Үһүйээннэр, номохтор

ГОРНАЙ

Анатолий Степанович Максимов. Горнай, Атамай. 1996 с. кэпсэтэрбэр саа?ын ыйыппыппар: «80-муттан чорбойдум. 70-?ар дылы лоппоччу аа?ан биэрэ?ин. Онтон 70-?уттан чорбойдоххуна, ?ст??х саа?ым диэн, чорбойдум диэн сыыппаратын эппэккин. Барыахтарыгар диэри. 80-мар ?ктэнэ сылдьабын диир. 70 – ?ст??х саас диэн. 70-нун ааста?ына, ?л?р?гэр да с?п диэн. Айыы?ыт айбытын толордо диэн».

МООННЬО?ОН ОЙУУН У?УО?УН К?Т????

Атамайга Бэс К??лэ диэн сиргэ, Дьаарба? Толоон диэн сиргэ т?р??б?т?м. Сайылыкка.

Атамайга, ити мин ?лэлээбит сирбэр, Моонньо?он ойуун диэн олорбут. О?ото суох, ойохтоох. ?л?н хаалбыт. ?л??тэ маннык. Туруору, быыкаан ??тээн курдук сиргэ олорбут. О?онньор ?с сылы бы?а ыалдьыбыт. О?онньору ара?астаан кэбиспиттэр. Икки?ин о?отторбут. Ол икки?ин о?отторбута сууллаары гыммытын, би?иги о?отторбуппут. Итиннэ мэнэрийэллэр, манна мэнэрийэллэр. О?онньоттор, муста-муста, бу о?онньору у?уо?ун, ытык к?т???н, са?алыы с???? сиэн, са?а о?отторуохха диэн кэпсэтэллэр. Эргэтин уларыттарыахха, са?аны о?отторуохха. Са?а ма?ы хастаран.

Би?и мунньах о?ордубут. Наар бастаах ?тт? мустан. Кырдьа?астар. Нэ?илиэк сыантыра икки к?с. Онно ы?ыах буолуохтаах. Ол ы?ыа?ы бэйэбитигэр о?оруохха диэн матыыптаан. Матыып о?ордубут. Манна ойуунун кими о?оруохха? Ытык к?т???рг? ойуун булаллар ???. Би?иги талкабаанньа буолла. Ол буолууга Обокуумап Б??т?р диэн кырдьан эрэр, эмэн со?ус о?онньор баар. Ону буллубут би?иги. Бырайыактаан. Барарыгар хайдах а?алыахха с?б?й. У?анар о?онньор этэ. Нэ?илиэги ортотунан хайытан кэлэригэр к??рд?н а?алыахха диэн буолла. Матыыптанарга. У?ана кэлэр курдук о?оруохха диэн. Биир аты, Кырбы?аа?кын Мэхэйиил диэни ат холбооммут, сассыарда ыыттыбыт. К?н?нэн тиийэр сирэ. О?онньорбут киэ?э тиийбит. О?онньор: «Олохтоохтон кэлли? дуу?» – диэбит. Бэйэтэ ыйыппыт. «Ол и?ин. Били о?онньор ???с к?нэ буолла ээ. Б??л??н к?рд?м ээ. Нэк сонноох, куобах бэргэ?элээх о?онньор киирэн: «Мин у?уохпун эн бара??ын к?т???р инигин. О?олор о?орор буоллулар. Сарсыарда барарбар тиийдэ?им дии», – диэбит.

Б??т?р о?онньор тиийэн кэллэ. Обокуумап диэн. «Ки?игитин-с????г?т?н буллугут дуо?» – диэн ыйытта.

Кэлтэгэйтэн, К??лэччимэттэн о?онньоттору а?аллыбыт. Дьахтар биир да суох. Ким да суох. Барыта уолан ки?и буолбатах. 70-наах э?ин о?онньоттор бааллар. Ону Б??т?р о?онньор: С?п буолуо. О?онньор ылыныа?а. Кырдьа?а?а туох буолуой», – диэн бы?ааран кэбиспитэ.

27 ки?и буолуохтаах. ?с то?ус ки?и. О?орор сирбит та?ыгар мунньан кэбиспиппит. Д?л?? Отуу диэн сиргэ, биир сиргэ хоннорбуппут. Дьоммутун. ?с биэрэстэ курдук сир – хонор сиртэн лаабы?а.

Эриэн ситии, сиэл биэрэн баран, о?онньорбут бабыгыраата: «Кы?ыл ?р???л??х, кы?ыл хатырыктаах, туора мастаах ха?кыйан эрэр мас баар. ?с саа?ыгар киирэр дьэ?кир муостаах ты?а?ас баар. Ону ма?ы охтороргутугар с??скэ биэрэн ?л?р??», – диир.

Б??т?р о?онньор ити аата тылбаастыыр.

Мас о?орооччу мас о?орор, ч?кч???? о?орооччу о?орор. Ки?и тэрилин о?орор курдук, ?с к?н сылдьабыт. Тыыраахы о?ордубут. Кунаммыт этин сии-сии. Иккис к?н?гэр б?тэрдибит. ???с к?н?гэр биир аты сиибит.

Тый эрдэ?инэ уолаттар сиэлин, кутуругун кырыйа сылдьыбыттара. Ону, мэнэрийэннэр, быспат буолан хаалбыттара. Мэнэриктэр: «Мин бэйэм к?л?нэр к?л?м, миинэр ми?эм. Тыытыма?, сиэлин, кутуругун тыытыма?», – диэбит. Ону тыыппат буолан хаалбыттар.

Атыыр балтараа биэрэстэлээх сиргэ турар. Ону Билиикэп ?л?кс?й Уйбаанабыс тутан а?албыта. Туран биэрбит. ??р?ттэн быстан кэлбит. Сэттэ дуу, хас дуу биэ баар ???. Т?б?т?н суларыгар ньолойон биэрбит. ?л?кс?й: «Иччи? ы?ыттарда. Онон миигин кытта барса?ын», – диэбит.

Туттарарын билэн сытар ыччат эбит о?онньор.

?л?кс?й сиэтэн кэлтэ.

Биир ки?и ба?ыттан, т??рт ки?и – т??рт туйа?ар. Тиэрэ тартылар. Биир ки?и бы?а?ынан т????н хайытан баран, си?ин ????н бы?а тардан кэбиспитэ. Онтон тириитин с?лэн баран, с?рэ?ин, си?ин ????н, уокка ылан быра?ан кэбистилэр. Ба?ын с?лбэккэ, моонньоон ылан баран, т??рт кырыылаах сэргэ?э ба?ын быатынан баайан кэбиспиттэрэ. Ол мин аармыйаттан кэлиэхпэр дылы турбута.

О?онньору тэриинэн б?р?йб?ттэр эбит. Ону хайыта тыытан баран, у?уо?ун барытын саа?ылаан уурдулар.

О?онньор: «Барытын ?ч?гэйдик о?ордугут. Ханнык да у?уо?ум с?ппэтэ. Урут ортоку ара?астыырга ортоку тарба?ым биир у?уо?а с?тэ сылдьыбыта. Ону бэйэм толоруммутум. Онуоха биир ?стээх о?о ?л?н хаалаахтаабыта», – диэбит.

Евдоким Петрович Алексеев. Горнай улуу?а, Кировскай нэ?илиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 55 саастаа?а.

АЙЫЫ АТТАММЫТ

Айыы Аттаммыт – ходу?а кытыыта. Б?т?нн?? хаты?, ортотугар биир бэс ??нэн турар.

Урут ?рд????тэ, сэрии кэмигэр, о?онньор баар этэ Кириллов Василий Федотович диэн. 70-ча саастаах этэ. Ол о?онньор сэ?энинэн, ?с Айыы бухатыыра халлаа??а ???э к?т?н тахсыбыттар ???. Былыргы ойууттар к?р??лэринэн. ?р?? к?м?с та?астаах, аттарын сэбэ – эмиэ. ?р?? к?м?с сэптээх-сэбиргэллээх дьон ???э к?т?н тахсыбыттар. Онтон ыла Айыы Аттаммыта диэн ааттаммыт. К?н б?г?н?гэр диэри. Оруобуна кинилэр к?пп?т сирдэриттэн со?отох кырдьа?ас бэс ??нэн турар.

Иван Григорьевич Тимофеев-Нэлим Уйбаан. Ар?аа Ха?алас улуу?а, Ма?ыны нэ?илиэгэ. Харба а?атын уу?а. 1982 с. кэпсэтэрбэр 90 саастаа?а

АБАА?Ы УОЛ

Абаа?ылаах – элгээннээх, ходу?алаах сир.

Дьахтартан т??ээт, о?о тиэрэ т??э сытар ???. Аны уот диэки к?рб?т. Уот умайан ти?инии турар ???. Онтон буолла?ына, былыргы ки?и дьиэ ?рд?гэр, о?ох иннинэн кыраада буолар. Онно буолла?ына, с?гэ уга дэгэпчилэнэн

анньан турбуттар. А?ата.

Малаа?ын – ынах холо киллэрэн ириэрбиттэр. Ол с?гэ угун кэккэлэ?э.

Чэ, билигини к?рб?т. Били тиэрэ т??э сытан баран к?рб?т.

Дьэ, тугу да билбэт буолан хаалбыт. Ол гынан баран, хойут, улаатан, ?йд?н?н баран, ыйыппыт: «Мин т?р??т?хп?нэ, с?гэ уга, дэгэпчилэнэн баран, кыраада ?рд?гэр турбута дуо? Ынах холо турбута дуо?»

Ол баттахтыын, тиистиин ??нэн баран т?р??б?т. А?ата, ийэтэ Абаа?ы Уол диэн ааттаабыттар. Дьэ, ол оннук ки?и т?р??б?т сирэ.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Дэгэпчилэнэн – баллырдаан суоран кэби?э?ин с?гэ угун. Кыспакка, кы?арга бэлэмнээн. Хатара уурбут кыраада?а.

Елена Григорьевна Оленова (1927). Нам улуу?а, Ойуун Уу?а нэ?илиэгэ (билигин Горнай улуу?а, Октябрьскай нэ?илиэгэ). Мэйик а?атын уу?а. 1999 с. суруйбутум.

МЭЙИК А?АТЫН УУ?А

А?абынан э?эм Б?л??ттэн кэлбит. А?ам ийэтин а?ата. Айалаан кэлбит ки?ини а?абыт Сиркуоп буол диэн с?рэхтээбит. Бэйэтэ Урууппун диир ???. Хос аата Л???к? К?ст?к??н диэн. Б?д?? ки?и буолуо. Ол Синньигэс диэн сиргэ кэлэн олохсуйбут. К??л ?рд?гэр.

Онон кинини, бу сири барытын, чугас ыаллары барытын Мэйик а?атын уу?а диэбиттэр.

Улахан уола Сиркуоп Б??т?р К?ст?к??нэбис – улуу оло?хо?ут уонна эмчит. Туох баары барытын – с????н? да, ки?ини да эмтиир. Б??т?р К?ст?к??нэбис – ?р??х Б??т?р диэн. О?ото ?уох.

Кыра уола Ыстапаан-Ньо?ой. Сэттэ о?олоох этэ. Уола К?ст?к??н-Хахай К?ст?к??н.

Биир уола – Эчикийэ Дь?г??р. Аба?ата ииппитэ.

Мэйик а?а уу?ун дьоно Б?л??ттэн кэлбит диэн ийэм этэр этэ.

Ньэгэбил а?атын уу?а.

Кырамданнан, Бадарааннаа?ынан, Салдаатынан, Туостайынан уонна Кировскай а?аара бы?ыылаах – Ньэгэдьэк а?атын уу?а.

Ол Ньэгэбил и?сэ кэбистэрэн кэбиспит. ?л?р?гэр. На?аа у?уннук олорон. ?с уоллаах ???. Аттаах ки?и кэллэ?инэ, атын сэ?ийэтин бы?ан ылан, ?тэн сиир ???. Кинииттэрин эмиийин тутан к?р?р ???. Бы?ан ылаары. Ону тулуйбаккалар, уолаттара: «О?онньор, дьэ, б?р? ?а?ыйаххын кэт», – диэбиттэр. Иин ха?ан бэлэмнээбиттэр. Ону эппит: «Б?р? ?а?ыйахтанан м?лб?р??эн эрэбит ээ. Хайдах-хайдах буоларбыт буолла», – диэбит.

Онтон иин ?рд?гэр илдьибиттэр, аччыгый уолу: «Эн ыт, эн ыт», – диэбиттэр. Эрбэх тыа?а хабылла т?сп?т. Онно о?онньор эппит: «Аччыгый о?ом Эрбэхтэй Бэргэн эрчимнээх эрбэ?ин тыа?а тыа?аата ээ», – диэбит. Онон оло?о б?пп?т, чэ.

Ба?ылай Уйбаанабыс Т?мэппиэйэп. Ар?аа Ха?алас улуу?а, Мытаах нэ?илиэгэ. Дьаанай а?атын уу?а. 1998 с. 79 саастаа?а.

БЫЙА?НААХ БЫЙАА

Быйаа диэн баар эбит. Саамай былыргы ки?и. 1700 сыллаа?ы буолуо, бука.

Биир кэргэ??э тахсыбатах кыыс дьахтар баар эбит. Ол кыыс дьахтарга т??н биир ки?и киирэн кэлбит. Ол киирэн кэлэн, к?сс??лэспит. Ыйды?а курдук сырдаан к?ст?р ки?и. Ол к?сс??лэ?эн баран эппит: «Мин Халлаан уолунабын. Миигиттэн Быйа?наах Быйаа диэн уол о?о т?р???э. Ол Быйа?наах Быйаа улаатан, баай, улахан, т?р?т ки?и буолуо?а», – диэбит.