Үһүйээннэр, номохтор

О?О С??М?Т И?ИГЭР

Кыыс к?ст?бэт. Хойутуу кэргэннэммитим. Матан хаалтым. Баайга биэрэллэр э?ин. ?р ба?айы сылдьыбытым. 21-бэр дуу, ??дэн дуу кэргэннэммитим буолуо.

Дьон холкуостаах буолтара, мин бытархайынан хаалан хаалбытым. Холкуо?ум ы?ыран ылла. Мунньахха. Туох буолан ы?ырдахтарай? Мунньахха киирдим. К??-дьаа. Элбэх ки?и. ?ч?гэй ба?айы.

А?ам буолла?ына ыыппат. «Ойох ылан баран бар», – диир. Бастакы уола буолла?ым дии. Бииргэ улааппыт ки?ибин, тэ??э кэриэтэ.

Мунньахха бараммын, олордум. Бииргэ ??скээбит дьонум. Бары да?аны. Биир кыыс хаалбыт эбит. Олорор эбит. Дьон ортотугар, дьахталлар ортолоругар. Ол аттыгар баран олоруох санаам кэллэ. Дьахталлар арыллан биэрдилэр. Олордум аттыгар. Онтон ыйыттым, ыйытыахтаахпын: «Уол булунуоххун ба?ара?ын дуо?» – диэтим. Кистээммин. Кулгаа?ар. Онтум туран баран хаалла. Атын сиргэ баран олордо. Онтон кэллэ: «Кырдьык этэ?ин дуо?» – диэтэ.

«Кырдьык буолумуна», – диэтим.

«Мин дьиэбэр аргыста?ан барыахпыт», – диэтэ.

Дьиэтэ чугас. Миэнэ – ыраах. Букаайыга олоробун.

Аргыста?ан бардыбыт. Ийэтэ эмээхсин баар. Уонна кэргэн суох.

Икки улахан кыыстаах. Кэргэн барбыттар. Миэнэ – саамай кыралара. Сылы кыайбат балыс. Миигиттэн. А?ата Мааха Киргиэлэйэ диэн о?онньор. ?л??р? сытар о?онньор. Ыалдьан. ?с сыл сыппыта. Ас барбат буолан. Онтон о?онньорбут туран: «Ыраа?ынан аймах буолуохтаах этибит. Онон сатаммата буолуо», – диэтэ.

Онон мин барыах курдук буоллум. Дьиэм – ыраах сир, то?ус биэрэстэ. К??? эрэ кыайбат сир.

Онтон кыы?ым хаайыы б???. «Ити ?л??р? сытар, ?й? аччаабыт о?онньор. Олох уруу буолбатахпыт», – диэтэ.

Эмээхсин эмиэ: «Уруу буолбатахпыт», – диэн кэбистэ.

Онтон кыы?ым та?аспын-саппын дэлби ыйаталаан кэбистэ. Сиппит-хаммыт ба?айы, миигиттэн сылы кыайбат эрэ балыс. ?лэлии сылдьар. Хас да ки?и ыйыппыт, т??рт ки?и дуу, ??дэн дуу. Ону аккаастаан испит. Инньэ диир этэ. Хонно?ум дии. Ки?и хаайыытын ылынаммын. Хайыахпыный. Былыргы кыргыттар да сытыылар. Уонна сиппит-хаммыт ба?айы. Б?д??. Бары да б?д??н?р.

Онтон икки?ин кэлэ сырыттым. Аргыый а?ай. Сэмээрдик. Уол о?о санаата оонньуур буолла?а. Ки?и ааттаах. Арахсар санаа суох. Кыы?ым да арахсар санаата суох. Кэлэн хонобун да?аны. Кэннэкинэн ыттыйан бардым. Син сырыттым.

О?онньор ?л??н иннинэ дьиэ туттарбыта.

Куораттан тахсыбытым. ?р??б?т?м кэннэ, биир ы?ыыр аттаах дьахтар и?эр. Ону мин сэрэйдим. Араа?а, мин ки?им и?эр бы?ыылаах диэтим. Тахсан олоробун. Ыт ма?ым

?рд?гэр. Кэллэ. Кини эбит. Атын баайда. Сэргэ?э. «О?онньор барда. К?мн?б?т», – дии кэлбит. «Сассыарда аргыста?ыахпыт, бииргэ барыахпыт. Хон», – диэтим.

Хоммото. «Быраатым Бааска с??рэ сылдьар о?о. Ийэм ?лб?тэ».

Нэ?илиэккэ бардым. Очуот буолла. Сымыйанан-кырдьыгынан очуоттаатым. «Холкуостаах буоларым буолуо», – диэтим.

Кэллим. Дьиэбэр. А?абыттан аналбын-чааспын к?рд??т?м. Кыы?ым ыксатта. Кыы?ым кэлбит. Аттан и?нибэт ки?и. ?лэ?ит кыыс этэ.

Куораттан тахсарбытыгар биирдии и?ит испиири биэрэллэр этэ. Мин испэппин ол са?ана. ?йд??б?н кыыспын. Ба?ар, онно илдьиэм диэн. А?ам а?аарын и?эн кэбиспит. Уоран. К?рд??р эбит. Ампаарга кистээбитим. «Оо, сыы?а гыммыппын», – диэбитэ. «Барабын, – диэтим. – К???б?н».

Тэлгэ?э уу б???, чалбах б???. Аналбын-чааспын биэрдэ – с???? элбэх. Буолунай буолла?а дии. Биир уба?алаах биэни. Бэйэм аналым, олох. Атыыры. Саастаах. Бэйэтэ атыыр соно?остоох хаалла. Биир ти?э?э бургунас, биир бэйэм ынахтаахпын. Т?р??б?ттэр иккиэн. Иккиэннэрин биэрдэ. Атыырым буолла?ына сыар?алаах, сэптээх-сэбиргэллээх. Ньирэйдэрбин тиэйдим да кэлэн кэбистим. Та?ас-сап диэн туох дуоннаах буолуой. Б?ттэ.

Холкуоска ыла о?устулар. «Кыыс буллахпына, киириэ?им», – дии сылдьар этим. Туой. Бэтиэхэлээх ки?ибин.

«Кэлиэ?э. Кэллэ?инэ, ынахтарын, ньирэйдэрин баайталаан кэби?ээр. Хото??о», – диэбит ийэтигэр.

Онтон кэлбитим, ынахтарбын, ньирэйдэрбин ийэтэ баанан кэбиспит. «Атыыргын, биэ?ин илдьэн холбоон кэбис», – диэбитэ. Бэйэтэ эмиэ биэлээх. Эмээхсин баай этэ. Т?рд?.

Дьэ, онтон ?лэлээн т??эн бардым. Кыы?ым мас та?а сылдьар эбит. Эмээхсиммит баар, с????б?н к?р?р, дьиэбитин к?р?р. Бэйэбит иккиэн, эр ки?и курдук, сырыттыбыт. Оттоон-мастаан. Сыл тохору таах сырыттыбыт, о?оломмотубут. Сылтан ордон баран, о?олонон барда. Илистэн. Биэксэл диэн букатын суох. О?олорбут иккистэригэр тиийэн баран: «Тээтээ, маамаа», – диэн баран ?л?лл?р. Дьэ, нахаас. Ки?иттэн биир о?ону ииттибитим. ???гэр тиийэн баран ?лб?тэ. Сытыы ба?айы этэ. 11 о?ону к?м?н баран, аармыйа?а барбытым. ???с хомуурга. Эмээхсиним хаалла, ийэ кынным хаалла. А?ам хаалла. Ытаан-со?оон хааллылар. Сылтан ордон баран ийэ кынным ?лб?т. К?мм?ттэр ону.

Онтон икки сыл сырыттым. Икки сылтан ордон и?эн, кэлбитим. Икки сыл а?аара сылдьан баран, тохсунньу са?ана, тымныы са?ана кэлбитим. Ньачаас а?албыттара.

Кэлбитим эмээхсиним баар. С???? суох буолла?а дии.

О?о с??м?т и?игэр. Т?р??б?кк? сырытта?а дии. Кыччаан хаалбыт эбит. Биирдэ сурук ыыппыта. «Эн к?р?н барбыты? курдук сылдьабын. К???рээбэккэ сылдьабын», – диэн суруйбута. А?атын к?р?стэ?инэ, тиллэр эбит о?о. Ити ханна да биллибэтэх дьыала.

Онтукабыт, дьэ, ы?ыы буолла. Сылгыбын тутан киирдим. 7 эрэ хоннордулар дьиэбэр. Эмээхсиним м???н б???, тохтуу т?спэккин диэн. «Сылгыгар киир», – диэтилэр холкуо?ум. Лаабыда ыраах, уон к?с. Салбантан. Мааппабын та?ааран кэбистим эмтиэкэ?э, баабыска эмээхси??э. Онтон эмээхсин ы?ыртаран ылла. Т?р?тт?б?т. Нэ?иилэ, дьэ, ына?ы т?р?т?р курдук ыллыбыт. Иккиэн. Ааммытын хатанан кэбистибит. Онтон, о?о туох да эттээх-сииннээх ба?айы. Улахан ба?айы. Нэ?иилэ ыллыбыт. Дьахтарым ?лб?т? эрэ. Ылбыппыт, батта?а бачча у?ун (сэ?ийэтин к?рд?р?р – Б. С.). ???с сылыгар чуга?аата?а дии. Кыыс этэ. К?лэ-к?лэ дьиэ ?рд?н аа?ар, аны илиитин охсор – ытыс та?ынар. Эмээхсин к?лэр: «О?орбуккутун билбэккит дуо? ???с сыла буолла?а дии», – дии-дии.

Мааппабын а?аллым. О?у?унан. Хонуга туолан. Кыы?ым, син к?рб?пп?т-истибиппит, сытара буолуо диэн. ??рб?т?м алдьархайын. То?ус хонон баран ?л?н хаалла. Биэксэл: «Буорайбыт», – диэн буолла. Барыта миэнэ – и?эх.

Тылы бы?аарыы:

Ыт мас – мас эрбиир атах, хо?уол. Б?л?? оройуонун дьонун тыла. (Саха тылын диалектологическай тылдьыта. – М.: Наука, 1976. С. 316).

Семен Авксентьевич Филиппов-Халчыык (1932). Нам, II Атамай нэ?илиэгэ (билигин Горнай улуу?а, Атамай нэ?илиэгэ). «Таахаан а?атын уу?а. Инникитэ Ала Уу?а. Ити Ала Уу?а улахан норуот ???, элбэх сири хабар ???. Саамай былыргы т?р?ттэрэ ???. Бу ?рэх с?нньэ б?т?нн?? буолуо». 1999 с. кэпсэппитим.

ХОТУ О?ОННЬОР

Дьон кэпсиирин этэбин мин. Т?б?т?н у?уо?уттан к??лгэ орох киирэр ???. Сытар сириттэн. Т?к?н?йэн киирэрин к?рб?т?хт?р. Орохтоо?ун орохтоох ???. Ол кырдьык ???. Ара?а?ын к?рд?? барбыт боломуочунайдар булбаттар ???. Мин а?ай диэн таххан бараннар, т?нн?н киирэллэр уонна кэпсээбэттэр ???.

Ба?аар турбут. Улахан ба?аар. Биир атыыр ??р?н сиэн кээспитэ. Уонна сылгы базатын б?т?нн??. О?онньор у?уо?ар уот тиийэн истэ?инэ, эмискэ эти?нээх ардах кэлэн, хантан да кэлбитэ биллибэт, саба т??эн кээ?эр. Уоту барытын умуоран кээспит. То?о т??эн кэбиспит. К??стээх ардах т?сп?тэ дииллэр.

Быдьыгыс О?онньор Хоту О?онньору к?т?хт?р?р?гэр ылгын чы?ыйата, биир у?уо?а, с?тэн хаалбыт. Ара?а?а сууллан т?сп?т?гэр. Булбатахтар. Онно ки?и к?рд??б?ттэр. Хах о?онньор: «Мин барабын. Ыччаттарбын ыыппаппын», – диэбит уонна ?лб?т онно. Толук буолан. Оннук к??стээхтик кыырбыт. Айа?ыттан ?р?? к??гэн бырдьыгынаабыт. Оннук к??стээх эбит кыырыыта.

Хоту О?онньор дьи?нээх аата Моонньо?он диэн. Онон манна олохтоохтор моонньо?он ку?у у?уутай, моонньо?он хапта?а?ы хара хапта?ас диибит.

НЬУРБА

Саргылаана Егорова. Ньурба, С?лэ. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

С?ЛЭ

Былыыр-былыр С?лэ диэн бухатыыр олорбут. Бу ки?и туох да а?ара баайдаа?а эбитэ ???. Сылгыта-с????тэ барыта му?унна?ына, к?н к?ст?бэт буолан хаалара ???. С?лэ аата-сура?а киэ?ник тар?аммыт. Бу ки?и к????нэн да, бы?ыйынан да кими да?аны иннигэр т??эрбэтэх эбит. С?лэ са?ата ?с биэрэстэлээх сиртэн, субу кэлэн са?арар курдук, и?иллэрэ ???. Кини биир саамай таптыыр аттаа?а ???.

Биирдэ С?лэ, т?птэ уматан баран, дьиэтигэр киирэн утуйан хаалбыт. Кини ол таптыыр ата уонна с????лэрэ т?птэ?э кэлэн турбуттар. Ол турдахтарына, ороспуойдар кэлэннэр С?лэ атын илдьэ барбыттар. Улахан аймал?ан буолбут. С?лэни ча?ардара у?угуннарар кэмнэригэр ороспуойдар т??? эмэ ырааппыттар. С?лэ тахсан: «Аппын сибилигин а?ала охсу? биитэр э?игини ?л?рт??м!» – диэн ха?ыытаабыт.

Ороспуойдар, бу кэллэ?э диэн ыксааннар, у?уохтара халыр-босхо барбыт. Аты быра?ан кээ?эн бараннар, атахха биллэрбиттэр.

С?лэ суон сура?ын Омоллоон диэн эмиэ аатырбыт бухатыыр истибит. Омоллоон С?лэни к?рэстэ?эргэ ы?ырар. Кинилэр охсу?аллара туох да а?ара ынырык ???. Омоллоон С?лэни кыайбыт. Омоллоон С?лэни кыайбытын бэлиэтигэр дойдутугар С?лэ т?б?т?н ????т?гэр дуу, ура?аска дуу ууран баран т?нн?б?т.

С?лэ бухатыыр олоппо?о а?ыйах сыллаахха дылы Ар?аа ?рэххэ баара ???. Билигин ол олоппо?у суох курдук кэпсииллэр. Омоллоон С?лэ с?рэ?ин, быарын, ата?ын ылан, тус-туспа сирдэргэ хааллартаабыт. Ол и?ин С?рэх, Быар, Атах диэн алаастар ??скээбиттэр.

Прокопий Прокопьев-Прокопий Чуукаар. Суруйааччы. 1964–1965 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут ???йээннэрэ.

О?О ?ЛБ?Т