Үһүйээннэр, номохтор

Ол курдук У?уктаах Т?мэппий Силээн олорбут сирин к??с ?тт?нэн былдьаан ылбыт. Ол да буоллар, сир Силээн диэн ааттаммыт. Онно У?уктаах Т?мэппий ки?и т?рд? буолбут.

СЭТТЭ СОРТУОЛЛАР

Сортуолга олохсуйбут ки?и улуу ойуун ???. Ол ки?и, дойдутугар олорон, быраатын кытта иирсэн баран, былыкка олорон, сири-дойдуну кэрийбит. Ол сылдьан, б?тэй оттоох-мастаах Б?тэйдээх Алаас диэн баар эбит диэн, онно к???н кэлбит. Ол Сортуол ойуун 7 уол о?оломмут. Онтон буолуо, Сортуоллары Сэттэ Сортуоллар диэн кырдьа?астар кэпсэтэллэрин ?г?ст?к истэр этим.

А?КЫР ИККИ МОРУОТ ИККИ

Кэлин Силээ??э к??стээх дьоннор ??скээн-т?р??н олорбуттар. А?кыр Уйбаан уонна Моруот диэн бырааттыы дьоннор олорбуттар. Ол соторутаа?ыта – би?иги хос э?эбит са?ана. Моруот да, А?кыр да к??стэринэн сири-дойдуну кэрийбэтэх дьоннор ???. Кистэнэн сылдьыбыттар.

Биирдэ Моруот о?онньор уолун ки?и кырбаабыт. Онно кыы?ыран, кырбаабыт ки?и ?т?л?г?н 80-ча ынах киирэр хотонун ортоку ????т?н ?гд?т?н, ма?ана уо?угар кыбытан кэбиспит. Ону хайдах да сатаан ылбатахтара ???.

Кыра сылдьан А?кырдаах Моруот, ийэлэрэ са?а т?нэ сон тикпитигэр ??рэн, тустубуттар. Туста сылдьан, сиэхтэрин турута туту?ан кэбиспиттэр. Онтон кыы?ыран, са?а т?нэ соннорун хайыта тыытыспыттар.

Былыргы дьиэ хотону кытта бииргэ буолар. Ахсынньы са?ана кы?ын хотоннорун биир ????тэ тостон, 30-ча ынахтарын баттыырыгар тиийбит. Хаба тардан ылан угар тирээбил мас к?ст?бэтэх. О?онньор санныгар с?гэн турбут. Ахсынньыга та?ырдьаттан кэрдэн киллэриэхтэригэр дылы к??тэ сатаабыт. «Хайа, нохолоор, то?о бытаа??ытый?!» – диэбитэ ???.

Биирдэ Атамай аатырбыт б?????, кинилэр сурахтарын истэн, туста кэлбит. Ол б???с улахан кур о?у?у икки илин ата?ыттан ?р? тутан баран, иннинэн, кэннинэн хаамтарар ???.

А?кыр Уйбаан, тустаары, та?а?ын устубутугар этэ-сиинэ толорутуттан, к??стээх к?р???ттэн Атамай б????? дьулайан, тустубатах. Аккаастанан кэбиспит. «Ки?и илиитин, ата?ын ?л?р??. Чэ, бэйэ?ит хайдах саныыргытынан. Ба?ар, хоттордо да диэ?. Ол эрээри тустубаппын», – диэн баран, баран хаалбыт.

Онтон бэттэх А?кырдаах Моруот о?у?унан оонньуур буолбуттар. «Чэпчэки да эбит дии», – дэ?эллэрэ ???.

Биирдэ Бырааба?а улуус мунньа?а буолбут. Онно, сынньала??а, куба о?кумалын у?уо?ун то?ута сатаабыттар да, ким да то?уппатах. Арыынан дэлби уунуохтаабыттара, ки?и илиитэ таба туппат ???. Муннукка олорор Моруот о?онньорго илдьэн биэрэллэр: «О?онньоор, куба у?уо?ун то?утуо? этэ дуо?»

«Ама кус у?уо?ун то?уппат б?лг?ркэй баар ??? дуо?»

«Хайа, аны кус у?уо?ун то?уппакка, саакка киирээйэ?ин», – дии-дии к?лб?ттэр ???.

О?онньор к?р?н баран: «?т?л?ктэ а?алы? эрэ. То?унна?ына, ки?и илиитин ?л?р??», – диэбит.

О?онньор тутан эрдэ?инэ у?уох тосту ыстаммыт. «Хайа, тутан-тутан, кэбирэтэн кэбиспиккит дии. Ол и?ин да туох аанньа буолуой? Илиим да билбэтэ», – диэбитэ ???.

ЧУЧУ?У ?Т???

Сортуол учаастагар ?сс? ?рэх ???э диэн улахан сир баар. Лу?ха ?рэх бы?а охсон аа?ар сирэ. Оттонор ходу?ата ба?аан элбэх. Сортуолтан баран, сайылаан олорон оттууллар. С?рдээх ?ч?гэй айыл?алаах. Ходу?ата от ?рэх. У?ун, барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэ?эллэр. Сирэ дул?алаах, алаа?а суох. ?рд?к хайалардаах. Ол ?рд?гэр тахсан, аллара к?рд?хх?, с?рдээх ?ч?гэй буолар. К??ллэр, элгээннэр, самолеттан к?р?р курдук, к???р?н к?ст?лл?р. Хайа анныгар хаты?нар т?б?л?р? будьуруйан к?ст?р. Ма?а – хаты? чара?, талах. Хайа ма?а бэс, тэти?. Кырдала, ки?и хомуйбутун курдук, ыраас, сырдык.

Былыр манна Мы?ынтык Хабырылла диэн ки?иттэн ыла баай дьоннор олорбуттар. Ол ки?и уола Чучу?у Ньукулай ?сс? байбыт.

Билигин ?рэх ????гэр ?с ?т?х баар. Чучу?у ?т???. Сайылык диэн. Харыйа, тиит хара?а ойуурун быы?ыгар хап-хара дьиэ боруоран турар. Дьиэ?э сыста са?ыл иитэр ампаар баар. Дьиэ и?э былыргы ыал олорорун курдук. Онно-манна талах олоппостор и?нэритэ т?сп?ттэр. О?о?о сууллубут. О?ох иннинээ?и кырыы?а?а с?гэ уга, хотуур, д?л??кэскэ кыстык бааллар. Ха?ас диэкки кыра т?г?р?к остуолга ытык, хайдыбыт хамыйах, долбуурга хайдыбыт мэ?эмээннэр тураллар. Хо?ун и?игэр мас оро??о та?ас сытар бы?ыылаах. Оро??о сыста уулан хаалбыт. ???ээ кырыы?а?а эмиэ та?ас ыйаммыт бы?ыылаах. Илби сытыйан, ньол?ойон турар.

Ха?ас диэкки сыста тутуллубут са?ыл ампаарыгар киирэбин. Хабыс-хара?а. Кубарыччы, хайыта хаппыт ыа?айалар, мэмэ?ээннэр кубары?а сыталлар. Ки?и куттаныах ынырык дьиэтэ!

Манна, ити та?астаах хоско, Чучу?у Ньукулай саамай ?ч?гэй, ылгын кыы?а, кы?ы??ыга олорон кэлэн, бэйэтин хо?угар ыйанан ?лб?т. Онтон бэттэх бу дьиэ?э ыал олорботох.

Дьиэттэн ыраах со?ус, ?рд?к сиргэ икки ампаар баар. Биирэ хатаа?ыннаах. Ха?ан эрэ, 70-ча сыл анараа ?тт?гэр, хатаммыт к?л??с. Дьэбин бы?а сиэбит. Биирдэрэ а?а?ас, аана да суох. Булуу?а си?нибит. Кы?ы??ы ?т?х эмиэ ?рд?к сиргэ турар. Тулата оччотоо?уттан турар. Былыр туо?а ха?ыламмыт кырдьа?ас хаты?нар, ону бэтэрээ ?тт?нэн эдэр хахыйахтар, ?т?х диэкки сырсан эрэр о?олор курдук, ?м?р?чч? ??нэн эрэллэр. Дьиэтин к???р??р? к?т?рб?ттэр. Ампаардаах. Дал, кыбыы, остолбо б??? ба?аан. Сааскы диэн кыара?ас со?ус ?т?х дьиэтин, хотонун онно да суох. Уот сиэбитэ дуу, хайда?а дуу? Ампаара хатаа?ыннаах. Ампаар быы?ынан к?рд?хх?. Торбуйах тириитэ, тайах батта?а долбуурга аргылана ууруллубуттар, т??лэрэ дэлби ы?ыллыбыт. Ыйанан турар куобах тириитин т??тэ сиргэ тохтон хаалбыт. Бука, к?й??р кыйма?наан, тириитэ нэ?иилэ и?нэн эрэ турар бы?ыылаах. Оо, хас сыл итинник туруохтарай уонна турбуттара буолуой?!

Антонина Петровна Борисова. Б?л??, Мастаах. 1966 с. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

ДЬАЛКЫ?ДА

Аатырбыт улахан эбэ к??л. Бу к??л дьи?нээх аата Дьалкы?да диэн. Ону кырдьа?ас дьон олох ааттаппаттар. Биир-икки сыллаахха диэри кини дьи?нээх аатын билбэт этибит. Ыйытабыт да, ким да эппэт. Онтон биирдэ, окко сылдьан, биир о?о: «Бу к??л аата Дьалкы?да ???», – диэбитигэр Мыйа диэн кырдьа?ас дьахтар бы?а тарда сыспыта.

Наталья Бакарова. Б?л??, I Чочу. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

НООЛУР ЫТААБЫТ

Ноолур Ытаабыт – I Чочу оттуур ходу?ата. Бу ходу?а?а былыр Ноолур диэн баай ки?и, хаартыга элбэх с????т?н с??ттэрэн баран, биир улахан ба?айы харыйа мас ?рд?гэр тахсан ытаабыт. Уонна ?сс? ол харыйатын т?б?т?н суорбут ???. Ол и?ин бу сири Ноолур Ытаабыт диэн ааттаабыттар.

Юлия Алексеева. Б?л??, Баппа?аайы. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

МААРЫЙА К??ЛЭ

Маарыйа К??лэ манныктан ааттаммыт. Былыр ити сиргэ быстар дьадьа?ы о?онньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ ???. Кинилэр итиннэ баар к??лтэн балыктаан сиэн олорбуттар. Онтон олох кэнники балыктара киирбэт буолан барбыт. Кэлин, аны тугу да а?ыыллара суох буолан, о?онньордоох эмээхсин маннык с?бэлэспиттэр: «?ск?т?н сарсын балык ылбатахпытына, хайыахпытый, кыыспытын Маарыйаны сиэхпит. Инньэ диэн ?л?лл?? дуо», – диэбиттэр. Сарсыныгар о?онньордоох эмээхсин нэ?иилэ ойбон алларан барбыттар. Алларалларын а?ай кытта, муус ?рд?гэр собо б??? т?л? тэппит. Онон кыыстарын сиир былааннара уурайан, о?онньордоох эмээхсин ??рэн-к?т?н, дьиэлэригэр соболорун нэ?иилэ с?гэн тахсыбыттар. Кыыстарын ?л?рт?н быы?аабытын и?ин, бу к??л? кыыс аатынан Маарыйа диэн ааттаабыттар.

Розалия Романовна Алексеева. Б?л??, Баппа?аайы. 1970 с. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн. 67 саастаах К. Д. Григорьев-Быычыгырас кэпсээбит.

БАППА?ААЙЫ

1916 сыллаахха Харлампьев Петр-Дьалдьыык уола Павел Харлампьев кинээс суруксута эбит. Бу Павел Харлампьев а?атыныын Петрдыын манна, ?б?гэ?э, мунньахтаабыт. Бу бириэмэ?э би?иги нэ?илиэкпит ?рг??т нэ?илиэгэр киирсэрэ эбитэ ???. Дьэ ол мунньахха би?иги нэ?илиэктэн сайабылыанньа баар, онон ?рг??т нэ?илиэгиттэн арахсабыт диэн уураах та?аартарбыт.

Кинээ?инэн Николаев Филипп-Бадык диэн ки?ини талбыттар. Оттон нэ?илиэк аатын ким диэн ааттыахха с?б?й диэн боппуруоска, били, са?а туруоруллубут кинээс, Бадык, олорор сирин аатынан ааттыахха с?п диэн бы?аарбыттар. Ол са?ана Бадык Баппа?аайы ?рэ?ин ?рд?гэр олорбута ???. Онон, онтон ыла би?иги нэ?илиэкпит Баппа?аайы диэн ааттаммыт.

Нэ?илиэк нэ?илиэктэн арахсан, са?а ааттаммытын чиэ?игэр Дьабдьакыын баайтан биир сылгы ата?ын ылан, то?нуу ?лт? сынньан сиэбиттэр. Арыгы суох буолан, арыгылаабатахтар.

Ирина Алексеева. Б?л??, Мастаах. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

СОХООБУТ

Бала?аччыттан чугас Ха?ын диэн дэриэбинэ баар. Бу дэриэбинэ аттыгар Сохообут к??л сытар.

Былыр то?устар Ха?ын олохтоохторугар сэриинэн саба т?сп?ттэр. К?н? бы?а ох саанан ытыаласпыттар. Ким да кими да хотуо суох диэн, ?с то?ус, тыыга олорон, Сохообуту туоруурга санаммыттар. Тыыга олороотторун кытта, ха?ыттар ытыалаан барбыттар. Ох кэллэ?инэ, то?устар тарбахтарыгар т??эрэн и?эллэр эбит. Кинилэр оннук т?ргэн-тар?ан, сымса туттуулаах эбиттэр.

Ха?ыттар санаа?а ылларбыттар, хайдах гынан бу дьону ?л?р?б?т диэн. Толкуйдаан-толкуйдаан, дьэ, тобулбуттар. Тыыны тэ?итэ ытыалыахха диэн буолбут. Бары тыыны тэ?итэ ытыалаан барбыттар. Тыы тэстэн, уу киирэн барбыт. То?устар хайыыр да кыахтара суох буолбут. Инньэ гынан, к?н киириэр дылы ытаабыттар-со?ообуттар. К?н киириитэ тыылара туолан, тимирэн барбыттар. ?сс? к??скэ ытаабыттар. Ол курдук ?с то?ус бу к??лгэ тимирэн хаалбыт. Ол и?ин бу к??л? Со?ообут диэн ааттаабыттар. Кэлин уларытан, Сохообут диэбиттэр.

ХАРА УУЛААХ

Былыр Б?л?? оройуонугар ара? диэн ыарыы кэлэ сылдьыбыта ???. Бу ыарыыны ол кэм?э кыайан эмтэниллибэт эбит. Элбэх ки?и ?лб?т. Били??и Мастаах совхоз сиригэр ол ыарыы эмиэ кэлбит. Ол бириэмэ?э дьон тус-ту?унан ?т?хт?рг? бытанан олороллоро ???. Дьэ, хас да ыалга дьоннор ол ыарыынан ыалдьыбыттар.

Дэриэбинэттэн соччо ыраа?а суох Оду?да диэн к??л баар. Ол к??л кытыытыгар, тыа быы?ыгар хас да ыал кытты?ан дьиэ туппуттар. Уонна ол дьиэлэригэр били ыалдьыбыт дьоннорун а?алан, хаайан кэбиспиттэр.

Бу ыары?ах дьону ким да кэлэн к?рс?бэт, ким да кинилэри а?аппат эбит. Ыары?ахтар дэлби сэниэлэрэ эстиэр диэри ытаабыттар. Ол олордохторуна, дьиэлэрэ аллара тимис гынан хаалбыт. Ол дьиэ оннугар уу бычалыйан тахсыбыт. Дьиэ оннугар, дьэ, онон к??л ??скээбит. Ол к??л билигин кып-кыра к?л?ччэ. Ки?и уонча м?н??тэ и?игэр т?г?р?йэн кэлэр

к?л?ччэтэ. Уутун ??? хап-хара. Оттон ба?ан ыллахха, син биир к?нн?р? уу курдук уу. Уута харатын и?ин Хара Уулаах диэбиттэр.

Ксения Акимова. Б?л??, Баппа?аайы. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

ТИИСТЭЭХТЭЭХ

Тиистээхтээх диэн к??л баар. Ол ту?унан манныгы кэпсииллэр.