Үһүйээннэр, номохтор

Ол былыргы Мытаахтар, Дьаанай а?атын уу?ун т?рд? ки?и ??скээбитэ ???. Ол Быйа?наах Быйаа с????нэн туох да алдьархай байбыт ки?и. Сэттэ ойохтоох. Ол ойохторун буолла?ына, онтон-мантан кэллэ?инэ, атыыр?аан, эттэрин бы?а ыстаан кэби?эр эбит. Оккумалларын. Оннук уохтаах ки?и. Ону, ити т?нэ диэн тайах тириитинэн о?о?уллар, ону илдьэ сылдьан, айа?ар уоптаран кэби?эллэр. Оччо?о уо?а таххар уонна оттон атыыр?аан, уо?а таххар буолла?а ойохторугар.

Ити Быйааттан До?ой ойуун диэн т?р??р. Быйаа олорбут сирэ Эбэ диэн баар. Син обургу алаас. Алаас Маатта ?рд?гэр турар. Ону Быйаа хордорбут. К??л ?рд?гэр Тэлэдьээк ойуун диэн олорбут. Онтон, табаах, чэй о?ото биэрэн баран, атыыла?ан, хордорбут. Быйаа хордорбут. Ол хордорбутугар, ?ч?гэй ??н??лээх сир тахсан, алаас тахсыбыт. Ол хоруута Сиэн диэн ?рэх баар. Онно ааттаах ойууттары кыырдаран, малаа?ын тэрийэн, хордорбут. Ойуун кыырдарыытыгар эмэгэт э?ин ыйаабыттар, тиитэ, эмэхсийэн, а?ыйах сыллаа?ыта охтубут этэ.

Эбэ урукку аата Тэлэдьээк ойуун аатынан – Тэлэдьээк. Тэлэдьээк диэн урукку да дьон, хойукку да дьон харыстаан ааттаабакка Эбэ диэн ааттаабыттар.

До?ой то?ус уоллаах эбит. Кинээстэр, улахан баай дьоннор.

КЭБЭЭЙИ

Петр Егорович Яковлев. Кэбээйи улуу?а, Мукучу нэ?илиэгэ. 1975 с. 84 саастаа?а.

ТА?НАРЫ ХАТЫРЫКТААХ БАЛЫК

Алы?ардаах диэн к??л кытыытыгар т?р??б?т?м. Былыр ити сир олохтоохторо, кырдьа?астар, икки ха?аайыстыба олорбуттара.

Ол онно ити к??лтэн балыктаан сииллэр этэ. Ол балыга буолла?ына, а?ыйах быры?ыана, уонча быры?ыана буолуо, та?нары хатырыктаа?а ???. Мин харахпынан к?рб?т???м. Туолка дьон кэпсэтэллэрин истэр этим.

Ол к??л уопсайынан дири?ин му?ха килиэ?ин быатын

, икки килиэс быатын, 40-ча миэтэрэни, т??эрэн к?рб?ттэр. Дьаакырдаан т??эрбиттэр. Онтукалара тиийбэтэх. Ол онтон ордук ким да кини дири?ин мээрэйдээбитэ биллибэт. Ол к??л аата Сунтаар ??к?рэ диэн. Т?г?р?йэ ?тт? суулар к?р?лгэн

. Ма?а барыта умса то?хойон турар. Тула ?тт?. Этэллэр этэ: аннынан сир тымыра, к??д?й ?рэх, баара буолуо дииллэр этэ. Ол и?ин балыга та?нары хатырыктаах буолуо. Ол балыга та?нары хатырыктаа?ын и?ин, уорбалааннар этэллэр. Балыга то?о та?нары хатырыктаа?ын ким да дакаастаабат.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

Му?ха килиэ?ин быата – муу?у аннынан тардар быа. ?т?мэ?и баты?ыннаран. Оччо?о онтон атын у?ун быа суох буолла?а дии. С???? тириитинэн о?ороллор.

Суулар к?р?лгэн – к??л т?г?р?йэтэ ?рд?к сыыр.

Прокопий Прокопьевич Семенов. Кэбээйи улуу?а, Мукучу нэ?илиэгэ. 1975 с. 40 саастаа?а. Киниэхэ 70 саастаах Дороппуй Николаевич Ильинов-Чоомпуй Дороппуй, идэтинэн му?ха?ыт, кэпсээбит.

ТА?НАРЫ ХАТЫРЫКТААХ СОБО

Илин Мукучуга, Уулаах диэн к??лтэн со?уруу, Сунтаар уонна ??к?р диэн кыра к?л?йэлэр бааллар. Онно ол о?онньор ??к?р диэн к??лгэ илимнээбит. Ол илимин к?рб?т?гэр, балык хаппыт. Ол балыктарын тыыга ылан быра?аттыы олорбут. Ол олорон эрэн, биирдэ биир собону к?рб?тэ, та?нары хатырыктаах эбит. Ону, хас да оннук туппутун, тыытын кэннигэр бырахпыт. Уонна тахсан, биэрэккэ мээнэ быра?ан кэбиспит. Ку?а?ан балык буолуо диэн. Айыыр?аан сиэбэтэх.

Григорий Самсонович Сметанин (1921). Кэбээйи улуу?а, Кэбээйи нэ?илиэгэ. 1975 с. кэпсэппитим.

КЫРГЫС ?ЙЭТИГЭР

Улуннаах диэн ки?и аата. То?ус атамаанын аата. Былыргы Бадьаайы диэн ааттаах саха бухатыырын кытта охсуспут. Бадьаайы Улуннаа?ы ?л?рб?т уонна кута?а киллэрэн, тимирдэн кэбиспит. Онтон аатырбыта ??? диэн.

Малыыда буолла?ына. Былыр манна то?устар олоро сылдьыбыттар. Уоспа ыарыы кэлэн, онно улаханнык ?лб?ттэр. Эстибиттэр. Онно эбиитин Б?л??ттэн Бадьаайы ба?ылыктаах сахалар оруодалара киирэн, кыргы?ан, сахалар кыайаннар, то?устар кыайтаран, а?ыйахтара ордон, куоппуттар. Ол куотан баралларыгар: «Би?иги манна кэлэммит, малыйан бардыбыт. Онон Малыыда буоллун», – диэбиттэр. К??л аата.

Кэбээйи эмиэ Малыыда курдук. Кыргыска уонна уоспа?а эстэннэр, то?устар: «Би?иги манна кэлэн, кэбэлийэн бардыбыт», – диэбиттэр.

Иван Яковлевич Сметанин (1932). Кэбээйи улуу?а, Кэбээйи нэ?илиэгэ. ??г?л??р а?атын уу?а. «Мин бу кэпсээни 1966 сыллаахха к???н Кэбээйи нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх Сметанин Дмитрий Дмитриевич, Миитэрэпээн диэн сахалыы ааттаах аатырбыт булчут, оччотоо?уга 60 саастаах кырдьа?астан истибитим», – диэбитэ. 1994 с. суруйбутум.

??Г?Л??Р А?АТЫН УУ?А

Былыр, сахалар ма?най ньуучаларга с?рэхтэнэллэрин са?ана, били??и Кэбээйи нэ?илиэгин сириттэн, Умсаннаах диэн к??л кытыытыгар олорор М?к? Сирэй диэн ааттаах ки?и ньууччаларга с?рэхтэнээри били??и Дьокуускай сиригэр кэлбит. С?рэхтэнэр манньатын ?с кы?ыл, биир хара са?ылы к???ччэххэ

уган кэлбит.

Кэлэн к?бэрнээтэргэ киирээри гыммытыгар, харабыл ха?аахтар са?ылларын былдьаан ылаары гыммыттар. Ону биэрбэккэ, утарыла?ан, улаханнык ы?ыытаабыт-ха?ыытаабыт. Ону к?бэрнээтэр тойон, бэйэтэ тахсан, буойан тохтоппут. Кэлбит ки?и туохха наадыйан кэлбитин эппит. Ону к?бэрнээтэр, а?албыт манньатын ылан баран, Сметанин диэн араспаанньа и?эрбит. Онтон тахсарын са?ана: «Эн ы?ыытыыры?, ??г?л??р?? улахана бэрт эбит. Онон эн а?а? уу?а ??г?л??р а?атын уу?а диэн аны мантан ыла ааттаннын», – диэбит. Онон Кэбээйигэ баар Сметанин ааттаах а?а уу?ун дьонноро ??г?л??р а?атын уу?ун дьонунан ааттаналлар.

Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:

К???ччэх – тириинэн о?о?уллубут и?ит.

Егор Прокопьевич Кычкин-Дь?г??рсэ (1902). Кэбээйи, Мукучу. Кырыкый а?атын уу?а. 1990 с. кэпсэппитим.

ЭМЭЭХСИН БААРЫН БИЛЛЭРЭ СЫТАР

Эмээхсини ата?астаан, д???р?н ылан барбыта. Бандьыыт сэриитин бэтэрээ ?тт?. 25–26 сыллаа?ы эргин буолуо. Бука. Киэсэ Сэмиэнэп быраата. Таа?а?арга учууталынан олорон. Д???рэ э?э тириитинэн о?о?улл?бут кыракый д???р этэ. Этэр ба?айы.

Ол дьон эстэн хаалбыт ???лэр. Убайа, бултаан кэлэн баран, саас саатын остуолга ууран кээ?эр. Ону о?ото, с??рэн кэлэн, чыыбы?ын тардан, быарга т??эрбит. Тута ?лб?т. Нэ?иилэ та?ырдьа тахсан.

Бу Эмээхсини?

туох да с?рдээх. Ки?и кэпсиир кыа?а суох. Ити турбаны

алдьаттаран, элбэх хоромньуну о?орторо сырытта. Турба начаальнига, андаатарын ылаары, саатын ма?ынан тарпыт уонна эмиэ, саата эстэн, и?ин то?о ытан кэбиспит.

Бу сэрэхтээх этиини этэн кэбистим. Итини бэйэ? туттунан к?р??р. Кини сытар сиригэр дурууспанан са?аан охсор идэлээхтэр. Ньууччалар. Дурууспата олох хоппот ???. Онтон кыы?ыран, Ба?адьа?а баран, дурууспатын хампы сынньыбыт уонна бэйэтэ ?л?н хаалбыт.

Тылы бы?аарыы:

Эмээхсин – Алы?ардаах уда?ан.

Турба – газ турбата.

Геннадий Васильевич Иванов (1948). Кэбээйи, Куокуй нэ?илиэгэ. Дойдутун сирдэрин суруна сылдьар эбит. 1999 с. онтун миэхэ: «Айымньылаах ?лэ?эр ?сс? да кэскиллээх сити?иилэри, у?ун дьоллоох оло?у ба?аран туран, бу сэмэй бэлэхпин ыытабын», – диэн суруктаан бэлэхтээбитэ.

СЫАЛДЬА ЫЙААБЫТ

Аатырбыт Ты?кый к??стээх-уохтаах Кыыл уолун кытары чугас ыаллыы олорбуттар. Ты?кый Сыраан биир кыракый к?л?кэтин ?рд?гэр, оттон Кыыл уола киниттэн чугас Дири? Атах диэн элгээн к??л ?рд?гэр олорбуттар. Бэйэ бэйэлэрин билсэ-к?рс? икки ардыларыгар кэлэ-бара сылдьы?аллара ???.

Кыыл уола, булдунан дьарыктанан олорор буолан, сотору-сотору сир уларыйар эбит. Ол к???р?гэр ыраа?ыттан-чуга?ыттан тутулуга суох буолан, атын сири булан, к???рг? к??эллибит. Кини обургу сири-уоту билэрэ дэлэлээх буолуо дуо – к?сп?ттэр.

Дьэ, ол онно, айаннаан и?эн, абаа?ыны ча?ытан суолун муннараары, айан суолугар эмээхсинин сыалдьатын ыйаабыт. Оттон абаа?ы буолла?ына, истэр-билэр тухары, дьахтар сыалдьатыттан олус саллара ??? диэн баар. Дьэ, оннук ньыманан Ты?кыйдаах абаа?ыттан куоппуттар диэн ???йээ??э кэпсэнэр. Ол онтон ыла Бас Ба?алаахха барар суолга к?л?кэлэр икки ардыларынаа?ы биир сир Сыалдьа Ыйаабыт диэн ааттаммыт диэн кэпсииллэрэ кырдьа?астар.

Мин ол Ты?кый Сыраа??а баар ?т???н бастаан 1968 сыл к???н?гэр, кэлин эмиэ 1984 сыл к???н?гэр му?ха?а сылдьан к?рб?ттээхпин. Ол онно кэли??и да к?р??бэр ?т?х ба?аналара, кубары?а хатан баран, ?сс? да тулукта?ан тураллара.

ЛЕНСКЭЙ

Нина Январьевна Симонова (1953). Ленскэй, Орто Наахара. ?рд?к ??рэхтээх, учуутал.

К??Б?РГЭТТЭР