Үһүйээннэр, номохтор

I ???йээн. Ха?ы??а то?ус бырааттыы хо?ууннар олорбуттар.

Кыргыстар кэлэн, сэттэ быраатын ?л?рб?ттэр. Биири ата?ын о?оллообуттар. Икки ордубут бырааттар кэлэн, Булгумар хо?уун к?м?л???р?гэр к?рд?сп?ттэр. Булгумар с?б?лэспит. Со?ообут кырдалыгар тиийэн, т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Ону к?р?н, Со?ообут (Сохообут) у?уортан кыргыстар, ма?ан сарыы та?астаах дьон, сырсан кэлбиттэр. ?с ки?и хо?уласпытыгар, Булгумар ох саанан ытан ньиргитэр. ?с ки?ини биир ытыынан ти?э ытан кэби?эр. Ордубуттара, куотан, атахха биллэрбиттэр. Икки ордубут Ха?ын хо?ууттарыттан I То?ус, II То?ус нэ?илиэктэрэ ??скээбиттэр бы?ыылаах. Ити кыргыстар ?рг?лдь? куоппуттар. Ити т?гэнтэн т?р??ттээх Со?ообут (Сохообут) к??лгэ Булгумар Аартыга (Кыргыстар Аартыктара) диэн баар буолбута.

II ???йээн. Булгумар Кыргыдайга Ыарыкчаан туму?а?ар олорбут. Лаппа кырдьыбыт кэмигэр. Икки уола а?аларыгар кэлэн ??с?б?ттэр: «Ха?ын тойоно икки илиммитин уоран барда. Аар тойон а?абыт, илиммитин т?нн?р?р с?бэни бул, к?м?л?с», – диэбиттэр.

Онуоха а?алара эппит: «Кыра уол тиийэн илимнэргин ыл. К?н тахсыыта утуйа сытар кэмэ буолуохтаах. Би?иги ура?атыгар тиийэрбитин саба?алаа??ын, Со?ообут ортотун тыынан устан аа?ан бара??ын, ха?ыытаар: «Ха?ын хо?ууна хара т??к?н, илимнэрбин ыллым. Сиппит сиргиттэн ыл!» – диэн. Олус тиэтэйимэ. Мин эппиппин ?ч?гэйдик ?йд??!» – диэбит.

Уол, а?ата Со?ообут ортотун да аа?а илигинэ, илимнэрин ылбыт, к??л ортотугар тиийбэккэ эрэ, а?ата эппитин курдук, ха?ыы-ы?ыы б???н? т??эрбит. Ха?ын хо?ууна, ура?атыттан с??рэн тахсан, уолу ох саанан к?хс?н хара?ар т??эрбит. Уол ?л?н уу к?ндээрэ т?сп?т. Булгумар иккис уолунаан ура?а?а сырсан тиийэллэр, ура?а аанын тэлэйэ баттыыллар. «Ха?ын хо?ууна хара т??к?н, о?олорум илимнэрин уора уора?ын, ?сс? ?л?рт?? олорбуккун, аахсар к?мм?т буолла!» – диэбит Булгумар хо?уун. Онуоха Ха?ын хо?ууна алтан к???? т????гэр саба туттубут уонна: «А?а тойонуом, а?ын!» – диэн к?рд?сп?т. Булгумар, ону ол диэбэккэ, алтан к???? курдары ытан, охторон т??эрбит. Ону к?р?н туран, иккис уол: «Ха?ын хо?ууна хара т??к?н, илиммитин уоран, бырааппын ?л?р?н бара??ын, эн да умса т??эр к?ннээх эбиккин ээ», – дии-дии сирэйин тэпсибит. Онуоха Ха?ын хо?ууна, ха?ыыра т??ээт, тэпсэ сылдьар уолу аллараттан ох саанан ытан ?л?рб?т.

Булгумар икки уолун ?л?рт?р?н т?нн?р. Итинтэн сибээстээх Булгумар Туму?а?а диэн аат Со?ообукка ??д?йб?т. Ити Со?ообут арыытыгар кыргыстары кытары сэриилэспит «окуоппалара», ытыспыт охторо маска хатаммыттара баалларын урут к?р?лл?р? эбитэ ???.

III ???йээн. Булгумар кырдьан олордо?уна, Ыарыкчаа??а олордо?уна, хас да ки?и кэлэн ыалдьыттаабыттар.

«Былыр ытаргынан аатырары?. Тугу эмит к?рд?р??? буолаарай?» – диэн к?рд?сп?ттэр. Ону: «Ыарыкчаан ата?ын у?уор таба бараа?а олорор, ону ытан к?р??м», – диэбит уонна ох саанан ыппыт. Уонна эппит: «Ити бараахтан уонча хаамыы иккис бараах олороро, ону ти?э к?р?н ыппытым. Ба?ар, табыллыбыта буолуо. К?р??р??», – диэбит. Баран к?рб?ттэрэ, икки бараах т?б?л?р?н бы?ыта к?т?пп?ттэр, ?л? сыталлар эбит. Ити 400 м кэри?э сиртэн таппыт эбит. Олус да кыра?ы, олус да бэргэн ытааччы эбит. Ох саа тэбэрэ эчи ыраа?ын!

IV ???йээн. Булгумар то?ус хо?ууттарын кытары кыргы?ан, кыайталаан кэлэрэ эбитэ ???. То?устар киириэхтэрэ диэн сэрэнэн, ортотугар ?с арыы булгунньахтаах сиргэ ортоку булгунньа?ар холлороон хастыталаан то?уйа сылдьыбыт. Ити сир кини аатынан Булгумар диэн ааттаммыт.

Бу булгунньахха хастыбыт холлороонноро окуопа курдук о?хойон сытар буолара диэн к?рб?т дьон кэпсииллэр.

Кэлин, олох кырдьыбытын кэннэ, то?ус хо?ууттара, ????ннээн кэлэн, куйа?ын устан, собо хоторунан сии олордо?уна, ох саанан ытан, т????гэр т??эртээбиттэр. Уонна куотан хаалбыттар.

Булгумар, ?л?р?гэр Мастаах к??лгэ, Ха?ын икки Кыргыдай икки быыса?ар сиригэр, кэриэс этэн к?мт?рб?тэ ???. Ити кини у?уо?унан Ха?ын икки Кыргыдай икки нэ?илиэктэрэ быыс бы?ыммыттара дииллэр. Билигин да?аны икки нэ?илиэк отчуттара Мастаах к??лгэ ити сиринэн кэрбэ?нэ?эллэр

эбит.

Кыргыдайга Булгумар ту?унан ???йээннэри чуолкай билэр кырдьа?астар ?л?тэлээн хааллылар. Билээччи кырдьа?ас ордубата да?аны.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Кэрбэ? – быыса?ар, кыраныыссала?ар сирдэрэ. Ити оттуур ходу?аларга биирдиилээн отчуттар, сыл аайы бэйэлэрэ оттуур буоллахтарына, кэрбэ? о?остоллор. Бэлиэ мас саайаллар эбэтэр охсуллубут хадьымалы силли?иннэри охсубакка, биир хотуур суолун чиэппэрин кура?ынан оту охсубакка ордорон кэби?эллэр. Ити кэрбэ? э?иилигэр да с?ппэт – охсуллубатах кур сэтиэнэх бэлиэ буолар.

Данил Никитич Федоров-Кылабыыс (1900). Б?л??, Б?кч???? нэ?илиэгэ. Дайыла а?атын уу?а. 1996 с. кэпсэппитим.

Б?Т?? О?ОННЬОР

Амма Б?т???ттэн, Б?р? Б?т??нэртэн, биир ки?и кэргэнэ ?л?н хаалбыт. 4 уол о?олоох эбит. Бу ки?и буолла?ына ынтах ойуун кыырдарбыт. Ол ойуун буолла?ына к?р??лэммит: «Эн бу мантан уларыйдаххына, атын сиргэ бардаххына, хас да нэ?илиэк аатын ааттатар ыччаттаныах эбиккин. Онон мантан тус ар?аа барыаххын наада. Ол бардаххына, Б?л?? ?р??э диэн ?р?с бэтэрээ ?тт?гэр, илин ?тт?гэр тара?ай т?б?л??х ор?ооттоох

, и?игэр киирдэххинэ, илин ?тт?гэр оруктаах тииттээх, хоту, со?уруу ньолбу?ах о?уруос

к??лгэ тиийиэ?и?. Ол тиийэ??ин, ол к??лгэ т????лэнээр. Били??итэ ити к??л аата Мундуйа диэн эбит. Ити ?иргэ тиийэ??ин, эн ?р буолуо? суо?а. Тэ?ийбэккин. Онон, дьэ, олохсуйар сиргин тарбаххынан талан, с?м?йэ?инэн с??мэрдээн, ылгы??ынан ыл?аан, онно тиийэн, бэйэ? к?рд??н булаар», – диэбит.

Бу ки?ибит айаннаан кэлбит айана диэн. Лиэнэни хайдах туораабыта биллибэт. Икки ынахтаах эбит. Онтон биир ына?ын к?л?нэн, туос тыытын тиэйэн, илимин кытта а?ыыр и?итин тиэнэн, т??рт уолун баты?ыннаран, аара илимнээн а?аан, айаннаан кэлбит. Ол и?эн, биир ойуу??а хоммут. Ол ойууна 4 уолуттан биир уолун к?рд??б?т. Онуоха уолун биэрбэтэх: «Т??рт тарбахпын бы?ар курдук саныыбын. Онон о?олорбуттан биэрбэппин», – диэбит.

Онуоха ойуун куттаабыт: «Биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диэбит.

О?онньор биэрбэтэх. Турбут да кэлэ турбут. Ойуун, кэнниттэн баты?ан, биир уолун сиэри о?остубута, уолаттар, туллук буолан, к?т?н хаалбыттар. Ол и?ин биир ына?ын сиэн кээспит. Ол гынан баран, ?йэлээх саа?ыгар кэмсиммит бу ойуун. Ойуун аата Болуо?ар диэн. «Нэ?илиэги тэнитэ, улуу?у оло?урда баран и?эр ки?ини, биир ына?ын сиэммин, улахан мо?уогу о?ордум. Орто дойдуга улахан аньыыны о?ордум ки?и т?р??мм?н», – диэн кэмсиммитэ ??? диэн сурахха сылдьар.

Этиллибитин курдук, ити сиргэ кэлбит. Кэлэн баран, дьиэ туттан олорбут. Онно ?т?х омооно баар. Олохсуйар сирин бэйэтэ к?рд??б?т. К?рд??н, бу Б?т?? дэриэбинэтин оло?ор, т?г?р?йэ бултуур сирдээх, к??ллээх диэн, ?ч?гэй дойду диэн, манна олохсуйбут.

Биир уола сыылба, бытаан ба?айы ???. Ол уол Иэ?эр диэн ааттаа?а ???. Ол и?ин бу Иэ?эрдээх диэн к?л?йэ баар. Ол кини аатынан ааттаммыта буолуохтаах. Онно ?т?х омооно баар. Ойбоннотор к?л?йэ.

Иккис уола Чэ?ээркэ диэн. Ити Торуой Чочуга Бала?аннаах диэн сиргэ олорбут. Кини сиэннэрэ, аймахтара Орулуос диэн, К??лэй диэн ки?и. Дьон сэрэйэринэн, К??лэй диэн к??лэ?э т?р??б?т?нэн буолта буолуо.

Биир уола бу Дьаам?а Дайыла о?онньор т?рд?. Дайыла – мин хос э?эм. Ол уол аатын билбэтим.

Т?рд?с уол бу Б?т???э хаалбыт. Тоно?ос уу?ун т?рд? буолуохтаах. Ол кэнниттэн элбэхтэр. Элбэх ба?айы ыччаттаах. Тугуйук диэн, Дордуун, Б?рч?с…

Со?уруу барбыт Дайыла уу?уттан ба?аан элбэх о?о т?р??б?т. Лэ?ээтэ уу?а, Тэлэбис уу?а диэн. Буоспа?а ?лб?ттэр элбэх ки?и, сэттэ дьиэ ыал. Буоспа кэлэ ?ылдьыбыт.

Элбэх о?о т?р??б?т?нэн Б?т?? о?онньор кэриэс эппит: «Бу мин киниитим Улахан Боруулаах со?уруу ?тт?гэр к?м?ллэ сытар. Онно бу мин элбэх ааты ааттаппыт киниитим та?ыгар к?м??р??», – диэбит.

Икки?инэн. Дь?г??р Туму?а?ар к?м?ллэ сытар дииллэр. Бу манна Ар?аа К??лгэ – Чи?нээни диэн. Ханна к?м?ллэ сытара биллибэт. Улахан Боруулаах со?уруу ?тт?гэр ала бэлиэ у?уох баар. Кус т????н курдук.

Онон бу Б?т?? дэриэбинэтэ ки?и аатынан ааттанан турар.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Ор?оот – ?рд?к, томтор сир.

О?уруос – дьо?ус со?ус, ортокуйа к??л. Улахан да буолбатах, кыра да буолбатах.

Былатыан Ба?ылайабыс Уйбаныап-Чыычаах (1935). Б?л??, Таа?а?ар нэ?илиэгэ. 1999 с. суруйбутум.

ЛУО?А БООТУР Т?Р?ТТЭЭБИТ

Былыр Луо?а Боотур диэн ки?и, Тыгынтан к?рээн и?эн, онтон быстан хаалан, бу нэ?илиэккэ олохсуйбута ???. Ол и?эн, Арыылаах бэтэрээ ?тт?гэр улахан алаас баар, Хомустаах диэн, ол к??л?нэн то?ус сирэ эбит. То?устар олоортор. Луо?а Боотур кэлиэр диэри. Оччотоо?у Арыылаах дуоланнаан турар

улахан к??л эбитэ ???.

Ити к??л со?уруу ?тт?гэр Чыыбы хайата диэн ?рдэл баар. Ити к??лтэн к?с кэри?э ыраах бэскэ турар. Луо?а Боотур онно кэлэн к?рб?тэ, туос тыылаах ки?и тыыраахы курдук ???. То?устар барыта. Ыалдьыттаабыттар. Онуоха Луо?а Боотур дьонугар эппит: «Мин хайдах хамнанабын да, ол курдук хамнанаары?. Айаннаан, сылайан и?эр дьоммут».

Онтон Арыылаахха кэлбиттэрэ, ки?и а?ыйах эбит, ура?а диэн элбэх эбит. Дьэ, били баар дьоннор тиит хатырыгынан остуол б???н? тарпыттар уонна онно хаппыт балык б???н? туруорбуттар. Ыалдьыттарыгар. Уонна туос тордуйа?а балык сыата б???н? туруорбуттар. Балыктарын быы?ын аайы. Хас биирдии ки?и аайы мас биилкэни туттарбыттар, балыгы хоргу??а булкуйан сииргэ анаан.

Онно Луо?а Боотур мас биилкэни, хомуйан ылан, ууран кэбиспит. Уонна хаппыт балыгы били хоргу??а булкуйан сиэн барбыттар.

Дьэ, онуоха ойууртан ох тутуурдаах то?ус б??? киирэн кэлбит.

Ол т??р?йэтэ буолла?ына, балык сыатын биилкэнэн сиэбиттэрэ буоллар – ытыалаан барыах эбиттэр. Ону буолла?ына балык сыатын илиитинэн сиэбит ки?и ох кирсин кыайан туппат буолар эбит. Ол аата сэриилэ?эр санаата суох диэн. Ол и?ин то?устар ойууртан киирбиттэр. Эйэлээх дьон кэлтэр диэн.

Ол дьоннортон икки ки?и быстан, бу дойдуга хаалбыт. Убайдыы бырааттыы. Биирдэ?э Таа?а?ар диэн ойуун эбит. Биирдэ?э Бахсы Боотур диэн улахан к??стээх уонна баай ки?и эбит. Ити дьон ба?ылыктааннар, манна хас да ки?и хаалбыт. Онтон тэнийэн-уу?аан, то?устар ?т?р?ллэн, ?р?с у?уор хоту диэкки баран биэрбиттэр.

Ити Бахсы Боотур с?рдээх дохсун, баттыгастаах ба?айы ки?и эбит. А?атын уу?а элбээбитин кэннэ, биир а?а уу?ун К??лэт диэкки ??ртэлээн кэбиспит. Сир биэрбэккэ. Онтон кэлин, быраата Таа?а?ары кытта иирсэннэр, Бахсы Боотур кэлин бэйэтэ эстэн хаалбыт. Ол и?ин бу нэ?илиэк Таа?а?ар аатын с?гэн хаалбыт. Ол ойун тэнийбитинэн сибээстээн.

Онтон кэлин ки?и ньуучча аатын ылбытын, сурук-бичик ??скээбитин кэннэ ол ??р?лл?б?т а?а уу?уттан, К??лэттэн, ?с бырааттыы т?тт?р? дойдуларыгар киирбиттэр. Онтон ол бырааттыылар улахан убайдарын аата Баата?ай диэн эбит. Биир бырааттара Аччыгый Ки?и диэн баар эбит. Биирдэрин аатын умнан кэбиспиппин. Баата?ай диэн ки?иттэн Хаппытыан диэн кулуба буолар ки?и т?р??б?т. Ол буор дьада?ы ки?иттэн.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Дуоланнаан турар – тобус-толору уулаах. Ха?ан да?аны т?спэтэх уулаах.