Үһүйээннэр, номохтор

Иннокентий Николаевич Иванов-Аччыгый Уол (1915). Нам, Арбын нэ?илиэгэ. Бадам а?атын уу?а. 1984 с. суруйбутум.

Николай Николаевич Потапов-Тоотус (1906). Нам, Арбын нэ?илиэгэ. Бадам а?атын уу?а. 1984 с. кэпсэппитим.

САМЫАКТААХ

Самыактаах – ?т?х, мэччирэ?. Былыр абаа?ыны хаайбыт к??д?йд??х, кумалааннаах тиит баар эбит. Ол кумалаа??а ойуун абаа?ыны хаайбыта эбитэ ???. Онтун ма?ынан б??лээбит. Ону самыак диэн ааттаабыттар.

Ону сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар биир бассабыык а?ан к?рб?тэ, биир сарыы саппыйа баар ???. Ол ки?и дьи?нээх аата Слепцов Николай Афанасьевич диэн. Хос аата Чукай диэн. Онтон сылтаан, бу ки?и иирбит, иирэр бараахха киирэн ?лб?тэ.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыы?аО?онньор. Нам, Таастаах нэ?илиэгэ. Ч?р?к? а?атын уу?а. 1983 с. 80 саастаа?а.

АЙААС АРА?А?А

Алаас Эбэтэ – ити Хотун сытар сирэ. Ар?аа сыырыгар былыр ити Алы?ардаах уда?ан бииргэ т?р??б?т а?а?а, эдьиийэ да дэнэр, ара?астаммыт. Аата Айаас диэн эбит. Онно биир бэс турбут. Онно ара?астаммыт. Бэйэтэ этэ ууллан, саккыраан тохтор буолла?а. Кыыл, с????, к?т?р, ону сытыр?алаабыт ?тт?, ?л?н испитэ.

Онтон, дьэ, б?т?н нэ?илиэгинэн, улуу?унан туруорсан, куоракка аккыырайга ??сэллэр. Хайдах гынабыт, алдьархай буолла диэн.

Ити ??с??хтэрин иннинэ Куорунайтан, Торуой Атамайтан, ойуун ки?и куоракка киирэн и?эн, хоммут. Онно укураат ити с?лл??к?н бириэмэтэ эбит. Онно, дьэ, били, ол ыалтан истэн баран, бу ки?и онно, ол бэс т?рд?гэр, со?ото?ун истэ барбыт. Уонна онно ?л?н хаалбыт.

Дьэ, ол онтон ити ??с?? сал?анан, аккыырай биир а?абыыты, биир л?ч??г? дьаамынан ыытар. Куорат к?л?гээнэ Салла?а диэн ки?и баар эбит. Хаайыыга сытар ки?ини биэрэн ыыппыттар. Ол ки?инэн уматтарарга.

Ол тахсаннар, а?абыыт ыллыыр, л?ч??к мэлииппэ аа?ар.

Наадал б???н? ы?аараллар. Дьэ уонна ол дьон к?р?н турдахтарына, Салла?а бэ?и кэрдэн, охторон уматтараллар. Хоруоптары. Умата туран тыл этэр: «Дьэ, Эбэ Хатыным! Миигин буруйдаама. Муус харахтаахтар му?айдылар, таас харахтаахтар та?ыйдылар. Дьэ, онон уматан эрэбин. Иэстэ?эрдээх буоллаххына, кинилэртэн иэстэс», – диэн.

Умаппытын кэннэ кини хаайыыттан босхолонор, к???л барар. А?абыттаах л?ч??к дьаамсыктарынан т?нн?лл?р. Куорат быраанын анныгар Ыспаа?ынан киириигэ, ??дэй тыата, Ыар?алаах диэн толоон баар. Ол толоону оттолоон и?эннэр а?абыыттаах л?ч??к иккиэн ?л?н хаалаллар. Хааннара к??? баран.

КЫНДЫРААТ ОЙУУН

Атыы?ыт Ба?ылай диэн баай ки?и олорбута. Б??р Алаас Сайылыга диэн сайылыкка. Бииргэ т?р??б?т быраата Киргиэлэй диэн, икки хара?ынан сабыллан, ыалдьан хаалбыта. Ити, дьэ, ол Кындыраат ойууну Атыы?ыт Ба?ылай ы?ырар: «Быраатым хара?ынан сабылынна. Ойууннаа», – диэн.

Онно ол, аан ма?най кэлэн баран, ойуун ыйытар ыары?ахтан: «Ха?ан хара?ы? ыарыйда?» – диэн.

Ону: «Саас ыарыйда», – диэбитэ.

Онтон ойуун, сы?аа?ырдан баран: «Эн ойуун ытык ыспыт биэтин уоран сиэбиккин», – диэбитэ. Онтон: «Оннук дь???ннээх сылгыта бул. Онно мин ытык ы?абын. Онно эрэ ?т??р???», – диэбитэ.

Онон, дьэ, Киргиэлэй ол убайыттан к?рд???р: «Дьэ, бу ойуун к?рд??р дь???ннээх сылгыта булан, ытыкта ыстар», – диэн.

Онно ол Ба?ылай, булан а?алан, туттаран бэлэмниир. Чакыр харахтаах, сиикэй муруннаах

кугас элэмэс диэ?и эмиэ да саадьа?ай курдук дь???ннээх биэни туппуттара.

Аны ойуун буолла?ына: «Ойуун эмэгэтигэр туттуллар ты?а?аста ?л?р??», – диир.

Ону, ол тутан а?албыттарын, с??скэ о?устарбата?а ойуун. Бэйэтэ, кэннинэн эргийэн кэлэн, с?ннь?гэр силлээбитэ. Онно ты?а?ас т?к?н?с гына т?сп?тэ, охтон. Ону, тиэрэ тартаран баран, и?ин хайыттаран, с?лл??лээх с?рэ?ин

, ты?алары оротон ылларбыта. Уонна ол ойуун эмэгэт о?отторбута. Араа?ынай суор, куо?ас, хаххан дуу, ??дэн дуу уонна ки?и. Бэйи, уонна тугу-тугу о?оттордо этэй? То?ус устуука буолуохтаах. Дьэ, ол с?лл??лээх с?рэ?и, кутаа отуннарбыта уонна онно илдьэннэр саллыбыттара. С?рэ?и, ты?аны. Ону, дьэ, бысталаан, о?отторбут эмэгэттэригэр уурдарбыта. Биирдиини. Итиэннэ и?ин олоччу уокка уматтарбыта. Дьэ уонна, дьиэ?э киирэн, ойууннуур оло?ор олоруута диэн уот иннигэр олоппоско олорон, ал?аабыта элбэх со?устук уонна, дьэ, ойууннаан, кутуран, ойон туран, у?а т?нн?к анныгар сы?а?а?а ха?ас ата?ын ууран туран: «Биэни с??рэн а?алы?», – диэбитэ.

Ону, биэс ки?и таххан, биэни с??рэн чиччигинэтэн а?албыттара т?нн?к анныгар. Уонна к?нт???н т?нн?г?нэн и?ирдьэ бырахпыттара. Т?б?т?н. Ону ылан, ха?ас ата?ар, сы?а?а ?рд?гэр турар ата?ар, ылан баайан кэбиспитэ. Уонна хос быатын ылан баран:

«Ыытан кэби?и?», – диэбитэ.

Уонна, д???р?н охсо-охсо, былаайа?ынан хоруутаабыта, «куруу-куруу-куруу» дии-дии. Онно биэ т?нн?ккэ, муннун а?алан балтатан, турбута. Ону сэттэ хайа?астаах, сэттэ кыл бааллыбыт хамыйа?ынан оро??о турар арыылаах ымдаантан ба?ан ылан сирэйгэ ыспыта. Биэ сирэйигэр. Онно хара?ын чыпчык гынар, кулгаа?ын ньылах кыннарар уонна дьукку м?хс?бэт. Дьэ уонна ал?аан, кыыран барбыта, д???р?н охсон. Уонна: «Дьэ, с?п. С?б?лэстилэр, туттулар. Таххан баайан кэби?и?», – диэбитэ.

Ону, биэс ки?и тахсаннар, к?нт???ттэн ылан, сорохтор ойо?о?уттан анньыалааннар, тэмтэритэн илдьэннэр остуолба?а баайан кэбиспиттэрэ. Туох баар миэстэтэ олох мас курдук буолан хаалбыттар этэ. Олох хамсаабат. Атахтара, с?нньэ эмиэ. Ол туран тиритии б???н? тириппит. Сиргэ саккыраабыта сир харааран хаалбыт. Сайыны бы?а о?ордук сыппыта. Баайта?ын сылгы. Олох т?р??б?т?х. Онтон, дьэ, ол Киргиэлэй ?т??рб?т?нэн барбыта, сайын оттообута. Харахтанан ?лб?тэ. Саа?ын мо?оон ?лб?тэ.

Кындыраат ойуун ытык ы?арын мин бэйэм к?рб?т?м. Кындырааты, бу былаас ??скээбитин кэннэ, куола?ын бэрдэрэн, колхуоска силиэнинэн ылбыппыт. К??рэ?э диэн сайылыкка олордо?уна. Хатыыр тууралаа?ына, хатыыр мундулаа?ына

диэн элбэх буолла?а дии.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Сиикэй муруннаах – кы?ыл дь???ннээх муруннаах.

С?лл??лээх с?рэ?э – с?рэ?э ??с тардарынан холбуу сылдьар.

Хатыыр мундулаа?ына – хатыыр т?б?т? тостор. Ону хам тутан баран, тимири сы?ыары тутан то?о?олуур. Икки ба?ынан ??ттээн баран. Суухайар, таптайан кэби?эр. Биитэ биитинэн хатыыр буолан хаалар.

Егор Иванович Колмогоров. Нам улуу?а, Нам дэриэбинэтэ.

АЛГЫС

Миигин 105 саастаах Дьяконов Петр Семенович-О?онньор О?о 1971 дуу, 1972 дуу сыллаахха ал?аабыта. Нам, Т?бэ нэ?илиэгин о?онньоро.

Б?л?? бэрдин курдук хорсун,
Чурапчы хотунун курдук ?йд??х,
Боро?он б?????н курдук к??стээх,
Ньурба эмээхсинин курдук сайа?ас,
Амма кыы?ын курдук нарын,
Дыгын Тойон курдук баай олохтоох,
кэнчээрилээх буол.

Онтон эппитэ: «?йэм б?тэрэ кэллэ. Аныгыскы хаарга тиийбэтим буолуо. Онон мантан аллараа уста т??эн, отууланан олороор. Эбэ?ин к?р??р. Б?тэ?ик тыы??а тиийэ».

Ол кы?ыныгар ?лб?т.

Онтон ыла аллараа т??эн отууламмытым. То?о аллараа т??эн олороор диэбитин билбэппин. ?л??нэ биэрэгэр ити олоробут.

Василий Васильевич Замятин-Халчаак. Нам, II Хомустаах нэ?илиэгэ. Муччуку а?атын уу?а. 1996 с. 80 саастаа?а.

Т?Б? УУЛААН ТАХСАР

Торуой Хомустаах икки К?м?к?н икки ардыгар улахан хайа баар. Суулла турар кумах хайа. Аата Дьоккума диэн. Кырдьа?астар бу Дьоккума Хайа ?рд?гэр к?м?ллэ сытар о?онньор т?б?т? ?р?стэн т?к?н?йэн киирэн, уулаан та?ыста диэн кэпсииллэрин истэр этим.

Ити 34–35 сыллар диэки. О?онньор т???рэ тыа?ыыр э?ин дииллэр этэ. Араа?а, сибиэннээх дьоннор бы?ыылаах. Сымыйанан кэпсиирим айыыта бэрт буолуо. Дьон кэпсиирин истибиппин кэпсиибин.

Миитэкэ Ньукулаайабыс Кырбы?аа?кын-Байыас. Нам, Таастаах нэ?илиэгэ. Бухаайы а?атын уу?а. 1995 с. 92 саастаа?а.