Үһүйээннэр, номохтор

ХАЙДАХ ОЛОХ ЭТЭЙ

Наар бэ?инэн, бэс ??рэтинэн а?ыыр этибит. Уонна – араас булт. Сылгыны тутаммыт – кымыс. Сылгыны ити пиэрмэ ына?ын курдук тутар этибит. Чубукка диэн баар дии тааска. Мас кыыла. Итиэннэ – наар балык. Элбэх с????лээх ки?и суох этэ. Ити ымыйах диэн баар. Ону ас о?орон, бэс быы?ыгар, бэстэн салтахпытына, ас о?орон а?ыыбыт. Бы?ата, хаа?ы курдук. Чыыста барытын хостоон, т??рэн ылабыт. Дьэ?дьийэ сылдьан. Ыраах буолла?ына, атынан сылдьабыт. ?рэхтэр мэйиилэригэр, туора ?рэхтэргэ балыкка барабыт. Онно туулаан, онно илимнээн.

Балыгы. И?ин ылабыт, а?ылыгын уонна бу?арабыт соро?ун. Кыратын. Бу?аран баран, хорууда?а кутабыт. Дьаа?ык курдук. Ону, то?мутун кэннэ, кы?ын баран, тиэйэн ылабыт. Тиэйэр тиэйэр, ы?ыырдар ы?ыырдар.

Дьар?аа, с?р?, чоос, чугачаан, чуочаан, сордо?. Араас балык барыта баар. Ити аата – сыма.

Лабыкталаах дайды тиитэ ураты ?ч?гэй буолар. Ки?и сиир тиитэ маннык буолбат. Ол тииппитин киллэрэбит. 2–3 миэтэрэлээх д?л??? киллэрэн хатырыктыыбыт. Онтон бэ?ин кы?ыйабыт. Сыппах бы?а?ынан. Сытыы бы?а?ынан буолла?ына, ма?а кэлиэ буолла?а дии. Онтубутун маска кырбыыбыт. Кээбил бэйэлээх гына. Бурдук курдук. Ол кырбаан бараммыт, уу оргуйбутун кэннэ, сыматын кутан бараммыт, кутабыт уонна булаан, булаан кэби?эбит.

Итиэннэ кыаба?на диэн баар. Чэйгэ, ?рэххэ. Оннугу уурабыт хайаан да, хайаан да. У?аакка ха?аанабыт. Суорат буоллун, к??нэх диэн кыра балык. Ону барытын мэлийэммит, у?аакка уурабыт.

Чэйгэ ??нэр с?рдээх ?ч?гэй амтаннаах буолар. Хортуоска диэн ??нээйи кэлэр дии. Онуоха майгынныыр. Кыаба?наны да, ымыйа?ы да ончу кы?амматтар. Былыргы ки?и эрэйдээх, кы?анан, барыны ас о?орор.

Ол илдьики? аатын би?иги ымыйах диибит. Оо, с?рдээх ?ч?гэй буолла?а дии. Хатарабыт. Сынньан-сынньан-сынньан баран.

Акулина Егоровна Слепцова. Муома улуу?а, Т?б?лэх б????лэгэ. «?р??эйдэрбит. А?ам ?р??эй этэ. О?о а?атынан барар. Ийэм да ?р??эй кыы?а», – диэбитэ. 1975 с. кэпсэтэрбэр 63 саастаа?а.

?Р??ЭЙТЭН МА?НАЙ…

Э?э сыатынан, ????нэн эмтэнэллэр. Ыарыйдахтарына. Ол ?р??эй а?атын уу?угар эрэ эмтиир диэн. ?р??эйтэн ма?най ки?и э?э буолбут диэн. Ону бэйэтин айма?ар эрэ эмп буолар диэн са?арсар буоллаллара.

Куба – Байды т?рд?. Хатыным т?рд?н ?сс? ынараатынаа?ы ки?и. Ол онно туохтуур ???, кубаны ?л?р?н баран. «Т?й???н? бултаатым. Кэдьиги та?алайгын кэт», – диэн ы?ыытыыр ???.

Эгэ итини сиэтиэ?э дуо. Сиэппэт. Эр дьоннор бэйэлэрэ эрэ сииллэр. Ол аата кийииттээтэхтэрин аата ???. Т?рд? диэн, ытыктаан. Итини, кубаны, билигин да кийииттиир эмээхсин баар. ?л??ттэ Арамаанабына диэн. Ол ити Байдыга кэлбит буолан. Мин Байдыга кэлбитим да, аныгы дьон буоламмыт, кийииттээбэт этим. Куба – Байды т?рд? ???. Былыргылар Байды т?рд? дииллэр. Кубаны.

Соболоохтор – байдылар. Би?иги, т?б?лэхтэр, ?р??эйдэрбит.

Софрон Григорьевич Слепцов. Муома улуу?а. «?р?йэ Т?рд?гэр т?р??б?т?м. Байды а?атын уу?а», – диэбитэ. 1975 с. 98 саастаа?а.

Э?Э ?Р??ЭЙ ТА?АРАТА

?р??эйдэртэн биир дьахтар с?пп?т. С?тэн хаалбыт.

Дьэ, дьиэлээ?и булаллар. Ки?и тарды?ан, элбэх ки?и киирэллэр. Дьэ, ?л?рб?ттэр. Ты?ы э?э бы?ыылаах ???. Бу ата?ын с?лээрилэр, хайыппыттара, бы?ахтара олох хоппот сирдээх ???. Ону к?рб?ттэрэ, арай, к?м??? бы?а сатыыллар ???. Арааран, барытын с?лэн к?рб?ттэрэ, били с?пп?т дьахтар б????? ???.

Онтон ?р??эй Та?арата диэн ааттаабыттара дииллэр.

Николай Николаевич Старков-Сэбиэт Коля (1956). Муома, Т?б?лэх б????лэгэ. ?р??эй а?атын уу?а. 2001 с. суруйбутум.

АРА?АСКА ТУРАР УДА?АН У?УО?А

Тирэхтээххэ биир уда?ан у?уо?а ара?аска турар. Туох баар симэ?ин кэтэ сылдьар ???.

Дьокуускайга музей а?ыллыбыта. Соболооххо хомсомуол сэкиритээрэ, онно экспонаттары хомуйуу буолбутугар с?п т?бэ?иннэрэн, ол уда?ан у?уо?уттан били симэ?ин, араа?ынай киэргэллээх ыытаары, Муома сиригэр маннык баар диэн, ылан кэлбит. Дьиэтигэр. Ити с??рбэччэ километрдаах сир. Сатыы сылдьар буолла?а. Дьиэтигэр чэйдии олордо?уна, э?эккэтэ та?ырдьа тахса сылдьар, а?албыт малын к?р?р. Сиэнигэр киирэн этэр: «То?о маны ыллы?. Улуу дьоннор. Ки?и тыыппат, бы?а са?арбат куолута. Сэттээх, сэтэриилээх буолар. Ол и?ин миэстэтигэр т?тт?р? илдьэ??ин, хайдах баарынан симээн кэбис», – диэбит. Ону уола буолуммат: «Дьокуускайга ыытыам», – диэбит.

Ону о?онньор, т??ннэри илдьэн, уда?ан у?уо?ар тиийэн, симээн, к?рд?сп?т. Онуоха биир таммах хара?ын уута т??эн, хаа??а кубулуйан баран, с?тэн хаалбыт. «Эдэр о?ону ара?аччылаа, са?а ??нэн эрэр ки?ини баалаама, бырастыы гын», – диэбит. Ону ол хара?ын уута тахсар.

Ол курдук олороллор. Туох да уларыйыы суох. Уол ?лэлиирин курдук ?лэлиир. Онтон, саас ортотугар тиийэн баран, бу ки?и илиитэ уонна ата?а тарбахтарыттан ууллан тохтор. Дьокуускай куоракка тиийэн к?рд?р? сатаан баран, т?нн?н кэлбитэ. Кэнники ытынан ?лб?т этэ. Талааннаах э?ин, артыыс э?ин, ырыа?ыт э?ин, кыайыылаах-хотуулаах ки?и. Холкуос, сопхуос биир тутаах ки?итэ. Ону уда?ан у?уо?ун тыыппытыттан буолуо диэн саба?алыыллар этэ. Быраастар кыайан бы?аарбатахтар. Ити 50–60-с сылларга.

Ити уда?ан у?уо?а турар сиригэр, Тирэхтээх ?рэ?ин ?рд?гэр, иккитэ ба?аар буолбута. Бастакы ба?аарга кэлии ки?и, к?т??т Федоров Николай Гаврильевич, хос аата Доодорон диэн, тулуйа сатаан баран, к?рд???р курдук этэр: «Эдьиийбит, баччалаах уоту к?р?н тура??ын, бэйэ? у?уоххун харыстаабаккын дуо?» – диэбит. Онуоха бэргэ?э са?ачча былыт тахсыбыта дииллэр. Арда?ы т??эрэн, умулларан кэби?эр.

Иккис сылыгар ол сиргэ эмиэ умайар. Ол онно дьоннор к?рд???лл?р. Ардах т??эр, м?лт?хт?к т??эр у?уо?у сиэн кэби?эр.

МЭ?Э ХА?АЛАС

Данил Иванов. Мэ?э Ха?алас, Чыамайыкы нэ?илиэгэ. 1967–1968 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут. Киниэхэ Чыамайыкы т?р?т олохтоо?о Ион Семенович Федоров (1898) кэпсээбит.

ЧЫАМАЙЫКЫ

Былыр Чыамайыкы диэн эмээхсин олоро сылдьыбыта ???. Кэлии дьон кини кыргыттарын кэргэн ылан, манна олохсуйбуттара ???. Бу нэ?илиэккэ саамай улахан к??л Чыамайыкы дэнэр эбит. Ону харыс тылынан солбуйан, Эбэ дииллэр. Бу к??л нэ?илиэк кииниттэн 10 км та?нары Тамма с?ннь?гэр сытар.

Тихон Егорович Никитин (1915). Илин Ха?алас улуу?а, I Хапта?ай нэ?илиэгэ (билигин Мэ?э Ха?алас оройуона, Хара нэ?илиэгэ). Айалаах а?атын уу?а. 1982 с. кэпсэппитим.

ХАПТА?АЙДАР

Хапта?айдар тустарынан былыргы о?онньоттор кэпсээннэрин истэр этим.

Хапта?айга, ?р?скэ, Тииттээх диэн а?а уу?а баар. Мыла ?рэх т?рд?гэр олохтоох. Онно, дьэ, былыргы о?онньоттор кэпсииллэринэн, ?р???нэн, тиити миинэн, устан кэлэн олохсуйбуттар. Онтон кэлбит дьоннор ол Тииттээххэ олохсуйан ??ск??ллэр.

Онтон кинилэр у?а ?тт?лэригэр Харгыйа а?атын уу?а баар. Огдураан да диэн ааттыыллар. Олор Тииттээхтэр кэннилэриттэн харыйаны миинэн кэлбиттэр диэн кэпсииллэр. Ол атаанна?ар эрдэхтэринэ ааттыыллара эбитэ дуу.

Кинилэри онно тохтотумаары, Тииттээхтэр ох саанан ытыалаан то?уйбуттар. Ол кынан баран, Харгыйа а?атын уу?а элбэхтэр. К??стэринэн олохсуйан хаалбыттар.

Хапта?айдар ситинник ??скээбиттэр уонна тыа?а тахсан испиттэр. Мыла ?рэх устун. Тииттээхтэр Мыла ?рэх устун тахсыбыттар. Харгыйалартан эмиэ мыраан ?рд?гэр Харыйалаахха олохсуйбуттар. Харыйалаах а?атын уу?а ??ск??р.

Чэ, итинник.

Н??Р?КТЭЭЙИЛЭР

Н??р?ктээйилэр тустарынан Н??р?ктээйи о?онньотторо кэпсииллэринэн.

Н??р?ктээйигэ ма?най Петровтар диэннэр олохсуйбуттар. Биллэн турар, со?уруу диэкиттэн кэлбиттэрэ буолуо. ?р???нэн. Кинилэр кэннилэриттэн Н??р?ктээйилэр диэннэр кэлбиттэр. Элбэх ки?и. Эмиэ ?р???нэн устан.

Ол Н??р?ктээйи а?атын уу?а халы? дьон, ?р?скэ ??скээн баран, тыа?а тар?анан барбыттар. Кэнники, арахсаннар, т??рт Н??р?ктээйи буолбуттар. Олус ыраах-ыраах ??скээннэр, тэнийэн хаалбыттар. Ити били??и Павловскайынан, Мооронон, ?р???нэн-тыанан. Саамай улахан нэ?илиэк хаалан хаалар.

Онтон бу диэкинэн, ити Т??йэнэн, К?л?т Н??р?ктээйитэ арахсар. Туспа нэ?илиэк буолар. Уонна Н??р?ктээйиттэн Тыара?а диэн нэ?илиэк арахсар. Бу Мыла ?рэх халдьаайытынан уонна Хомпу куулатынан, икки ?тт?нэн, с?ннь?нэн. Биир нэ?илиэк гынан баран, эмиэ нэ?илиэктэри туораан, Тыыллыма нэ?илиэгин туораан.

Уонна ?р?скэ, Ороссолуода со?уруу ?тт?гэр, Дь?пп?н бэтэрээ ?тт?гэр, ити икки ардыгар, Быллараат Н??р?ктээйитэ диэн кыра нэ?илиэк баар этэ. Ол билигин Дь?пп???? киирэн турар.

К?л?т Н??р?ктээйиттэн, Т??йэттэн хоту билигин М???р??н диэн ааттанар. Чоочо ??скээбит сирэ былыр.

Ороссолуода Т?мэти диэн ааттаах былыргыта, Торуой Тыыллыма диэн. Ити Ороссолуоданан тыа?а тахсар. Ыраах тахсар. Т??рт к?ск? тиийэ тахсар. Хаатылыманан.

Николай Михайлович Сидоров (1922). Мэ?э Ха?алас, ?л?ч?й. Хара ийэтин уу?а. 1989 с. суруйбутум.

ХАРА ИЙЭТИН УУ?А

Хара ийэтин уу?а. Хара нэ?илиэгиттэн хара о?устаах хара уол к???н кэлбит манна. Ол кэлэн, олохсуйбут. Ол олохсуйбут сирэ Кыыл Аабыт. Уулаабыт диэн бы?ыылаах. Ону кылгаппыттар. Кыыл Аабыт – ити кыстыга. Сайын буолла?ына, бу ?л?ч?йг? сайылаабыттар. Кэлин.