Үһүйээннэр, номохтор

К??б?ргэн диэн сир олохтоохторун к??б?ргэттэр дииллэр.

К??б?ргэ??э Тэриэскиттэр кэлбиттэр. 5–6 ыал кэлбит. С???? иитиитинэн дьарыктаналлар ???. К??б?ргэттэри олорбут сирдэриттэн ??рэн кэбиспиттэр.

Онуоха туран, к??б?ргэттэр ??с?? т??эрэллэр. Бастаан Аанньаахха кинээстэригэр, ?л??х?мэ?э – кулуба?а, онтон Дьокуускайга Киин Суукка ??с?б?ттэр. Дьокуускайтан: «К??б?ргэттэр кэллиннэр», – диэн сурук кэлбит. Онно барарга кырымахтаах са?ыл мунньубуттар. Ол са?ана к??б?ргэттэр Сиэн Т?рд? диэн сиргэ олорбуттар. Биирдэ ол Сиэ??э балыктыы сылдьан, биир сордо?у ылбыттар. Сордо?норун и?ин хайытан к?рб?ттэрэ, таа?ы сиэбит эбит. Таастан уот к?ндээрэ т??эр. Дьиктиргииллэр, саба тутан кэби?эллэр. Ол таастара эрбэх са?а ???. Ити таастарын са?ылларын кытта бииргэ Дьокуускайга илдьэ барбыттар. Суут тойонун дьиэтигэр киирэллэр. Тойонноро хо?угар олорор эбит. К??б?ргэттэр: «Са?ылларбытын уурталыахха», – дииллэр. ?р?т ?рд?гэр буолбакка, биир-биир кэккэлэччи уурбуттар уонна били таастарын биир са?ыл ?р???т?н анныгар ууран кэбиспиттэр.

Тойонноро хо?уттан тахсыбыт, дорооболоругар хардарбатах. Са?ыллар ?р???л?р?н к?р??р? ата?ынан тиэрэ уурталаабыт. К??б?ргэттэр а?ыйа?ы уурдубут бы?ыылаах дии санаабыттар. Онтон тойон били таа?ы к?р? биэрбит уонна хо?угар илдьэ киирбит. Сотору буолаат, хо?уттан тахсыбыт. Дорооболоспут, кимнээхтэрин ыйыталаспыт. Дьыалаларын дь??ллээбит уонна: «Тэриэскиттэр к?ст?ннэр», – диэн кулуба?а сурук ыыппыт.

Онон Тэриэскиттэр К??б?ргэнтэн к?сп?ттэр. Биир Тэриэскин Бэлиэдэйгэ барбыт, биир – Чамча?а, биир – Б?л??гэ, Хочо диэн сиргэ, биир – Н??нэ ба?ыгар, биир – Наахара?а.

Владимир Иванович Попов (1904). Ленскэй, Бэтинчэ. 1979 с. кэпсэппитим.

Т??РТ КИЛИЭП

Ат Кытыла диэн сир. Былыр с??р?к аты с??рдэллэр. Сунтаартан киллэрэн с??рдэллэр этэ. Т??рт Килиэп диэн ки?и с??р?к аттаах этэ. Мо?ол диэн. Нэлэкэ диэн к??лгэ таххан, биир дьахтарга килиэп биэрбит. Т??рт килиэби. Т??н онтугар барбытыгар: «Ким?иний?» – диэбит. Ону: «Били, т??рт килиэп», – диэбит. Ону дьон истибит уонна Т??рт Килиэп диэн ааттаабыттар.

Дьахтар хоойугар киирэбин диэн ааттанан хаалла?а ол.

Фаина Васильевна Захарова (1930). Ленскэй, Орто Наахара нэ?илиэгэ. 2002 с. кэпсэппитим.

ЗАХАРОВКА ??СКЭЭБИТ

Арассыыйаттан биир саллаат куотан кэлбит. Лена устун т?сп?т. Бэлиэдэйгэ диэри. Онтон Бэлиэдэйтэн Н??нэ?э т?сп?т. Си?инэн. Захаров диэн ньууча эбит. Хомустаах диэн к??л ?рд?гэр тахсыбыт. Кураанах сиргэ олохсуйан, сибиэбийэ туттан олорбут. Ол олорон, Хомустаах К??л?, хоруу ха?ан, Н??нэ ?р?скэ т??эрэн кэбиспит.

Орто Наахара?а олорор Тартыыйап диэн баай ки?и эбит. Ол ки?и, ол сири уутун т??эрэн, ходу?а о?остуохтаах эбит. 40 ки?илээх кэлбит. Хоруу ха?аары.

Онуоха ньуучата хайы-?ахха ха?ан б?тэрэн кэбиспит уонна: «Мин сирим, мин хаспытым», – диэн ??ртэлээн кэбиспит. Онтон, саха кыы?ын ылан, кэргэннэммит. Олохсуйбут, ?с уолламмыт. Ол уолаттарыттан барта буолуо ол Сахаараптар.

Ити былыргы Кэтириинэ Торуой са?ана буолуо.

Ити кини уолаттарыттан ??скээбит Захаровка диэн т??лбэ этэ.

МУОМА

Дмитрий Петрович Соркомов (1938). Муома улуу?а, Т?б?лэх. 1982 с. Т?б?лэххэ суруйбутум.

ХАТЫС

Мин, бэ?ис кылааска ??рэнэ сылдьаммын, ити былыргы ???йээннэри, остуоруйалары, дьон кэпсээннэрин истэр, кэрэхсиир этим. Холобур, онтон биир истибит ???йээмминэн, бу би?иги ???ээ ?тт?б?т?гэр турар Хатыс ?рэх олохтоох ки?итин ту?унан маннык.

Оччолорго би?иги сирдэрбитигэр табалаах эбээннэр биирдии ыалынан сир аайы олохсуйан олорбуттара. Ол курдук бу Хатыска биир оннук о?ото-уруута суох, эмээхсининээн иккиэйэх, ки?и а?ыйах таба с????лээх олохсуйан олорбуттара биллэр. О?онньор, ?лэтин быы?ыгар, тыа булдунан дьарыктанар идэлээ?э.

Ити курдук кини бултаан-алтаан, бу Хатыс Эбэтигэр олордо?уна, биирдэ, к????р? диэххэ, икки о?олоох, кэргэннээх эдэрди?и со?ус эр ки?и ыалынан к???н кэлэр.

Хатыс бу ки?ини дьиктиргиир. Кини хантан кэлбитин, туох соруктаах кэлбитин ыйытала?ар. Анараа ки?и мин бачча саа?ым тухары онно-манна сир ?т??т?н к?рд??н, ки?и олохсуйуох сирдэрин туохтуубун. Онон эйиэхэ бу эбэ?эр эйиигин кытта бииргэ сылдьы?ан, кини булдун-а?ын, сирин-уотун си?илии к?р?н барыам этэ. Мин, бу ыччаттардаах ки?и, бу эдэр сааспар б??м ?ч?гэй сири булан олордоллор диэн сылдьабын.

Хатыс ки?итин кытары с?б?лэ?эр. Ол эрээри ки?и дьиксинэ саныыр. Отто Халыма курдук ыраах сиртэн бу би?иги т??кэтэх ?рэхпит ба?ыгар урут дэ?-ду? бы?ыта охсон араас дьон аа?аллар этэ да бу ки?и курдук, дьиэнэн кэлэн, т?сп?т т?бэлтэлэрэ суо?а. Ол да буоллар, кини дойдутуттан к????б?т???. Иккиэн бииргэ сылдьан бултууллара. Ол эрээри Хатыс Хайа о?ото анараа ки?итээ?эр к????нэн, сырыытынан чорбойоро. Арыт бириэмэ?э анараа ки?и, ки?ититтэн дьиксинэн, ба?ын бы?а илгистэрэ. Ол курдук кини ки?итин араас ?тт?нэн барытынан боруобалаан к?р?р?. Ханныктаах да буур чубукуну, тайа?ы кы?ыл ата?ынан эккирэтэрэ. Ону сиппэккэ хаалбат этэ. Халыма уола сорох к?ннэргэ, к???э-уо?а эстэн, сылайан кэлэрэ. Т??? ?р кинилэр ити курдук бииргэ бултаабыттара, сылдьыбыттара биллибэт. Эмээхситтэрэ тордохторугар олорон эрэ дьонноро бултаабыт эттэрин сайы??ы ха?ааска бэлэмнииллэрэ. Та?а?ын та?астыыллара, та?ас о?остоллоро. Ура?алар икки ардылара чугас-чугастыы этилэр. Ол и?ин кинилэр хардарытаары кэпсэтиилэрин холку исти?эллэрэ. Биир ?т?? сааскы к?н кыра о?олор ийэлэриттэн, Хатыс эмээхсинэ истэригэр, бэрт дьикти тылы быктаран ааспыттара: «Ийээ, а?абыт би?иэхэ оонньуурун ха?ан биэрэрэ буолла». Онуоха ийэлэрэ: «Сыччыыйдар, бэйи тохтоо?. А?а?ыт биэриэх буолтун биэриэ?э».

Ити кэнниттэн киэ?элик ?лг?мн?к бултуйбут дьонноро тиийэн кэлбиттэрэ. Эмээхситтэр о?онньотторун айах тутан, а?атан киирэн барбыттара.

Хатыс, сылаатын та?ааран, бэйэтин нааратыгар кыратык уоскуйан сыта т??ээччи. Итинник иллэ? бириэмэтигэр кэргэнэ б?г?н истибит дьикти кэпсээнин ки?итигэр сэ?эргиир. Ол ки?и туох санаалаах кэлбитин Хатыс, дьэ, сэрэйэр. «Ол и?ин да?аны. Баччалаах ыраах сиртэн бу мин Эбэбэр мэнээк ки?и кэлбэтэх буолуохтаах. Онон, дьэ, эмээхсин, а?ыйах к?н бэйэ тыынын кэтэннэххэ табыллар».

Дьэ, ити курдук кинилэр бэйэлэрин икки ардыларыгар, тыын былдьа?ыытыгар, кэтэ?эн, кутаа уот аттыгар олорбуттара. Ким урут утуйбут – ол хотторор. То?ус т?г?р?к суукка усталаах туоратыгар кэтэспиттэрэ. Ити кэнниттэн Халыма ки?итэ хайдах эрэ к???э-уо?а ???ллэн, сыыйа утуйар уутун диэки хара?ын ирим-дьирим к?р?н барбыта. Биир итинник т?гэ??э би?иги ки?ибит, Хатыс, ки?итин уолугар кэлэн, к??стээх илиитинэн ыга туппута. Анараа ки?и, хотторбутун билэн, Хатыска ту?аайан маннык са?алаах буолбута: «Мин Орто Халыма курдук ыраах сиртэн эн с???мэр к??ск?н, б???ск?н истэн, ?л?р?рг? сананан кэлбитим. Эн курдук 39 ки?ини ?л?р?н турардаахпын. Т??рт уонуспун, эйиигин, ?л?рб?кк? хааллым. Кырдьык да?аны, эн эт ки?и и?иирдээ?э, сылбыр?ата аатырыан аатыран сылдьыбыт эбиккин. Онон ?с-саас, ха?ан да?аны эн миигин син биир ?л?р?р?? биллэр. Онон бу мин дьоммун, ?ч?гэйдик тэрийэн, дойдуларын диэки атааран кээ?ээр. Эн бэйэ? да билэри? курдук, кинилэр эйиэхэ туох да буруйа суох дьон. Онон ки?и ?йд???? ки?и буолуохтааххын. Кинилэри, бука диэн, тыытымаар, эппитим курдук, тэрийэн ыытан кэби?ээр».

Хатыс, ки?итэ эппитин курдук, кинилэри тыыппакка, с?рдээх ?ч?гэйдик бары ?тт?нэн с?бэлээн-амалаан, ?й??лээн-ха?аалаан, кэлбит суолларын устун ыыталаан кээспитэ. Уонна кинилэргэ ту?аайан маннык са?алаах турбута: «Бу эдэр о?олор, а?а?ыт курдук, ха?ан эмэ мин диэки эргиллэн, ???-саа?ы сити?э кэлимээри?. Э?иги миигин ?ч?гэйдик биллигит. Ити, ?йд??р буолла?ына, ийэ?ит э?иэхэ этиэ?э».

Ити кэнниттэн у?ун кэмнэргэ Хатыс куолутунан уруккутун курдук бултаан-алтаан к?н?-дьылы билбэккэ олорбута. Кыратык саа?ыран барбыта. Дьэ, ити Орто Халыматтан хаалбыт икки ыччата, саастарын ситэн, к????рэн-уо?уран баран, а?аларын кытта сылдьыбыт Хатыс Эбэлэригэр Хатыс о?онньортон т?р?пп?т а?аларын иэстэ?э диэн тиийэн кэлбиттэрэ. Хатыс кинилэри, оччо-бачча кыы?ырбакка-уордайбакка, ки?илии ?ч?гэйдик к?рс?б?тэ. Уонна кинилэргэ, а?ата олорон, маннык диэн ту?аайан са?а са?арбыта: «Э?иги сааскытынан эдэргит, са?а сири-дойдуну кэрийэн, сырыыны-айаны сылдьан дьон бэртэрэ буолбуккут. Оттон мин инним кылгаан, саа?ыран, урукку кыа?ым, к????м м?лт??н сылдьабын. Онон э?иги, бука, миигиттэн ?с-саас сити?э кэлбиккитин мин, кырдьа?ас ки?и, ?т? сэрэйэбин. Э?игини кытта мин охсу?ар, к????ргэ?эр кэмим буолбатах. Онон, о?олоруом, мин усулуобуйалаахпын. Бу к?р???т дуо, ол тордо?ум ?рд?гэр турар хоро?ор таа?ы. Ити мин би?икпин уурбут, бэрт кыра сааспыттан санаам тохтообут Ийэ Таа?ым буолар. Мин ити таас ?рд?гэр алтан у?уо?ум ара?астаныан, к?м?с у?уо?ум к?т???лл??н ба?арбытым. Онон ытык кырдьа?ас ки?и тылын э?игини ылыныахтара диэн эрэнэн этэбин. Оччолорго, э?иги а?а?ыт тылын истэн, э?игини мин тыыппакка ыытан турардаахпын. Ол ону да санаа?. Бу ?рэх у?уоргу-ма?ааргы ?тт?гэр турар икки хоро?ор таас т?б?л?р?гэр тахсыа?ы?. Мин э?иэхэ сэттэлии о?у биэриэ?им. Э?иги ма?най миигин эр-биир ол охторгутунан ытаары?. Мин бэйэм ба?арар Ийэ Тааспар у?уо?ум сытыан ба?арабын. Оттон сыы?а туттар т?бэлтэ?итигэр, мин бу э?иги курдук эдэр о?олору ?л?рт??н, онно-манна ?с-саас о?орор санаам суох. Кэлэн ааспыт бэлиэ?итигэр ха?ас илиигит чылгын с?м?йэтин ?р? уунан тураары?».

Дьэ, ити курдук кэпсэти?эн, бы?аарсы?ан, утарыта турар хоро?ор тааска ыттыбыттара. Анараа дьоннор кулгаахтарын кураатыгар дылы тардыалыы-тардыалыы бииртэн биир о?у, Хатыс диэки ту?аайан, ыытан испиттэрэ. Ол эрээри би?иги ки?ибит, т??? да кырдьа?а?ын и?ин, билигин да?аны кини илиитэ-ата?а эрчимнээх буолан биэрбит. Кэлбит о?у биири да?аны бэйэтигэр тиэрдибэтэх. Хабан ыла-ыла хаппарыгар хааланан испит. Уолаттар, охторо б?тэн, о?онньор эппитин курдук, ха?ас илиилэрин ?р? к?т???н, чылгын с?м?йэлэрин к?рд?рб?ттэр. Хатыс икки о?унан эр-биир уолаттар ити с?м?йэлэрин бы?ыта ытыалаабыт.

Дьэ, уонна т?тт?р? т??эннэр, уолаттарыгар этэр: «Эдэр, ахсым санаа?ытыгар кэлэ??ит, бу мин курдук саа?ын мо?ообут кырдьа?ас ки?иттэн, т??? да ?с-саас баар буолтун иннигэр, санаа?ытын аны халбарыты?. Этэ??э дойдугутугар айаннаа?».

Инньэ диэн уолаттарын, ?ч?гэйдик с?бэлээн-амалаан, атааран кээспит. Дьэ, итинтэн ылата бу ки?иэхэ ким да?аны, ханнык да?аны ?с санаатын уурбакка сылдьыбыттар. О?онньор т??? эмэ саа?ыран баран ?лб?тэ ???. Кини ба?атын толорон, у?уо?а Ийэ Таа?ыгар ара?аска турар.

Бу кырдьыгын-сымыйатын билээри мин икки сыл устата ити Хатыс ?рэх устун бултуу сылдьыбытым. Ол сылдьаммын, ити Ийэ Таа?а диэн ааттаах очуоска тахсан к?р? сылдьыбытым. Онно ити ара?ас элээмэтэ баар этэ.

СИ?ИК ?РЭХ

Былыр биир эбээн уонна саха бииргэ аргыста?ан айаннаан и?эн, бу би?иги аллараа ?тт?б?т?гэр Тулаайах Хайа кэтэ?эр Си?ик ?рэх диэн сиргэ кэлэн баран, эбээнэ: «Си?ии! ?рэх баар эбит дуу?» – диэбит. Онуоха анараа ки?итэ: «Аата! Бачча улаххан уулаах ?рэ?и к?р?н туран эттэххин. Хата, хайдах туоруубут?»

Айыл?а ?рэ?и туора чиргэл синньигэс ма?ынан дала?а уурбут. Ол ма?ынан тахсан и?эн: «Си?и-и! ?рэх баар», – диэбит эбээнэ, си?ин булгу т??эн ?лб?т. Онуоха сахата эппитэ ???: «Эйиигин сэнии сылдьан, айаным аргы?а хаалла манна. Онон эн ааты? Си?ик ?рэх буоллун».

Итинтэн ылата, уос номо?уттан т?спэккэ сылдьан, Си?ик ?рэх диэн ааты с?гэн сытта?а.

Алексей Михайлович Черов. Муома, Кулун ?лб?т. 1976 с. 100 саастаа?а.

ОРТО ДАЙДЫ

Бастаан к?н? к?рб?т сирим Абый улуу?угар. Бу дойдуга ?с саастаахпар тахсыбыппын. Манна тахсан, субу дайдыга, субу томторго олохсуйабыт. Былыргыттан ааттаммыта Орто Дайды диэн.

Бастаан, Дьаа?ы диэкиттэн кэлэн, бу сири булбуттар. Ол кэлэн туран эппиттэр: «Орто аан дойду ?т?? сирэ бу дайдыга баар эбит», – диэн. Онтон ити Орто Дайды диэн ааттаммыт.

Бэрт былыр манна ки?ини с?рэхтээбиттэр ???. Бу то?ойго. Ура?а Хонуута диэн сир. Ол с?рэхтээбит томтордоро. Онно кэлэннэр, бастаан дьиэ суо?ар, ура?анан олорбуттар ???. Ол ки?ини с?рэхтээбит дьиэлэрэ диэн чачыабына диэн баар этэ. Мин хойут, улаатан баран, уон алтабар дуу, т?тт?р? Абыйга киирэ сылдьыбытым. Икки сылга киирэ сылдьыбытым. Ол чачыабына, хойут улаатан баран, к?рд?? сатыыбын да ончу булбаппын. Ойуур ??нэн хаалбыт. Талах ??нэн хаалбыт. Сити Ура?а Хонуута диэн сиргэ, итиннэ баар этэ.

Дьаа?ы диэккиттэн ол М?р?к диэн ки?и кэлтэ ???. Кулун ?лб?т диэн бу томтор аата. Кулун Охоноо?ой диэн ки?и манна олохсуйбута ???, манна бастаан. Ол кини аатынан ааттаммыт бу.

Т???Р МАТАЙБЫТ

Ойууттар т???рдээх буолаллар. Ити тиити ??ттээннэр ойууттар т???рдэрин ???л?ннэрэллэр эбит. Итиннэ модьуйан, эрийэн. Ити тиит аата Т???р Матайбыт диэн.

Т???р? матаппыт ойуун эттэ?э дии: «Ыччаттарбыттан, ки?и буолан, ?ч?гэйдик олоруохтара буоллар, к??х мутук ??нэн тахсыа?а», – диэбит.

Ол ойун удьуоруттан мин олоробун. Ол хас да ки?и ?йэтэ буолта буолуо. Ол ойун Тэрбээйик Уйбаан диэн. Ууччатын аата, холобур, Уйбаан.

КААТ БУОДЫЛ

Биир эбээн биир эдэр, биир кырдьа?ас дьахтардаах эбит. Биир хамначчыт дуу, ханнык дуу уоллаах эбит. Ол ки?и, чубукалаан сылдьан, биир чубуката олоххо

и?нэн хаалбыт. Дьэ, сарсы??ытыгар туран, уолун кытта иккиэн барбыттар. Уолун этэр: «Чэ, эн т??эн к?р. Мин маамыгынан быалаан т??эрэн к?р??м», – диир.