Үһүйээннэр, номохтор

Сааскы ?тт?гэр Дьала?ай Киилээни? с????тэ барыта сутааран ?л?н хаалбыт. Онон хойукку дьон Б?т?р??п биир хонук ааспытын кэннэ окко киирбэттэр эбит. Абаа?ы окко киирбит к?нэ диэн.

Ити курдук Дьала?ай Киилээн, ойууну итэ?эйиминэ, уола икки баайа иккиттэн ааспыта ??? диэн сэ?эргииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Кэ?эй – ньирэй, кулун т?р??тэ?инэ б?р?нэн т?р??р дии. Ону кэ?эй дииллэр.

Степанида Павловна Иванова (1916). Ньурба, С?лэ нэ?илиэгэ. Одьолун а?атын уу?а. 1964 с. суруйан биэрбитэ.

ОНОКУ ДЬААРЫННЫЫН СЭРИИЛЭСПИТЭ

Оноку Дьаарыннаахха 4 саастаах уол о?отун илдьэ к??лэйдээбит. О?о о?олору кытта оонньообут. Онтон, а?аан-сиэн баран, киирэ-тахса сылдьан, Дьаарын, а?ата к?рб?т?гэр, Оноку уолун батыйанан ?л?р??р? турда?ына, Оноку т?бэ?э киирбит. Ону Оноку сэрэйэн, дьиэтигэр барбыт. Ол баран и?эн, о?отуттан ыйытан билбитэ, дьиэлээхтэр кэпсэппиттэр, бу уол би?иги уолаттарбытын ба?ылыыр к??стээх, ?ч?гэй ки?и тахсыы?ы, онон улаатыан иннинэ ?л?рд?хх? с?п буолсу диэн.

Дьэ, онтон кэлин Оноку дьиэтин та?ын туой ки?и сойуолуур буолбут. Ону чу?наан билбитэ, Дьаарын бэйэтин б?т?ст?р?н кытары ?с буолан о?ону, бултуу бардахтарына, дьиэ?э хаалларан барыахтара диэн, ону кэтэспиттэр, чу?наабыттар. Дьиэлээхтэр о?олорун, со?отохтуу хаалларбакка, илдьэ сылдьар буолбуттар.

Онтон эмиэ бултаан кэлбиттэрэ, ?с аттаах ки?и кинилэр дьиэлэрин эргийбит суолларын к?р?н, ??г?лээн дэлбэриппит: «Бу туох оруспуойдара дьиэбин чу?нуугут? Дьаарын хара т??к?н! Миигин билбэтэ буолуо диигин дуо? Туох и?ин хаанна?арга сорунну?? Мин итини таах хаалларбаппын. Элбэхтэн – элбэх, а?ыйахтан – а?ыйах ордуо. ?с хонон баран, сир ортотугар сэриигин бэлэмнэн. К?н тахсыыта», – диэбит.

Маны Дьаарын истибит. Дьиэтигэр кэлэн, бэйэтин урдустарыгар эппитин, биир да ки?итэ сэриилэ?эргэ буолумматах. «Онокуну кытта тэ?нэстэр тэ?нэ?иэх эн бэйэ? бааргын. Би?иги тулу?ар кыахпыт суох», – диэбиттэр.

Онтон ?с хонон баран, сир ортотугар к?н тахсыыта Дьаарын били??и Быарга, Б?к?р??к Тумула диэн харыйа тумул баар, онно оччолорго бэрт а?ыйах ойуурдаа?а ???, онно то?уйбут. Оттон Оноку, Быартан Сэтиэнэх у?уор Дьуохай диэн сир баар, онно тохтооччу. Икки ардын ыраа?а биэрэстэ а?арыттан ордук буолуо.

Дьэ, ох саанан ытыаласпыттар. Икки ?тт?ттэн тииттэргэ с?р??стэн туран. Кэлин ти?э?эр Оноку б?тэ?ик о?угар Дьаарын улахан уола табыллан ?л??т?н кытта, даан биэрэн, дьиэтигэр куоппут.

Дьэ, ити кэнниттэн Оноку алакылыы, алакылыы ?л?рб?т ки?итин с?рэхтээх быарын батыйатыгар иилэн, ???э анньан туран, уу кытыытыгар туран ал?аабыт ???. «Мин ?ст??хп?н ?л?рд?м, саастаахпын самнардым. Онон мин буруйа суохпун», – диэн.

Ол и?ин ити сир Быар диэн ааттаммыта ??? диэн кэпсэтэллэр этэ. Мин бэрт кыра эрдэхпинэ. Оччо?о Быар Сэтиэнэхтиин, би?иги олохпут э?ин ?рг?лдь? уута эбитэ ???.

Ити билигин Б?к?р??к Тумула диэн сиргэ мин билиэхпиттэн Оно?остоох Тиит диэн ааттанар модьу, ?рд?к ба?айы хатан хаалбыт тиит баар этэ. Урут, бада?а, абына-табына сорох лабааларыгар мутукчаланарга дылы этэ. Хойут олох хатан хаалбыта. Ити тииттэн мин а?ам уончалаах эрдэхпинэ хас да оно?ос тимирин булбуппут, ???ээ ба?айыттан, хатаастан тахсан, ылар этибит диэн кэпсиир этэ. Ол тиит билигин к?ст?бэт буолбут, охтубут бы?ыылаах. Сэрии кэннинээ?и дьылларга баар этэ.

Иван Васильевич Федоров-Ал?ай. Ньурба, Андайбыт. 1968 с. суруйарбар 74 саастаа?а.

?РЭН, АЙБЫТТА УОННА ДА АТЫТТАР

?рэн

диэн сиргэ былыргы дьиикэй омуктар, то?устар, ?рэллибит, ы?ыллыбыт, б?пп?т сирдэрэ. Онно оло?уран олорбуттар. Ол олордохторуна саха омук, оччо?уна эмиэ кыргы?ыылаах омуктар эбиппит ээ, ону кэлэннэр о?унан, батыйанан кырганнар куоттартаабыттар.

Дьэ, ол ?рэллибит сирдэрэ ?рэн диэн буоллун диэн ааты биэрбиттэр ол дьон, то?устар, омуктар. Би?игиттэн, сахаттан, куотаннар, ааттаабыт ааттара ити. Онтон аарыгыран ааспыт сирбит Айбытта буоллун диэбиттэр. Айаннаан, аарыгыран, а?аан-сиэн, к??лэйдииллэрэ буолуо. ?рэ??э, Айбытта?а ?т?хт?р?н онно тураллар.

Айма?ыйан ааспыппыт Арыылаах Маар буоллун диэбиттэр. К?р?лээбит сирбит К?рд?гэн диэн буоллун диэбиттэр. Дьи?нээх сирбит Чи?нээни диэн буоллун диэбиттэр. Былыргылар ону ааттаппаттар. Былыргыга Чи?нээни дэппэттэр. Билигин Ар?аа К??л диэн аатырар. Бэ?элэйдээн ааспыттара Бэрэ диэн баар. Уулаан ааспыппыт Улгумда Эбэ Хотун буоллун диэн. 8 миэтэрэ дири?нээх. Кэнэнитэ. Ол аата саамай дири? сирэ. Олох ?йэтигэр уолбат сир. Арба. Иэдэйбит сирбит Иэдээк диэбиттэр. Били дьоннор Лооглоорго к?рээн тураллар. Онтон ?л??н? булбуттар.

Онтон саха сабардаан, бу сири ба?ылаабыт. Ол кэнниттэн би?иги ?б?гэбит Андайбыт тахсыбыт, балыктаан сиэн сыппыт.

Тылы бы?аарыы:

?рэн – эбэ?килэр «дьаалатынан сылдьар, олох-дьа?ах о?осторго кы?аммат» диэн ис хо?оонноох тыллара буолуон с?п (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: Наука, 1977. С. 289).

Василий Николаевич Михайлов-Ба?ылайкаан. Ньурба, Чуукаар нэ?илиэгэ. 1968 с. кэпсэтэрбэр 74 саастаа?а.

ЧУКЧА КЫРГЫТТАРА

?с чукча кыы?а манна оло?уран олорбуттар ???. Манна ?лб?ттэрэ ??? ????н. Кыргыттар, мыраан т?б?т?гэр ??к??л?? туран, ????н ?лт?р ??? диэн таак сэ?эн баар.

Биирдэрэ инньэ со?уруу Малдьа?арга барбыт ???. Биирдэ?э – ???лдь???. Саамай улаханнара бу Эбэ?э хаалбыт. ????н ?с к??л иччитэ буолтар: Малдьа?арга – Киэ? К??л диэ??э. ???лдь??? – Хаары?да диэн к??лгэ. Улаханнара бу Чуукаар диэн к??лгэ иччи буолбут. Хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин.

Бастаан нэ?илиэккэ кинээс буолбут ки?и, быыбардаммыт ки?и: «Нэ?илиэгинэн хорон уутун т??эрэн, уолба о?оруохха», – диэбит.

Инньэ дии сырытта?ына, т??ллээхтэргэ биллибит хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин: «Мин уубун хамсаппатын. Ийэ уубун хамсатта?ына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэ?э», – диэн илдьиттээбит. Ону ол т??ллээх ки?и манныгы т????т?м диэн кинээскэ кэпсээбит. Ол и?ин ол кинээс уурайан хаалбыт. Хордорботох.

Сааба а?абыыт диэн а?абыыт, мураанын т?б?т?гэр мэлиибэн ыллаан, кириэс туруораары, кириэ?ин о?отторон бэлэмнээн сытта?ына, биир т??ллээххэ биллибит эмиэ хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин. Илдьиттээбит а?абыыкка: «Мин т?б?б?р кириэс та?ааран аспатын. Аста?ына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэ?э», – диэбитин т??ллээх ки?и а?абыыкка кэпсээбит. Ол и?ин ол а?абыыт, кириэс аспакка, уурайан хаалбыт.

Сергей Иванович Алексеев (1918). Ньурба, Таркаайы. Орто ??рэхтээх, учуутал. 1969 с. суругуттан.

ЧОЛО?УЙА

Былыр ки?иттэн ураты улахан, модьу, к??стээх Чоло?уйа диэн ки?и олорбут. Ол олордо?уна, Дьокуускайтан биир атыы?ыт эргинэ, атыыла?а тахсыбытын, тугу да ордорбокко талаан баран, бэйэтин к?нн?р? ыыппыт. Дьокуускайга тиийэн кэпсээбитин кэннэ, ону иэстэ?э, Чоло?уйа аатыгар ?с туус ма?ан аттаах ки?и тахсыбыттар. Чоло?уйа туу к?р? барбыт. Дьиэ?э эмээхсинэ эрэ баар эбит. Ол олордохторуна, тыаны ортотунан улаханнаах диэн ки?и тымтайын с?гэн кэлэн, тиэргэ??э «лип» гына ууран баран, ?с аты дьэ ?йд??н, чарапчыланан к?р?н баран «То?о кыраларай, с????лэр дуу, тугуй дуу?!» – диэн с?хп?тэ ???. Дьиэтигэр ?с ки?и олорорун к?рб?т да, тугу да са?арбатах, хайы?ан да к?рб?т?х. Эмээхсинэ улахан ба?айы буор к??стэн улахан мас кытахха балык хоторон биэрбитин, а?ыйахтык сапсырыйбыт уонна, к?хс?н этитэн баран: «Хантан сылдьар о?олоргутуй?» – диэн ыйыппыт. «Дьокуускайтан сылдьабыт», – диэбиттэр. Онуоха: «Быы, то?о кыраларай. Дьокуускайтан сылдьабыт диэхтииллэр ээ», – диэбит.

Бу ?с ки?иттэн саамай бэртэрэ Б?г?ллэ Хара диэн эбит. Ол эппит: «Эйигин кытта к??н к?рс?, хол былдьа?а, буут мэмэ?ээннэ?э кэллибит», – диэбит. Ону истэн, к?лэ т?сп?т уонна эмээхсинигэр этэн, хоспохтон охсу?ууга, тустууга кэтэр иэн и?ииринэн хо?уланан тигиллибит сарыы, тура?ас сыалыйатын киллэттэрэн кэппит. Уонна этэр: «Ааттаан-суоллаан кэлэн баран, туох к?р-нар оонньуунан оонньоору кэллигит, дойду дьоно?» – диэбит. Онно Б?г?ллэ Хара: «Тарбах тарды?ыахпыт», – диэбит. «Умсары садьыйдахпына, сиргэ сээкэйгитин ?л?рд?хх?т?нэ, кыы?ырыма?», – диэбит.

Икки кыраларын кытта тарбах тарды?ан, илиитин т?б?т?нэн сиргэ умса садьыйталаабыт. Онтон Б?г?ллэ Хара киирбитин иккис тардыытыгар, т??к?й?н баран, иннин диэки с??рб?т. Ол кэнниттэн Б?г?ллэ Харалыын тустубуттар. Са?а тустаары тарбахтарын т?б?т?нэн туту?ан и?эн, Чоло?уйа хара?ын кырыытынан к?рб?тэ, икки батыйа к?хс?н хара?ар т??эн и?эр. Чоло?уйа, кылана т??эн баран хоспоххо батыйатын ыла с??рэн киирэн эрдэ?инэ, ?с ки?итэ куттананнар, аттарын миинэн, к??л? кытыытынан куотан истэхтэринэ, ха?ыыра-ха?ыыра сыссан, ситиэх буолан истэ?инэ, эмээхсинэ с??рэн кэлэн, иннигэр б??л?? т?сп?т уонна эппит: «Тохтоо, болхой. Эн ити дьоннору ?л?рд?хх?нэ, элбэх ки?илээх сэрии кэлэн, би?игини суох гыныахтара. Онон тыыннаах бардыннар. Тохтоо», – диэн к?рд?сп?т. Эмээхсинин тылын ылынан, т?нн?б?т.

Иван Самойлович Степанов. Ньурба, ??дэй нэ?илиэгэ. 1982 с. кэпсэтэрбэр 62 саастаа?а.

О?У?УНАН…

Аан бастаан Тыгын са?аттан, Тыгынтан куттанан, к?рээн кэлбиттэр. Сата?а олохсуйбуттар. Олору? буолла?ына тимир уу?а, мас уу?а – мындыр дьоннор сайдан испиттэр.

Ити Ха?алас эбэтин кытыытыгар Ойо?ос диэн ки?и олорбут. Ол буолла?ына, былыргы ыраахтаа?ы суола диэн харчыны хомуйан баран, Дьокуускайга киллэрэн туттарар эбит. О?у?унан. Онно ?с хонугунан тиийэр эбит.

Иннокентьев Афанасий Николаевич (1909). Марха улуу?а, II Бордо? нэ?илиэгэ. 1982 с. суруйбутум.

ДААДАППЫЙ О?ОННЬОР

Былыр Тыалыкы баайа Бэкэй О?онньор 700 с????лээх байан олорбута ???. Мэ?эдьэк к??л кытыытыгар. ?т??? Б?д?ргэй Бэс анныгар Бэкэй к??лэ диэн баар били??э дылы.

К?р???э-ха?аа?а киирбэт кыыл атыырдаа?а ???. Онтун абаа?ы к?р?н, к???н тутан сиэри сылгы?ытын Даадаппый о?онньору соруйбут. ?йэтин тухары таас дь?лэй о?онньор. Ону хаста да?аны, ?йд?т?-?йд?т?, этэ сатаабыт: «О?уур быа?ын сыры?ыннарар аты? агдатыгар баайан баран, атыыр моонньугар быра?аар».

Ону кыайан ?йд??б?кк?: «Бэйэм агдабар дуо?» – диэбит.

Этэ сатаан баран, ба?ын то?хох гыммыт. Бэкэй баай. Онто, бэйэтин агдатыгар маанан баран, атыырын моонньугар иилэ кээспит.

Ити аатырбыт Мэ?эдьэк к??л? эргитэн и?эн, Куртах Арыыта диэн алааска, и?ин хайа тардан, курта?а хаалбыт. Моонньоох диэн тумулга моонньоох ба?а хаалбыт.

Ити сирдэр билигин сити аатынан ааттана тураллар. Моонньоох Пиэрмэтэ диэн баар. Сурукка киирэр.

ДЬААРЫН ОЙУУН

Маалыкайга Дьаарын Т?бэтэ диэн баар.