лэлээбит дьон хоруу а?ыллыытыгар мустубуттар. Хорууну хаспыттар. Уу кыайан барбатах, дьо?ойон сыккыраабыт эрэ. Онно баар кырдьа?астар этиилэринэн, туох да бэлиэтэ суох буор хара ти?э?э о?у?у с?рэ?ин, ты?атын, быарын, икки б??р?н бырахпыттар. Уонна алгысчыт ойууну а?алан тыл этиттэрбиттэр. Ол кэнниттэн ?с хонон баран, с?рдээх к??скэ эти? тыа?ын курдук тыа?аан барбыт. Уута Тайыллар диэн к??лгэ т??эр. С?рдээх элбэх балык ч??мпэлэргэ олорон хаалбытын к???н куйуурдаан сииллэр. ???с сылыгар ходу?а буолар. Баайдар ?ч?гэйин бэйэлэригэр ылаллар. Хаппытыан кулуба билигин Пятилетка ???э диэн ааттанар сири ылбыт. Атыттар биэстии дьэ?ээтинэнэн ?ллэстибиттэр. Ма?найгы сылларыгар мантан от б???н? ылаллара. Бу сир, уута барарын кытта, Муо?ааны аата умнуллан барар, ортотугар арыылаа?ын и?ин Арыылаах диэн ааттыыллар. Манна к??л уута ма?най Тайылларга т??эригэр Тайыллар К??л тама?ар олохтоох ыаллар дьиэлэрин Арыылаах уута кэлэн тимирдэн кээ?эр. Дьонноро тыа?а нэ?иилэ куоталлар.

Билигин Арыылаахха икки к??л онно баар: Арыылаах уонна Тамах. Арыылаах иэнэ 800 га. Оттон оттонор ходу?ата 500 га этэ. Мантан 500–600 тонна оту ылаллара. Кэлин, уута суох буолан, курааннаан, сирэ барыта хара дубдук буолан хаалбыт. Дэлби хайыта хатан хаалбыт. Уонна а?ыыка сиэн кэби?эр. Ходу?атын талах, хаты? б??? былдьаабыт. Кэлин, 1965 сылга, 10 т оту да ылбыттара биллибэт. Бу бачча улахан алаас таах хаалан эрэр.

Бу к??л хоруллубута 100-чэкэ сыл буолуо диэн саба?аланар. Хаппытыан, онтон кини уола Ньукулаа?а, онтон кини сиэнэ бандьыыт Маччаа?ай ?йэлэрэ.

Хорууну а?арга, сорохтор этиилэринэн, уу кыайан барбата?ын и?ин, дьада?ы о?онньору умса анньан кэбиспиттэрэ дииллэр. Сорохтор бу к??л? хорору утарсаллара ???. «Бачча улахан к??л? хорор сэттээх-сэмэлээх буолуо», – дииллэр эбит.