Үһүйээннэр, номохтор

То?ус Сирэ – билигин ?л??н?нэн биллэр. Сыантардара Соло?оон диэн бы?ыылаах. О?ньоо, Таас Хороон диэн сирдэр. Кэлин, дэриэбинэ буоларыгар, ?л??н? булбуттар.

ААТТАММАТ О?ОННЬОР АРА?А?А

?т?х О?онньор, бэйэтэ ойун о?онньор, дьоннорбор кэпсиирин истэр этим. «Би?иги т?рд?б?т – аата Ааттаммат О?онньор», – диир этэ. Э?ээрдэк т?рд?тэ. ?т?х мин а?абын кытта бииргэ т?р??б?т дьахтары ылбыт. Би?иги к?т??б?т.

Былыр ол Ааттаммат О?онньор ара?аска хаалбыт. ?т?х кырдьарын са?ана ара?а?а былыр сууллубут. Хаххыйах б??? ??нэн турар ???. О?кучах курдук сиртэн ??мм?т. Онно кэлэн, э?этин санаан, сынньанан, табаахтаан аа?ар.

Дьэ, онно ол соро?ор кукаакы буолар диир. Хаххыйахха олороллор ???. Хантан кэлэрэ биллибэккэ. Соро?ор буолла?ына кугас тии? буолан, с??рэн таххар ??? хаххыйахха. Ону ол о?онньор: «Э?эбит эмэгэтэ билигин да баар эбит биллэрэр», – диир.

Кыра эрдэхпитинэ отоннуур хордо?ойбут. Ол хаххыйахха чуга?аабаппыт. Ыраа?ынан аа?абыт. Чугас куччугуй к?л?йэ баар. Онно э?эбит т?б?т?н у?уо?а, уулаан, кубарыйан олорор диэн кэпсиир этэ.

Итинэн мин билиим б?тэр. О?онньор кэпсиирин истэр этим.

Иннокентий Афанасьевич Петров-Чыычаах (1928). Ньурба, I Бордо?. Дьаарын а?атын уу?а. 1994 с. кэпсэппитим.

УУЛААН ТАХСАР ???

Т?р?пп?т Дьаарыттар эбит. Айда?а т?р??б?ттэр ???. О?онньор. Ол О?онньору? киирэн уулуур. Былыргы, былыргы-ы ити. Хас да хос э?э. ?с хас буолуо, чэ.

Мин а?ам кэпсиир этэ: «К?н киириитэ, т?к?н?йэн киирэн, уулаан тахсар ???. К??с бысты?а. Инньэ диэн кэпсииллэр», – диир этэ. Бэйэтэ к?рб?т?х. Ол О?онньор ааттаах ойуун ???. Бу дойдуга хара ?л?? баар ???. Былыр. Ону ?тэйбит ??? диэн кэпсииллэр этэ. Олох Хара Бай?алга илдьэн быра?ыахтаах ???. Онто тарба?ын быы?ынан биир ??н т??эн хаалбыт. Б?л?? быы?ыгар. Онон Б?л??гэ ыалдьаллар билигин да?аны диэн кэпсииллэр этэ.

Семен Васильевич Семенов-СиэдэрэйСэмэн(1927). Ньурба Малдьа?ара. 1994 с. кэпсэппитим.

АЛБЫННААБЫТТАР

Бу дойдуга ки?и суох эрдэ?инэ, то?ус ура?аннан кэлэннэр, то?устар т?сп?ттэр. Тиит Ура?а диэн билигин ол сир. Ол кэлиилэригэр а?ыйах саха баар эбит. Сэриилэспиттэр балар. Би?иэннэрэ ох сааннан киирсибиттэр. Хотторбуттар сахалар. Били то?устарга.

?оччо?о да?аны улахан ?йд??х дьоннор бааллар эбит. Былыргы нь?кэн ?йэ?э. «Бу ?ч?гэй сирбитин былдьаары гыннылар. Хайдах арахсыбат с?бэни булабыт», – диэбиттэр. Хотторон бараннар. «Хоттордубут, э?иги тойон буоллугут», – диэн тохтоппуттар сэриини. Албыннаабыттар.

Бу дойдуларын дэлби уоттууллар. Уот анньаллар. Кэрийэ сылдьаннар. Дьэ, били лабыктаны олоддьу уот сиэн кэби?эр, э?эр. То?устар, табаларын куоттаран, дьэ, ???э тахсаллар. Бу Марханы ?кс?й?н. Моркуоку диэки тиийэллэр. Дьэ, онно тиийэннэр, олохсуйаллар. Ити Ээйигинэн тобохторо, сыдьааннара олордохторо дии.

ДЬЫ?КЫЫДА ОЙУН КЫАЙТАРЫЫТА

Хаалы?нар т?рд?лэрэ Дьы?кыыда ойун диэн. Дагдайар диэн ааттаах к??стээх убайдаа?а ???. Итиэннэ биир бырааттаа?а ???. Ол Долоон ойун диэн ???. Уу?аан-тэнийэн олороллор. Туспа т?бэ. Мантан алта к?ст??х сиргэ. Хаалы? диэн т?бэ.

Ба?ылай О?онньор хамначчыта Айанньыт Уола диэн ки?и киллэрэн испит били биэни. Сэтиилэнэн. Били Дьы?кыыда ойунтан. Кыстата иитиэххэ биэрбитин Ба?ылай О?онньор туттаран ылар. Хамначчытынан. Айахтарын бы?ар. ?ити биэттэн т?р??ттээн, дьэ, олохторо эстэр. Баай ки?и ойуну кыайар. Дьоллоох ки?и кыайар эбит. ?лб?т ?рэ?э диэн баар. Ол и?эн биэтэ онно ?л?р. Онтон дьиэтигэр тиийэн кэлэр. Били баай ки?иэхэ. Атын сургуйга баайар. Киэ?э буолар. Дьэ, били о?онньору?, ???этээ?и о?онньор, э?э буолан кэлэр. Ону дьиэлээх тойон, Ба?ылай О?онньор, сэрэххэдийэн, тэринэргэ барар. С?г?нн?? суо?а диэн. Онон хааннаах кырбастаах эти дуомугар о?ун т?б?т?гэр иилэр. Бэйэтин ?с т?г?л эргиттэр. Ол кынан баран, ох ?аатын бэлэннэнэн олорор. Кэлиэ диэн.

Бору?уй буолуута, дьэ, оруобуна кэлэр. Били о?онньор. Э?э буолан. Кини хара?ар к?ст?р. Бу ыстаайа?а турар акка. Сытыр?алыы-сытыр?алыы ??р??стэргэ дылы кынар ???. Онтон дьиэ ааныгар кэлэр. Дьиэ?э киирээри о?остон эрдэ?инэ, тэйиччи олорон, кытты?ар хонно?ун ту?аайан баран, тардан кээ?эр. Онуоха «?ык» кынарга дылы са?а и?иллэргэ дылы гыммыт. ??тэн хаалбыт.

Онтон ол сассыарда к?рб?тэ кыра?а?а хара хаан тохто сытара ???. Ол аата ол т??н, дьэ, о?онньор ?л?н хонор. Эмээххинигэр кэпсиир: «Дьэ, ?иэтилэр. То?уйан. Мин ?убу ?л?б?н. Дойдуну былдьа?ы?», – диэбит. Ону эмээххинэ: «Хайдах дойдуну булан киириэхпитий?» – диэбит. «Мин ?ирдиэ?им. Дойдулуур ?уолгут т?рд? бу баар», – диэн ыйан биэрэр. «Хара ?уор буоламмын, далла?алаан и?иэ?им. Иннигитигэр. Ону баты?ан и?ээри?. Онтон, дьэ, буруо к?ст?р сиригэр тиийдэххитинэ, мин с?тэн хаалабын. Ыалы буллаххытына, бэйэ?итин бэйэ?ит билиниэххит».

Бу т?бэ?э атын ыал ?уо?а ??? ол кэм?э.

«Дойдуттан таххан, ?л?кп?н харайдыннар», – диэбит.

ААРЫМА ЭБЭ

О?о ?ыддьан айа тартым. Куобах орохтообутугар. Итиэннэ тиистээх б?р? капкаанын уурдум. Кэллэ?им аайы к?р?н барар. Куобах. Иккитэ к?р?н бартын кэннэ т??ээтим.

Арай биир ара?ас ?рд?гэр с???? ба?ын, с?гэннэн кэлгийэн баран, уурбуттар. Ону к?р?б?н. Т??ээн. Ол тэйиччи ?о?ус ?тт?гэр у?ун улахан ??л тиит турар эбит. Маны эргийэ 9 к?т?р кэккэлээн олорор. Тиити т?г?р?чч?. Бу хойут ?ууллубута. Сибилигин биир эмэ баар.

Бу к?рд?хп?нэ, хаар ма?ан баттахтаах аарыма кырдьа?ас эмээхсин, тайа?ар т????нэн ?й?н?н олорон, мин диэки к?р? биэрдэ: «Бу то?ойуом, мин ?ыддьар ?ирбин то?о мэ?эйдиигин? Мантыгын э?эттээ. Эспэтэххинэ ку?а?ан буолуо?а», – диэтэ.

У?укта биэрбитим – т??л?м эбит. Ону а?абар ?ити курдук, оруобуна баарынан, кэпсээн биэрдим. Истэн баран, ?л? ?ыста.

«Ханна ол иитэлээн ?ыта?ын?» – диэтэ.

«Баахыллай Ойууругар», – диэтим.

«Оо, били аарыма Эбэлэрин киэнэ. Ону к?рб?кк?н. Б?г?н э?эттээн кэл уонна ити ?иргэ ?ылдьыбат буол. Тулатын тэпсибэт да буол. Ити былыргылар ытык дабаппыт бэлиэлэрэ. Чэ, уонна ?а?арыма. Ону-маны ??тэ ?ылдьыма», – диэбитэ а?ам.

Таисия Гаврильевна Захарова. Ньурба, Тыалыкы нэ?илиэгэ. 1994 с. 66 саастаа?а.

КИ?И Т?Б?Т?Н У?УО?А

Ньурбаттан к?ст?н ордуктаах сир баар. Икки К?ндэ: Улахан уонна Кыра К?ндэ. Сэргэстэ?э сыталлар. Ханнык К?ндэтигэр эбитэ буолла. Хордо?ойдоох, туму?ахтаах. Урукку Бара?ыылап холкуос миэстэтигэр.

Онно былыргы ойун у?уо?а турар ???. Онтон биир бириэмэ?э ки?и т?б?т?н у?уо?а, к??лгэ киирэн, уулаан тахсар ??? диэн кэпсиир этэ. Хорула?а сиэстэрэлии сылдьан истибитим. Уйбаныап Арамаан Анисимович би?иги дойдубут ту?унан ???йээни кэпсиир этэ.

Ити ыалга мин дьуккаах олорбутум.

Николай Григорьевич Петров-Буруулгун. Ньурба улуу?а, ??дэй нэ?илиэгэ. Буокалар а?атын уу?а. 1994 с. 58 саастаа?а.

УОТ БУОЛАН КИИРЭР

Макаар эмээххиниттэн, Васильева Анна Михайловнаттан, 86-та буолуо, Акана олохтоо?о, истибитим. Атын да кырдьа?астартан эмиэ истибитим. Ону быйыл сайын чуолкайдаатым.

Сирэ буолла?ына былыр-былыргыттан баай дьон олорбуттар, Бэс Арыы диэн. Бэс Арыы Мархалыыр суол т?рд?нэн, ха?ас ?тт?гэр куутуйа алаас о?ото баар. Онно Алаас диэн сайылык пиэрмэтэ олорор. Ол алаас а?ар ба?ыгар быытыкай, ?йэтигэр уолбат к?л?кэлээх. Быыкай. Кус хара?ын са?а. Манна буолла?ына, у?уоргу кэриитэ с??рбэччэ миэтир кэри?э буолуо. Ууга диэри.

Ол у?уор, ойуур и?игэр ойун о?онньор к?м?ллэ сытар. Аата да ааттаммат о?онньор. Ол буолла?ына, кусчуттар, куобахчыттар к???н да?аны, сайын да?аны, куобах оро?ун курдук буолан, к?л?кэ?э киирэр диэн кэпсииллэр. Хара?а?а к?ст?р дииллэр.

Аана эмээххин эппитэ: «Былыр-былыргыттан, уот буолан, т?к?н?йэн киирэн уулуура ???», – диэн.

ЫЙЫЛАСТАН Т?Р?ТТЭЭХПИТ

Ыйылас Элэмэс – Омуоруйа Тумарча уола. Омуоруйа баай Амма, Таатта ?рэхтэринэн дойдулаах Сэ?эн Болугур уу?ун баайа дэнэр кэпсээ??э.

Ыйылас с?рэхтэммит аата ?л?кс??нд?р. Сэ?эн кэпсииринэн, Элэмэс диэнэ, хотуннан, илининэн айа??а сылдьыбытыттан этин ??? эриэн элэмэс ??н?мм?тэ дэнэр.

Э?эм, кырдьан баран, кэпсиир буолара: «Би?иги т?р?ттэрбит, Дьокуускай диэкиттэн кэлэн, ?с бырааттыы Чиллэ Т??кээ??э т??эр т?рд?гэр оло?урбуттар. Бу сирдэрин былыргы аата Кубалы?да диэн. Кэлин, кинилэр а?аларын уу?а тэнийбитин кэннэ, Ыйыластар, Ыйылас сирэ дэммит».

Бу дойдуга кэлэн, оло?уран, хас сыл олорбуттара биллибэт. Биирдэ ?йд??б?ттэрэ, с????-ас ииттэргэ, бииргэ олорорго сирдэрэ кыара?ас буолан биэрбит. Биир ???йээн этэринэн, бу сирдэригэр ким хааларын м?кк??эн, охсу?ан, улахан убайдара кыайбыт. Онон кини хаалар буолбут. Биир ???йээ??э – с?бэлэ?эн, ?с а?ы олорорго, а?а уу?ун тэнитэргэ кэпсэппиттэр. Инньэ гынан, улахан убай Кубалы?да?а олорон хаалбыт. Орто быраат ???ээ Б?л??гэ Сургуулук диэн сиргэ олохсуйбут. Сургуулукка кини сыдьааннара Самсоновтар диэн ???, ??рэхтээх дьон, ??скээн сылдьаллар буолуохтаах. Ыйыласпыт дэ?эллэр ???. Кыра быраат Сунтаарга, Хада??а Ыйылас а?атын уу?а баар дииллэрэ. Мин истэр этим.

Э?эм а?ата Б??т?р сэттэ уоллаах, икки кыыстаах эбит. Бары да тура-олоро сылдьалларын са?ана, ат б???, кус бы?ый дьоно ???. Икки быраат, Семенов Петр Петрович уонна Семенов Софрон Петрович, А?а дойду сэриитигэр баран ?лб?ттэр. Уоннаа?ылара дойдуларыгар олорбуттар. Бары у?ун ?йэлээхтэр этэ. Мин э?эм Тооспой-Семенов Дмитрий Петрович куска, куобахха, балыкка, онтон да атын кыра булка тойон этэ.

Аграфена Николаевна Тимофеева (1932). Сунтаар, Н??р?ктээйи. 1994 с. Ньурба Ньурбачааныгар суруйбутум.

ДЬААРЫН – О?УРУОТТААХ О?ОННЬОРО