Үһүйээннэр, номохтор

Дьаарын бу Б?л?? ?р?с с?ннь?гэр суох аатырбыт ойуун. То?о диэтэххэ, былыр хара ыарыыны Б?л?? с?ннь?ттэн хоту дойдуга ??рдэрээри, ?с т??ннээх к?н кыырдарбыттар. Ону, кыыра туран, к?р?? к?рб?т. «Тарба?ым быы?ынан биир сиргэ таммалаан хаалла. Кэнэ?эс бу ыарыы кыыба?а тахсара буолуо», – диэбитэ ???.

Николай Федотович Осипов-Чоомуут. Ньурба, I Ха?алас нэ?илиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 53 саастаа?а.

СААЛААХ

Былыр би?иги дойдуга Саалаах диэн ки?и олорбут. 9 кэргэннээх. 9 а?ыы олороллоро ??? ити кэргэттэрэ. Биирдии хоно-хоно аа?а турара ???.

Ити гэннэ, дьэ, кургуом о?ус сыар?атыгар олоро сылдьара ???. О?у?ун буолла?ына н???? ки?и буостуктуура ???. ?л???эр дылы ы?ыырдаах аты уонна о?у?у миинньибэтэх. О?ус сыар?атыгар олорор. Кы?ыннары-сайыннары. Олбоххо. Ол и?ин «Саалаах курдуккун» диэн ?с хо?ооно – бу дойдуга.

Ити дьахталлар тэйиччи олороллор курдук ???. Мээнэ били?иннэртээбэт ???.

Степан Петрович Андреев. Ньурба, ???лдь? нэ?илиэгэ. 1986 с. 76 саастаа?а.

???ЛДЬ?Н? СЭРИИЛЭЭН ЫЛЫЫ

Хаары?да. Эбэ диэн ааттыыр этибит. Омолдоон быраата ?лб?т сирэ. То?устары кытта сэриилэ?э сылдьан. ???лдь?тт?н ??ттэлээри. То?устары. Дьолуот диэн сиргэ сэриилэ?эн хоппут. Ма?най. Омолдоону? хотор. То?устары ар?аа ?тэйэр. Уонна, Хаары?да?а киирэн, Дайыыла Тумула уонна К??лэ Тумулга сытан, о?унан ытыаласпыттар. Омолдоону? быраата, ол тумулу (К??лэ Тумулу) кэтэ?инэн эргийэн киирэн, ытыллан ?лб?т. Омолдоон быраатын ба?ын т?рг? ?лэнэн кэлбит. Онон Хааннаах Ки?и Ба?а Т?рг??лээх Улуу Омолдоон диэн ааттаммыт.

Ба?а суох к?хс?н ол К??лэ Тумулга ара?астаабыта ???. Ол и?ин К??лэ Тумул диэн били??э диэри ааттанан турар ол сир.

Ити, аахтахха, оруобуна а?ыс ?йэ эбит.

Хотторон киирэн баран, Аканаттан Саадьа?ай диэн ки?иттэн к?м? ылан таххыбыт. Айма?а ???. Ол таххан, то?устары ???лдь?тт?н ??ттэлээбит.

То?устар, ма?ан Хайа дабаанынан т??эннэр, Чуукаар ?тт?нэн, Кукаакы нэ?илиэгэ диэ??э тиийбиттэр. Ол тийэннэр, Мо?улу диэн сиргэ олохсуйбуттар. Ону Омолдоон, икки?ин эккирэтэн, Саадьа?айтан ылбыт хо?ууннарынан уонна бэйэтин хо?ууннарынан Мо?улуттан ??ттэлээбит. Онно биир а?а уу?ун та?ааран олордуталаан кэбиспит. Олор туймуулара

билигин элбэх ки?и баар. Антипиннар диэн э?ин.

Бэс Атах диэн сы?ыы баар. Улахан оттонор ходу?алаах, а?аара сайылык. Улахан сир. Онно Саадьа?айы? к?м?ллэ сытар. ?сс? ки?илээх, аттаах к?м?лл?б?т ки?и. Булгунньахха, илин кытыылыы со?ус. Ону хостоору гыммыттарын мин хостотторбото?ум. Т?р?пп?т буоларынан.

Тылы бы?аарыы:

Туймуулара – сиэннэрэ, ыччаттара.

???лдь? киниитин ???й?н к?рб?тэ ???. Т?р??б?т?гэр. Т?р??т?нэн киниитин ???й?н к?рб?т тойоно. «Туох айылаа?ы а?алан, о?ом ытаата?ай-со?оото?ой», – диэн баран.

Былыргы ки?и киниитин к?р?р бырааба суох. Т?р??н сытар дьахтары.

Прокопий Васильевич Филиппов-К?лл?гэсБорокуоппай(1920). Ньурба, Малдьа?ар. 1986 с. суруйбутум.

ЧЫКЫЙА ИИКТЭЭБИТ

Чыкыйа Ииктээбит – маар. То?уукай о?онньор, Дьокуускайга тохсу?ун ы?ыах уура киирэн и?эн, ол маарга, то?ус ??рдээх атыыры киллэрэн и?эн, онно хоммут.

?ол т??н ойо?о о?о куоппут. Ол и?ин ааттаабыт. Былыр о?о куоппутун чыкыйалаан т?н?нн?б?т дииллэр ???. Ааттаах улахан баай тиити т??рт ?тт?нэн буруустуу ?уорбут. Мантан чыкыйалаан т?н?нн?м диэн.

?итигирдик кэпсэтэллэр этэ кырдьа?астар. То?уукайы? ойо?о буолла?ына Дьокуускай дьахтара ???.

Былыргы ки?и айыымсах, бы?а-хото ?а?арбат.

Макар Васильевич Васильев-УусМакаар. Ньурба, Акана нэ?илиэгэ. 1987 с. 100 саастаа?а.

?ААЛГАТ ААТТААХ УЛУУ ОЙУУНА

?аалгакка олорбута ??? ааттаах улуу ойун. Ол олорон: «Ыалдьар, улахан ыалдьар ааста. То?ус сиригэр. Ол т?нн?р?гэр мин холо?он, ба?ала?ан к?р??м этэ. Кини аддьаххайдаах ?л??. Ону мин кыайар-хотор буолуум, арай. Кэнэ?э?ин кэнэ?эски диэри с?т??х этэ кини», – диэбит ???. «Онон т?нн?р?гэр мин то?уйан к?р??м. Ону, о?олорум эрэ буолларгыт, т??? да?аны ?а?а, т??? да?аны ??г??-ха?ыы баарын и?ин, быган эрэ к?р??й???т. Э?иги быган к?рд?хх?т?нэ, мин хотторобун. Бука, бука диэн, быган к?р??й???т. Икки к??х эбириэн о?ус буолан хассыахпыт», – диэбит ???.

Ойун би?ирэнэрин ?а?анаа?ы ки?и буолан, оннук кэпсиэбит.

Таххан, дьэ, хассыбыт буоллахтара. Икки о?ус буолан. ?с суукка?а. Ол ?с суукка?а хассыбыттарын кэннэ, о?олор, тэ?ийбэккэ, хал?а??а тыас б??? буолбутугар, ???й?н к?рб?ттэр.

Дьэ, онтон: «?т?? б?ттэ», – диэн дьиэтигэр киирэр. «Сыыстардыгыт. ???й?н к?рд?г?т», – диир. Дьэ, онтон кэриэс этэр: «Самнан т?сп?т ?аалгат Эбэ буоллу? диэн ааттаары?. Мин самныбытым курдук. Ойуннаах ойуун т?р??н т?нн?б?т буоллахпына, бу Эбэ?ит ?рэ?ин батан, алын киирээри?. Ол киирэн и?эн, кыыл ?л? сытарын булан ?иэххит. ?рэххитин, баппыт курдук, батан и?ээри?. Ол и?эн, сиэ?и булан ?иэххит. Ы?ыккыт б?пп?т?н кэннэ. ?к?г?р диэн ааттаары? ону. Та?ара Эмиийэ диэри?, ол кыылы булан сиэбит сиргитин. ?й????т б?пп?т?н кэннэ, ол сиэ? булан сиэбит сиргитин ?к?г?р диэри?. ?к?г?р тиит т?рд?ттэн булан ?иэххит. Онтон ?л?р-хаалар к????т?гэр биир эмээххини булуоххут. Онно ?р??н-????н, сынньанан, Эмээххин Толооно диэри?. Дьэ, онтон ол Эбэни булуоххут. Онно олорболуоххут. Ыал буолан. Ол олорболоон баран, у?ун оло?у олорбоккут оччо-бачча. Онон Кэттэгэй Арыы диэн ааттаары?».

Би?иги кэттэгэй оло?у олордубут диэн сэ?эн баара.

Степан Иннокентьевич Иннокентьев. Ньурба, Акана нэ?илиэгэ. 1987 с. кэпсэтэрбэр 88 саастаа?а.

САТА ОЙУН

?ата?а Сата Ойун диэн баар ???. Эмиэ ойун. ?ата т?рд?. Бу ?ата ойуну Тоторбот ы?ырар. Тоторбот Угалдьы диэн сырыытыгар ?ылдьар дохсун, бардам ки?илээх. Бу ки?итэ буолла?ына к?н???н ыалдьан ?ытар. Кымы?ы, ымдааны и?э-и?э ыалдьар, хотуолуу ?ытар. Тоторбот ?ата Ойуну ы?ырар: «?лэ?итим ыарыйда», – диэн.

?ата ойун кэлэн, дьэ, кыырар. Ки?итэ ?л?р бэт буолла?а. Тоторбот, батыйатын маннык уурунан баран, олорор. Ойунун ыккатыгар. «Ыалдьыбат эбит. ?ымыйанан ?ытар эбит», – диэн к?р??лэнэр ки?итэ.

Онуоха ки?итэ, ???ргэнэн, т??к?н?нэн ойуннана ?ылдьар эбиккин диэн, батыйаннан анньаары, сыссар. Былыргы ыал о?о?о дьиэтин оттотугар эбит. Ону о?о?у ?стэ эргитэр. Ол и?ин, ойун баччыр о?о са?а ба?аннан хотуолуур. Ол ба?ата буолла?ына, Тоторбокко утары ыстана-ыстана, ыттыы ?рэр. Онуоха: «Баайгын киэр гын, баайгын харай», – диэн к?рд?сп?тэ ???. Онуоха, баайын харайан, барар. Элбэхтик ас-??л биэрэн атаарбыт. Итинэн б?тэр.

Ол ки?итэ то?о ыалдьарый? Т??н?гэр уорар, к?н???гэр ыалдьар, ?л?р бэрт.

МОХСО?ОЛ

Акана?а Кыыл Алаа?а баар. Ити мин э?эм алаа?а. Кыыл – Мохсо?ол уола. Мин – Кыыл кыы?ын уолабын. ?т???н ??тэ билигин да баар буолуо.

Ити Мохсо?ол диэн то?о ааттаммытый? Кыанар-хотунар, дохсун-бардам ки?итэ ???. Омуктарга хамначчыт ?ылдьыбыт. Таба?ыт уол буолан. ?лэлэппэккэ а?атар буолан бартар. Уоталлар. Ки?ини ?иир омуктар эбит. Т??ртээх о?ону с?гэр-к?т???р, илдьэ ?ыддьар о?олоох эбит. Ол о?о: «Эдьийбин а?алаллар. Икки хонон баран кэлэр. Оччо?о эйигин ?иибит», – диэбит.

Ону истэн, хаппыт балык ??гэн, хаппыт эт ??гэн, дьэ, к?р??р. Дойду ?иргэ. Ол к?рээн и?эн, ы?ыга быстан хаалар. Мас саалаах

???. Биир куо?а?ы ?л?р?н ?иэн, дойдутун, ыалы, дьэ, булар. Акана?а киирэн, Таас Туму?ахха олохсуйар. Кэргэннэнэн кынан.

Матрена Егоровна Иванова. Ньурба, Э?ээрдэк. 1994 с. 65 саастаа?а.

СУОР БУУЛААБЫТ

Би?иги ийэбит айыыны-хараны на?аа итэ?эйэр. Би?игини сэрэтэр онно. Дьэ, онно ол ??рэтэр, ???йээннэри. Онно буолла?ына То?ус Сиригэр

истибитин кэпсиир. «Суору тыытыма?. Суору тыытар – улахан айыы», – диэн.

Былыр То?ус Сиригэр То?ус Байбал диэн олорбут. Со?отох уоллаах эбит. Ол уола, улаатан баран, суору ыппыт. Ол суора, к?хс?гэр табыллан баран, ?лб?т?х. Хааннана-хааннана, хаана тохто-тохто, ???э таххыбыт. Халлаан ???э к?т? турбут. Ону ол уол на?аа ?р к?р?н турбут. Ол суора, таххан-таххан, к?ст?бэт буолан хаалбыт. Дьэ онтон, ол уол, дьиэтигэр кэлэн баран, т??? ?р буолан баран ыалдьыбытын билбэппин, си?инэн ыалдьыбыт. Ол суору ыппытынан, к?хс?нэн, ыалдьыбыт. Туох да эмтээбитин истибэтэх. Былыр ойу??а эрэ эмтэтэллэр. Онтон ол ойуннара: «Суор буулаабыт. Би?иги кыайбаппыт. Суор т?рд?н би?иги кыайбаппыт», – диэбит. Суор т?рд?н туох да кыайбат диэн. Ол ки?и кэлин, хас да сыл ыалдьа сытан баран, ?лб?т???. Си?э ньохчо?ор буолан турбута. Ол ньохчо?ор ки?и хойукка дылы сылдьыбыта.

Ийэм ол курдук кэпсиир этэ.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта: