Үһүйээннэр, номохтор

ХАНТА?АР БЫГЫЙ

Икки уоллаах: Сиэллээх ???рг? уонна Кэтирэй – Пиэрибэй Бордо? соро?о, Дьаарын а?атын уу?а тар?аабыттар.

Кэтирэй уола Дьаарын улахан ойуун, кини икки О?уруоттаах икки ардыгар олорбут. Т??лээ?и хомуйан, тардан киллэрэр кинээс эбит нууччаларга.

СИЭЛЛЭЭХ ???РГ?

Кырдьан баран о?оломмут. Ойууннатаннар, ойуунунан а?алтарбыттар.

Алта уоннарыттан тахсыахтарыгар дылы о?оломмотохтор. Ол олордохторуна, Дьокуускайтан Качыкаат ойуун кутуруксутунуун тахсыбыттар уонна кинилэргэ хоммуттар. О?онньордоох эмээхсин кинилэргэ: «Бачча сааспытыгар дылы о?оломмотубут, ?т?хп?т?н иччилиир, туруоран кээспит то?о?обутун оннугар туруорар, к?р??б?т?н-ха?аабытын к?р?р-истэр ыччаппыт суох буолсу. Би?иги ааппытын ааттатар туох да суох буолсу. Ба?анабыт чоройуу?у», – диэн му?адыйбыттар.

Онуоха: «То?о ити курдук олус му?адыйа?ыт. О?оххутугар о?о кута оонньуур. Сымыйата диэтэргит, к?рб?кк?т дуо? – диэбит ойууннара. – Би?иги дойдубутугар-сирбитигэр эрдэххэ, Айыы?ыкка киирэн, о?ото суох дьо??о о?о ылан биэрэр этибит», – диэбит.

Онтон туран, о?онньор к?рд???р: «Би?иэхэ, саатар эрэ, Айыы?ыттан о?ото к?рд???н кулу?», – диир.

Онуоха ойуун туран кыырар, Айыы?ыкка киирэбин диэн.

Онуоха Айыы?ыттара туран: «О?олонуох тускулаах этилэр да кэмэ аа?ан хаалбыт. Билигин бэриллибэт», – диэбит.

Дьэ, ол курдук батылынныбыт диэн, кэптэрин туонан, ытаан-со?оон кэлэллэр.

«Бэйи эрэ, бэйэм С??лэр былыт т?рд?ттэн айдарбыт ки?ибин. Онтон к?рд??н ыламмын, ?с хас о?ото суох ыалга о?о а?алан биэрбитим. Онон т?р?т сирбэр тахсаммын, о?о к?рд??хтээхпин», – диир ойуун.

«Ээ, чэ, с?п. Оннук буолла?ына, к?рд??н к?р???т??й. Эрэйдэммиччэ эрэйдэни?», – диир о?онньор.

Онон, дьэ, т?р?т сирдэрин т?рд?гэр тахсан кыыраллар уонна о?о к?рд??ллэр. «Бу Айыы?ыкка киирэммит баттардыбыт, онон б??? тылбын биэрдим, бэйэм айдарбыт сирбиттэн о?о а?алыам диэммин. Миигин саха ураа?хайга саакка киллэримэ?, сиикэй ааттаама?. Онон о?ото а?алы?», – диир ойуун.

«Ылгын о?обутун сиикэй ааттатыахпыт дуо, биэриэхпит икки о?ону, – дэтэр. – Улахан уолу Чокуук диэн ааттаа?, оччугуй уол С??лэр Былыт Т?рд?ттэн Айдарбыт С?лэ Багдарыын диэн буоллун. Бу о?ону маанылаатыннар, отунан охсубатыннар, тала?ынан таарыйбатыннар. Ол курдук ку?а?аннык тутар буоллахтарына, бэйэбит о?обутун бэйэбит харайыахпыт, т?тт?р? сылгылыахпыт. Итинник б??? тылынан биэрэбит», – дэтэр.

Онтон туран, о?о кутун и?эрэбит диэн ааттааннар, эмээхсин т?б?т?н оройугар алгыыллар. Бу ал?ааттарын кытта, эмээхсин т?б?т?н оройугар ат кымньыытын тиэлиитин

са?а уот субурус гынар. Дьахтар у?ан хаалар. Онтон эр ки?иэхэ имэ? и?эрэбит диэн эмиэ ал?аабыттар. Онтон бары да?аны ??рэллэр-к?т?лл?р. Икки о?ону к?рд??н ылбыт дьон буолан. Аайдаан

киирэн бараллар. Уонна: «Соболо??утун тугу ыла?ыт?» – диэн ыйыталлар.

Онуоха: «Би?иги билигин оччо к??эйбэппит

. Тугу саныыргытын хойут саныаххыт. Аны ?с сылынан эргийэн кэлиэхпит – биир о?о?ут биирдээх, биир о?о?ут иккилээх эрдэ?инэ. Онно тугу биэрэргитин бэйэ?ит билиэххит. Оттон билигин ханныгы эмэни кыраны биэрдэххитинэ с?п», – диэбит.

?с сыл буолан баран эргийэн кээлтэр. Эппит икки уоллара баар буолбут. О?онньордоох эмээхсин аттарын ырдыытынан тии?, са?ыл, э?э тириилэрин биэрэн ыыппыттар.

Хойукка дылы о?о-дьахтар ?с хо?ооно гыналлара, С?лэ ы?ыах уурда?ына: «Б?г?н эмиэ самыыр буолара буолуо», – диэн. С?лэни былыттан айдарбыт ки?и диэн номо?о кэлэ турар эбит.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Кымньыы тиэлиитэ – ат кырыаччытын т?б?т?гэр аты кымньыылыыр быа баайаллар. Соро?ун ?р?н, соро?ун хатан. Дьэ, ону тиэлии диэн ааттыыр саха?.

Аайдаан – хай?анан, маала ?рд?кт?к туттунан. Быытта, аныгылыынан боруоста эттэххэ, ки?иргэнэ саныыллар, тылбыт тилиннэ диэн.

К??эйбэппит – олус ымсыырбаппыт.

ОНОКУ

Икки уоллаах эбит. Быырта, Дьэгин Б???. Дьэгинтэн билигин бэрт а?ыйах ки?и баар.

Оноку бэрт к??стээх ки?и, тарсыына. С?т?лл?р?, ытырдара к?ст?н и?иллэр. ??г?л??рэ ?с к?ст??х сиртэн и?иллэр. Санатория хоту ?тт?гэр К??х Хайа баар. Тордохтоох Хайа диэн. Дьокуускайга т??лээх киллэрэн баран (?лб?гэтин т?л??н баран), Дьаарын бэйэтэ киллэрэн биэрбэт, туой тарсыынатын ыытар эбит. Т?нн?н и?эн, Тордохтоох Хайаттан ??г?л??р: «Тыыта та?ааран кулу?», – диэн.

Омолдооттор туораппаттар эбит. Сэптэрэ суох буолуо буолла?а, ба?ар, ?ст??х да буолуохтара. Ол ??г??н? С?лэттэн, Хото?ос диэн сиртэн, истэннэр, баран тыы та?ааран биэрэллэр эбит.

Бордо?нортон, т??лээ?и кыайан толорботохторун ту?угар, тарсыыналарын, Онокуну, сото охсоллор. Буруйдааннар, сото кэби?иннэрэн олордон бараннар, сототун кырыытыгар сото охсор с?лл?гэ?инэн казактар биэртэлииллэр эбит. Ол охсулла олорон: «Улаханнык охсу?! Этэ ыалдьар гына. Итиннэ кы?анан, дайыымкатын толоруо дуо!» – диэн улаханнык са?арбыт. Онтон куттанан, куйахалара к??рэн, казактар оргууй охсоллор ???.

?йэтигэр биир ат, биир биэ эрэ кинини уйбуттар. Уоннаа?ылар бары систэрэ булгуруйан и?эр эбит. Аты мииннэ?инэ, ата?а то?уу хаарга тарылла и?эр буолара ???.

Оноку Дьаарыны кытта сэриилэспит эбит. Ол манныктан буолбут. Арай биирдэ Оноку Дьаары??а, кинээ?игэр, ыалдьыттыы барбыт. Ол олордо?уна, Дьаарын киниэхэ биитин, Норгуону, ??сэр: «Биигин буой. Маннаа?ы уолаттар ууларын сэбин алдьатар, бэйэлэрин сынньыталыыр, тууларын уоран к?р?р ???», – диэн.

Онуоха Оноку: «Буруйдаах буолла?ына, кинээс, эн бэйэ? дь??ллээ. Мин бии ки?ини дь??ллээбэппин», – диэбит.

Дьаарын туран: «Мин эйиэхэ салайабын, кинээ?им бы?ыытынан. Эн тарсыына?ын», – диэбит.

Ол курдук оспуорда?аллар, эти?эллэр уонна, дьэ, ?с хонон баран, сир ортотугар, Сэтиэнэх диэн сиргэ, сэриилэ?иэх буолан болдьоспуттар.

Кэлэн убайыгар уорданар: «Иирээ??э-иэдээ??э тэпти?! Сэриилэ?иэх буоллубут», – диэн.

Норгуо туран: «Сэриилэстэр да сэриилэ?иллиэ. ?г?стэн ?г?с охтуо, а?ыйахтан а?ыйах охтуо», – диэн хабаана суох тылласпыт.

Сарсыныгар, сарсыарда туран, Онохута: «Бэ?э?ээ киэ?э хабаана суох тылласпыты?. Тахсан а?ар эрэ», – диир.

Ыппытыгар, Норгуо саннын то?уйан биэрэр. Ону Оноку саннын кырыытын мас о?унан илдьи ытан кэби?эр. «Ити эрээригин ???хт?рг? бараары гыммыты? дуо!» – диэбит уонна м???н биэрбит.

Сол киэ?э кыра уол, Дыыгыныыр, дьиэтигэр оно?ос кыстан барар. Онуоха убайа: «Нойоон, бу тугу о?осто?ун?» – диир. Уола: «Оно?ос кыстабын. ???хт?р эйиигин хайдах ытыалаан ?л?р?лл?р?н баран к?р?н туруом», – диэбит. Онтон Оноку: «Бу адьарай эмиэ убайын курдук ???хт?рг? хаан та?аартараары тылла?а олорор ээ», – диэбит.

Дыыгыныыр сэттэлээх уол. Оноку: «Сэттэ саа усталаах сиргэ тур», – диэбит Дыыгыныырга. Онуоха анараа?ыта: «???хт?р эйиэхэ, о?онньорго, сир кэмнии туруохтара дуо, чэ, ыт», – диэбит, итиннэ баран.

Ону Оноку мас о?унан ыппыт. Ону Дыыгыныыр ыраа?ар кыбытан ылбыт. Уолум а?арыы?ы дии санаан, Оноку т??ртэ ытан субуруппут. Ону Дыыгыныыр: «Сардаан бастаах о?у?

кэллэ, сар т??тэ т??лээх о?у?

кэллэ, тойон т??лээх о?у? кэллэ, быыра о?у?

кэллэ», – дии-дии хабан ылан испит.

Оноку ол кэнниттэн: «Чэ с?п, барыс», – диэбит.

Хонуктара туолан, дьэ, сэптэрин ыырдынан, барбыттар. Сэтиэнэх диэн сиргэ киирэн баран, Оноку эппит: «Болдьоспут сирбит кэллэ. К?р?-истэ ис, сэрэн. ???хт?р куруппааскы курдук, дэлбэритэ ытыалаан кэби?ээйэллэр», – диэн.

Утаакы буолаат, кураахтаах саа тыа?а «чаап-чууп» буола т?сп?т. Арай биирдэ ?йд??н к?рб?тэ, уолун ата т??нэри к?т?н кэбиспит. Ат сы?аа?ар ох хорохолоно т?сп?т. Ат бэйдиэ с??рб?т?гэр, сырсан, тутан ылбыт. Атын баайан, оно?осторун к?т???н кэлэн и?эн к?рб?тэ, уол таба са?ыйа?ын т??тэ бур?аллыгас ?л?гэр. ???хт?р ытыалаа да ытыалаа буолбуттар.

Оноку, дьэ, ытыала?ар. Саамай атамааннара, к??стээхтэрэ ???х ?рг?дь?й диэн Оноку курдук ки?и баар эбит. Бу маны туран Оноку ытан биирдэ да таппатах. Бэстилиэнэй биир о?о хаалар. Мас быы?ынан биир, ата?ын ?р? к?т???-к?т???, ытар ки?и баар эбит. Оноку: «Абаккабыан, саатар ити ки?ини хаан та?аарбыт ки?и», – дии саныыр уонна ата?ын ?р? к?т???р бириэмэтигэр ытан саайбыт. Тобугун хара?ынан т??эрэн баран, сототун б?т???т?нэн хайа к?т?н тахсыбыт. Онуоха бу ки?и: «Атахпын ыар?а?а хайа к?тт?м, ча-айа, ча-айа», – дии-дии быарынан сынан барбыт.