Үһүйээннэр, номохтор

Дьаарын – Кэтирэй уола. Бордо??о кинээс эбит. Ааттаах ойуун идэлээх ки?и эбит.

Нэлэкэй Кылаа диэн баар эбит. Ол атыырын аата М?лдь? Босхо? диэн. Бу атыыра – дьикти боруода. Сиэлиттэн кутуругун т?рд?гэр диэри, ар?а?ын бата, кыра сиэл ??нэн барбыт. Ити гэннэ бу илин ата?а кытта сиэл буолан т?сп?т. Дьэ, ол атыыр ытыктаах эбит, ытык дабаттарар эбиттэр.

Ити би?иги Эбэбит хотугу ?тт?гэр арыы сытар. К??л эрдэ?инэ. Кэлтэгэй Арыы аннынан, Илин Дэриэбинэ аттыгар. Атынан кэстэрэн киирэллэр эбит. Илин Дэриэбинэ диэккинэн. Ол арыыга олороллор эбит сайын бу дьон. Онно Со?отох Тиит диэн со?отох тиит баар ???. Бу а?ыйах сыл буолла эмэх буолан охтубута. Ол тиит та?ыгар бу ки?и? ы?ыах уурбут. Ы?ыах ууран баран, бу Дьаарын ойууну баран ы?ырар: «Бара??ын, ытык дабатан, кымыспын ы?ан кулу», – диэн.

Чэ, онуоха ол ы?ыа?ар барар. Ал?аан, ытыгын дабатан, кымы?ын и?эрдэн, ба?а?ар ы?ан, атыырыгар и?эрдэн. Онтон, дьэ, кэлин дьоннор испиттэр ол кымыстарын. Ол гынан баран, кэлэригэр Нэлэкэй Кылааттан атыырын к?рд??р. «Миэхэ бу атыыргын а?ал», – диэн. Маны туран, дьэ: «Биэрбэппин», – диэбит. Онуоха туран: «Миигин бачча дойдуга к?л?? гынан, элэк гынан ы?ырбыккын. Биир атыыр иигин хары?ыйа?ын

. Ата?ым соболо?ун биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диир. Ону: «Эн хайдах гынан ылаары гына?ын? Биэрбэппин!»

Дьэ, эти?ии барар. Дьаарын кы?ыл тала?ы хабыр?а эриэннии кы?ар эбит. Атын кымньыытын. Ол кымньыытынан сири т??рт ?тт?нэн далбаатаабыт. «Ол уолум кэлэн ылы?, ол кыы?ым кэлэн ылы?», – дии-дии. Алгыы-алгыы арыыттан кэстэрэн, Куочайы ар?аа ?тт?нэн дьиэтигэр, О?уруоттаа?ар, барар.

Били атыыра, тииккэ икки к?нт???нэн бааллан турар атыыр, ?р? тура-тура, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы м?кс?р. Инньэ гынар да суларын бы?а т??эн кээ?эр. Онтон били Дьаарын тахсыбыт суолунан с??рэр. Дьэ ону, мунньустубут дьоннор к??йэ к?т?нн?р, ыыппаттар. Атыырдара арыыны тула с??рэн барар. Ол баран, Б?р? Тумула диэн сиргэ к??лгэ к?т?н т??эр.

Бу дьоннор туос тыынан сыры?ыннараллар. Дьэ, ол харбаан, тыылаах дьон сэргэ тиийсэллэр. Хонууну булан баран, туруо дуо, чы?ха ар?аа тэбинэр дии. Дьэ онон, ол атыыры ойуунунан былдьаан барта ??? диэн сэ?эргиир этилэр.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Биир атыыр иигин хары?ыйа?ын – биир атыыр туран буо?аппытын хары?ыйа?ын.

ДЬААРЫН КЭБИН ТУОММУТА ???

Дьаарын биир кыы?а хара ыалдьарга ыалдьыбыт. Ону кытта (хара ыарыы абаа?ытын, иччитин кытта), к??х эбириэн о?ус буолан, харсыбыт. Куттаан, ?л?рс?н. Хоту Муустаах муора?а кыйдыам диэн биитэр Ха?ас Диэкилэргэ (абаа?ылар бааллар эбит) илдьэн туттарыам диэн. Куттаан куоттаран.

Бу Б?л?? т?рд?гэр Н?д?л? диэн к??л баар эбит. Ол к??лгэ тиийбит. Абаа?ыта к??лгэ уртуус курдук ундьулус гынан хаалбыт.

Онно Дьаарын кэбин туоммута ???: «Ундьулус гынан хаалла. Кэнэ?эс эргиллэрэ буолуо. Кэннин хайы?ан, чарапчыланан баран куотта», – диэн.

ДЬААРЫН УОЛА ДЬАЛА?АЙ КИИЛЭЭН

Дьаарын Дьала?ай Киилээн диэн хачча?айдыы ма?ан сирэйдээх уоллаах эбит. Ол ки?и сайын Б?т?р??п са?ана, окко киириэх иннинэ, Дьокуускайга киирбит. Ол киирэн ы?ыахтарыгар тиийбит. Онно Тыгын удьуора ки?и Хара Бытык Ма?ары диэн баар эбит. Ол, ыраахтаа?ыны к?рс?н кэлэн баран, ы?ыах уурдаран кэлэн олорбут. Хааннаах э?э тириитэ олбохтонон, балааккатын и?игэр, ыраахтаа?ыны к?рс?б?т ??р??т?гэр. Ол Ма?ары к?т??ттээх эбит, б??? ки?и. Ы?ыахтарын кымы?ын и?эн б?тэн баран: «Дьэ, к?р буолла?а, мин к?т??ппэр б???т? киллэри?», – диэн буолбут. Онно: «Суох. Би?иэхэ б??? ки?и суох», – диэбиттэр.

Оччо?о бу Б?л??н? Б?л?? диэн ааттаабаттар. «Кыйаар ки?итэ баар», – диэбиттэр. Ма?ары Киилээни ы?ыртаран ылан: «Мин к?т??пп?н кытта тустан, холо?он к?р. Эйиигин ?ч?гэй дииллэр. К?рг?т?н к?рд?р??», – диир.

Ону, с?п дэси?эн, дьэ, тустабыт диэн тылын биэрбит. Онтон олохтоох ки?ини сарыынан б?р?йэн киллэртэр. Би?иги ки?ибитин ким б?р?й??й. Былыргы ки?и тустар сыалыйалаах буолар. Анал. Адьарай онтун илдьэ сылдьар эбит буолла?а. Били??и ити туох курдук, ???э ?тт? та?а?а т?нэ, ???ээ б??р?гэ кыыл и?ииринэн хатыллар. Бы?а тарпат гына. Ол сыалыйатын кэтэн киирэр.

Сарыы б?р??т?н быы?ынан ки?и илиитэ быкпыт. Ону лап гыннаран ылбыт уонна со?отохто т??рэ холлоруктаан т??эрбит. Ол т??рэ быра?ан баран, кы?ыыта кы?ыылаах, ?рд?нэн ойон ааспыт. Ол и?ин кыы?ыран: «Хаппыт о?ус тириитинэн ?йд?т??ххэ», – диэбит бу Ма?ары. Мэник абаа?ы эбит, ама охтортун и?ин диэн.

Та?а?ын баран та?нар. Ол олордо?уна эппиттэр: «Эйигин та?ыйтараары гынна. Хаппыт о?ус тириитин имитиэххэ диэтэ», – диэбиттэр.

Атыгар с??рэн барар, атын миинньэр. Батыйатын илдьэ сылдьар эбит. Ма?арыга утары дьоруолатан кэлэр: «Дьэ, тутан имит эрэ», – дии-дии иннинэн бы?а с??рдэн аа?ар.

«Ити хара ыты тутан кэли?», – диэн уонтан тахса ки?и сыры?ыннараллар. Хара Бытык Ма?ары хара?ыттан с?т??р эрэ дылы сыры?ыннартар уонна т?нн?н кэлтэр. «Куотан хаалла, ситтэрбэтэ», – диэннэр.

Ол и?ин кы?ыныгар, саас кулун тутар ый са?ана Хара Бытык Ма?ары биир тойонноон, биир саамай улахан б???т?н талан, Кыйаарга ыытар. Бу тойон Дьаарын та?ыгар т??эр. Кинини ы?ыртарар: «Бы?айын эн уолу? киирэн, Хара Бытык Ма?ары уолун охторто. Уолгун а?ал, ту?уннар», – диир. Ону: «Мин уолум билигин суох. Кысчыттыы, тыалыы тахсыбыта. Хантан булуомуй», – диир. Ону: «Булгу буллар. Уолгун баар гын», – диир. «Сэттэ хонукта а?ал. К?рд?т??хп?н», – диир.

Ону ?с хонугу биэрбит. Онно Оноку уола Дьэгин Б??? диэн Ар?аа ?рэххэ бултуу тахсыбыт. Ону Дьаарыны? ылларар. Дьэ, ол гынан баран, баай ки?и арыылаах кымы?ы и?эрдэ-и?эрдэ этин у?унуохтуур. ?с хонуга туолар.

«Хайа, уолгун буллу? дуо?»

«Бэ?э?ээ киэ?э буллум. Ата?ынан тыалаан сылдьар ки?и. Сэттэ хонукта а?ал. Сынньаннын».

Анараа??ыта: «Мин с??с к?ст??х сиртэн кэлтим. К?н сарсын ту?уннар», – диир.

Дьаарын: «Саатар ?с хонукта а?ал».

Дьэгин буолла?ына: «Булдум хаалла. Ту?уннар», – диир.

Иккиэннэрин сарыынан сабан киллэрэллэр. Туту?а т??эллэр, тустан иэмэхтэспитинэн бараллар. Дьэгинэ туран тиэрэ быра?ан кэби?эр. Тойон, Дьэгин та?а?ын арыйа тардаары, с??рэн кэлэр. Дьаарын, та?а?ын арыйтарымаары, туту?уу буолар. Дьэгин туруо дуо. Баран хаалар.

«Уолгун к?рд?р. Атын ки?инэн охтотторду?, бы?ыыта», – диир.

«Б?????ттэн ыйыт», – диир.

Ол курдук хаа?а сатаан-сатаан баран, уурайан хаалаллар.

ОЙУУНУ ИТЭ?ЭЙИМИНЭ

Ойууттары итэ?эйиминэ гынара дуу, соруйан гынара дуу? Биир ойуун: «Кугас сылгылаахтар бааллар», – дии-дии кыырбыт. Ону дэлби та?ыйар: «Бу кугас сылгылаах кыы?ын миэхэ ойох а?ал. Кырдьык баар буолла?ына», – диэн.

Маныаха ойуун кугас сылгылаахха кыыран тахсар буолла?а. «Дьаарын кинээс уола Дьала?ай Киилээн ?р?? дуу?абын тутан сиэри, хара хааммын то?оору гынна. Ол и?ин тиийэн кэллим», – диэбит. Дьэ ону: «Ол саха ураа?хай миигин с?б?л?? дуо?» – диир. Ону дьэ: «Булгу ылабын диэн миигин ?лт? сыста. Эн с?б?л??р ки?и?. Миигин абыраа. ?л?рт?р?мэ», – диир.

Дьахтара туран этэр: «Эчи му?ун. Ыйбар тиийэн ыксаан олоробун, хат буолан ханайан олоробун. Онон оттон барыам эни, барыам эни», – дэтэр.

Онуоха били ойуун т?тт?р? эргийэн: «Т???р, ходо?ой и?эр. Тэ?ииннэ туту?», – диэн т?тт?р? эргийэр.

Онуоха тахсан, та?ырдьа к?рб?ттэрэ, ити Бордо??о Ыылаах диэн сир баар (Дьала?ай Киилээн оло?о), онно тумул ?тэн киирэр. Онно тэ?кэ харыйатын курдук, арыт уот буолан к?ст?р дьон бары?наспыттар. Онтон туран, дал аанын тыа?а а?ыллар. Аан умса т??эттээбит.

Дьоннор онтон, абаа?ы умса т??эрэн аспыта диэн, ааннарын иттэннэри, кэдирги анньан а?ар буолтар.

Онтон туран, дьиэ ортотугар ынах ханнын курдук хара кэ?эй

б?к?н??нээбит. Дьэ, бу ки?и туран, иттэннэри т??эн сытан дьиктиргээбит.

Былыргы ки?и дьиэтин ха?ас ?тт?гэр хатырыгынан б?р?йэн хаппахчылаах орону о?остор эбит. Онно арай дьахтар ынчыктаан дьиэрэ?итэр, талыыта киирэн. Онтон туран, кы?ыл о?о ытаан марылыыр. Дьэ туран, били ки?и ойуунун ?нт? сынньан барар: «А?алтаабыт дьо??ун киэр гын!» – диэн.

Сынньыллыбыт ойуун к?рд???р: «С?б?лээбэтэ. Баран к?р??хх?т буолуо», – диир.

Маныаха туран, били дьахтара этэр: «Эриэн ыт элэгэ, к??рт ыт к?л??тэ гынна?ы?. С?г?н?нэн ара?ыам суо?а. Ата?ым соболо?ун т?л??н араар», – диир.

Маныаха туран, били ки?и, дьэ, тугун да биэриэн булбат. Арай били ойууннаах дьахтара этэллэр: «Сэттэлээх уол о?о?ун биэрэр буоллаххына, с?г?н?нэн ара?абыт», – дииллэр. Ону с?б?лэ?эр. Дьахтар барбыт. Сэттэлээх уол о?о ?л?н хоммут.

* * *

Бу ойуун аны ???ээ Хара Сылгылаахтар бааллар диэн кыырар эбит. Ону эмиэ ?нт? сынньар: «Хара Сылгылаахтар бааллар диигин. Онтон отчуттарда т??эрэн кулу», – диэн.

???э та?ыстым диэн ??эн-с?ктэн тиийэр. Онуоха: «Дьэ, ?лэлиэм, т????м», – диир.

Онтон ити Б?т?р??п биир хонук ааспытын кэннэ биир ки?и кэлэн, с??дэс гына т??эн баран: «Оттуур сири? ханна баарый? Ыйан кулу», – диир. Онуоха ыйыталаан биэрэр. Хотуур тыа?а тыа?ыыр, кыраабыл тыа?а тыа?ыыр. Ходу?ата к?н?нэн б?тэн и?эр буолбут. Бугул б??? лаглыгыраан туран испит. Ыал иннигэр к???н ?лэтэ эрдэ б?тэн хаалбыт. Ки?итэ: «Хамнаспын тугу биэрэ?ит?» – диэбит. Онуоха: «Тугу с?б?л??г?н, ону биэрэбин», – диир. «Аны кы?ын, биир соно?остоохпун, онтубун а?алан а?атыа?ым. Биир т??тэ?инэн а?атааччыбын», – диир. Онуоха ??рэ саныыр. Биир ат айа?а буолла?а дии диир. «Кы?ын кэлэн олорор дьиэбит. Дьиэтэ ыйан кулу?», – диир. Онуоха биир иччитэх ?т??? ыйан биэрбит. К???н?гэр ол ки?итэ ол ?т???р кэлбит. Кини к?рд???нэ, ки?итэ биирдэ кыбынан кэлэн а?атар эбит атын.