Үһүйээннэр, номохтор

Анна Семенова. Б?л?? Боро?оно. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

ХА?А ЭМЭЭХСИН

Уруккута бу томторго Ха?а диэн эмээхсин олорто ???. Бу эмээхсин иннинэ кимнээх олоро сылдьыбыттарын билэр кырдьа?астар суохтар. Кини олоро сылдьыбыт дьиэтин онно дэриэбинэ ар?аа ?тт?гэр айма?ын у?аайбатыгар баар. Ха?а эмээхсин, дьон этиитинэн, биллэр-к?ст?р к??стээ?э дииллэр. Бэл кырдьан да баран, улааппыт отуччалаах уолаттарын, хам тутан туран, кырбыыра ???. Бу эмээхсин, дьиктитэ диэн, ???ээ уо?угар тор курдук бытыктаа?а дииллэр.

ЭМЭЭХСИН

Сымыйа эбитэ дуу, кырдьык эбитэ дуу, Олохтоох дьо??о маннык сэ?эн баар.

Былыр Боро?о??о биир эмээхсин кэлэн олохсуйбута ???. Кини томторго турар мастары, хара холоругу т??эрэн, уулусса са?а киэ? гына солоппут ???. Онтута билигин уулусса буолан турар. Бу эмээхсин аата Аана диэн ???. Ол гынан баран, ким да кинини Аана диэн ааттаабат, бары Эмээхсин дииллэр. Кини у?уо?а Орто К??л у?уор, Сэлтиэрэ ?т???н аттыгар тумуллуу киирэн турар сиргэ баар. У?уо?ун та?ыттан улахан да улахан тиит ??мм?т. Манна билигин да?аны эмээхситтэр салама илдьэн ыйыыллар уонна сорохтор а?ыыллар эбит. Сирбитин бу эмээхсин Боро?он диэн ааттаабыт ???. Сорохтор, сэрэйэн, Уус Алдан Боро?онуттан кэлтэ буолуо, ол и?ин ааттаата?а дииллэр.

Светлана Захарова. Б?л??, II К??лэт. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.

???йээни Дмитрий Федотович Федотов (1889) кэпсээбит.

К??ЛЭТ

Былыр тус-туспа омуктар сэриилэ?эр идэлээхтэрэ. Били??итэ К??лэт К??лгэ то?ус дьоно кэлэн тохтообуттар уонна онно бала?ан туттан олорбуттара ???. Ол бала?ан к??лэлээ?э эбитэ ???. Омук дьонун кистээн к?рд?р?-биллэрэ олохтоохтор биир эмээхсини ыыппыттар. Бу эмээхсин к?н тахсыытын эргин, ситэ бала?а??а тиийбэккэ эрэ, чарапчыланан ол дьиэ диэки к?рб?т. К??лэ?э сытар харабыл то?ус ытан, бу эмээхсини ?л?рб?т. Уонна, кими да чуга?аппакка, ытыалаан, ?л?р?н испиттэр. Оттон бараллара кэлбитигэр, бу к??л?, чиэстээннэр, К??лэт буоллун диэбиттэр.

То?уур о?о?уллубут бу к??л билиитин Саллаат Билиитэ диэн ааттаабыттар. Бу к??л атын ?тт?гэр дьоннор сайылыыллара. Онно ма?ан ура?а турбут сирин Суурт диэн ааттыыллара. Онон бу К??лэт к??лгэ т??эр ?рэх та?ынаа?ы сири Суурт дииллэр. Сууртаах диэн к??л? эмиэ сити тылтан та?аарбыт буолуохтаахтар.

???йээни Николай Иосифович Кириллин (1912) кэпсээбит.

Т??РЭЧЭЭН

Т??рэчээн диэн саха хорсуна ки?и олорбут.

Мастаахха, Ха?ын диэки олорор сахалары то?устар кэлэн кыргыбыттар. Бу сахалартан обургу уолчаан ордон, Т??рэчээ??э барбыт. То?устар тустарынан кэпсээбит. Т??рэчээн, дьону мунньан, то?устары эккирэтэн, кырган кэби?эр. Бу Т??рэчээн Мастаахтаа?ы сахалары то?устар имири ?л?рт??хтэрин ?р???йб?т.

Кэлин Т??рэчээн Эдьигээ??э барбыт. Онно биир сиргэ ура?а турарыгар киирбитэ, то?ус эдэр дьахтара олороро ???. Т??рэчээн ыйытала?ан билбитэ, бу дьахтар икки убайдаа?а бултуу бартар.

Т??рэчээн бу дьахтары к????нэн к?рэтэн илдьэ барар. Кинини кэнниттэн убайдара эккирэтиэхтээхтэрин дьахтар сэрэйэрэ. Т??рэчээн куйах кэтэ сылдьара ???. Утуйарыгар онтун кэтэн сытар эбит.

Дьахтар убайдара Т??рэчээннээх аттыларыгар кэлэн хоноллор ??? да, ону саха?а биллэрбэттэр. Балтыларыгар кистээн, саха куйа?ын хайа эрэ ньыманан у?уллар диэн кикпиттэр. Н???? к?н?гэр хонор сирдэригэр тиийбиттэригэр, дьахтар Т??рэчээ??э: «Кэргэн гына илдьэ и?эр ааттаах эрээригин, саатар куйаххын устубакка утуйа?ын. Эчи, тымныыта, кытаана?а б???», – диэбит. Т??рэчээн куйа?ын устан баран утуйбутун кэннэ, дьахтар дьонугар биллэрэр. Биир убайа ура?а т?б?т?гэр к??пп?т. Биирэ, ура?а аанынан киирэн, бата?ынан быра?ан, Т??рэчээни баа?ырпыт. Онуоха сахабыт ура?а ??лэ?инэн куотан истэ?инэ, иккис то?ус сыы?а-халты куоттаран хаалбыт. Эккирэтэн, Дьыыппа?а тиийбиттэр. Т??рэчээн Дьыыппа?а т??эр ?рэ?и ыстанан туораан истэ?инэ, то?устар ытан, араанньы гыммыттар. Саха онуоха тэ?кэ мас ???э ыттыбыт. То?устар аллараттан ох саанан ытыалаабыттар да, сахалара улаханнык ?л?рд?? эмсэ?элэппэтэх уонна эппит: «Дьэ, миигин син биир хото?ут. Мин т??эн биэриэм. Ол эрээри биир кэриэстээхпин. Ону исти?. С?рэхпин хостоору?. Уонна с?рэ?им и?игэр туос хаалаах уба?ас баарын и?ээри?». Т??рэчээни ?л?р?н баран, кини кэриэ?ин толорбуттар. Уба?а?ы и?ээт, тута ?лб?ттэр.

Т??рэчээн чиэ?игэр ити ?рэ?и Т??рэчээн диэбиттэр.

Екатерина Кузьминична Григорьева. 1965 с. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн. ???йээннэри а?ата Кузьма Дмитриевич Григорьев-Быычыгырас (1899) кэпсээбит.

БААЙ ЭБЭ

Баай Эбэ диэн улахан к??л. Былыр бу Баппа?аайы нэ?илиэгэр, ки?и-с???? ??ск?? илигинэ, саамай бастаан, Баай Эбэ?э сутаан ?л??р? сылдьар сэттэ дьиэ то?устар хантан эрэ хотуттан к???н кэлбиттэр. Баай Эбэ куру? тыатыгар куобахтаах, сала? элбэх са?ыллаах, табата, тайа?а ахсаана биллибэт элбэх эбит. Балыгын ту?унан этэр буоллахха, Баай Эбэ кыы?ыран, дохсун долгун баалынан быра?аттанна?ына, собото-мундута таска килэс гына т??эрэ ???. Дьэ маннык баай сиргэ кэлэн, сутаан ?л??р? гыммыт то?устар балыгы хомуйан сиэн, сэниэ ылан, олохсуйан, Баай Эбэ бастакы ха?аайыннара буолбуттар. Кинилэр Баай Эбэ?э Хампа Чинэкэ диэн аат биэрбиттэр. ?л??р? сылдьан, мантан чирэстэ?эн-чирэстэ?эн ки?и буоллубут диэн итинник ааты биэрбиттэр.

Былыргы дьон ханнык ба?арар сири, ?рд?гэр сылдьан, аатынан ааттаабаттар. Айыыр?аан. Ол и?ин таптаан, Баай Эбэ диэбиттэр. Ол са?ана Баай Эбэ 2 к?с усталаах, к?с кэри?э туоралаах, былыргы саха дьонугар муора?а тэ?нээх к??л ???.

Бу маннык баай сиргэ олорон, 7 дьиэ то?устар, хоргуйан ?л??хтээ?эр буолуох, байалларыгар к?н солото суох буолбуттар. Манна уонча сыл бар?ара байан, б?ск?й? уойан олорбуттар.

Ол са?ана Б?л??, Дьокуускай икки ардыгар сылдьы?ыы суола баар буолбут. Ол суолунан Баай Эбэни хоту ?тт?нэн, Чоогдоор диэн хайанан аа?аллар ???. Манан аа?ан и?ээччи биир атыы?ыт, Баайга сылдьан, то?устары кытта билсибит. Кини ол дьонтон уонча сыл муспут ?р??-хара кылааннаахтарын к???р?н ылбыт. Ити курдук сайын аайы кэлэр буолбут. Кини нуучча а?ын, та?а?ын тар?аппыт.

ЭНЭЛГЭН

Биирдэ то?устар атыы?ыты, албынныыгын диэн, ?лт? сынньан кэбиспиттэрэ тыына эрэ куоппут. Онтон бэттэх кини кэлбэт буолбут. ?с сыл буолан баран дьэ кэлбит. ?сс? элбэх а?ы-та?а?ы а?албыт. «Иллэ?э кэллим», – диэбит. То?устар с?б?лэммиттэр. А?ын а?аан, та?а?ын та?нан барбыттар. Атыы?ыт т??лээ?ин ылбыт да, хоммокко эрэ т?нн?б?т. То?устар, куттанар дии санаан, кы?амматахтар.

Ол са?ана Дьокуускайга Улахан Маама диэн буоспа ыарыыта турбут кэмэ ???. Ону а?ыгар, та?а?ыгар булкуйан а?албыт эбит. Сылаабай доруобуйалаахтар ол киэ?этиттэн ыалдьан барбыттар, сарсы??ытыттан ?л?тэлээбиттэр. Ситэ уонча хоммотохтор, ура?алар к?нтэн к?н кураанахтанан испиттэр.

Саамай кэлин биир уон икки саастаах кыыс эрэ тыыннаах ордубут. Кини туох баар дьону барытын биир о?кучахха к?мп?т. Арай бэйэтин а?атын эрэ кыайбакка, ура?атын айа?ар со?он кэбиспит. А?ата балтараа са?ааннаах, Улахан, бухатыырдыы к?р??нээх ки?и ???.

Кыыс со?ото?ун ытыы-со?уу олордо?уна, арай кугас баттахтаах, сараппааннаах нуучча кыы?а киирэн кэлбит. Кини кыы?ы а?ынар, саататар эбит. Аралдьыйан, оонньуур буолбуттар. Биирдэ нуучча кыы?а эппит: «Б?г?н Дьокуускайтан к??х элэмэс аттаах ки?и кэлиэ. Эн кини кэнниттэн барардыы бы?аарын. ?с буур табата булун. Биирин ми?э гын (миинэр таба), иккитин к?т?л гын (ырдар). Онно саамай ?ч?гэйин, наадалаа?ын ырдан бараар. Оттон мин, бастаан суор буолан, халарыктыам, онтон, табах буруота буолан, симэлийэн с?т??м. Эн миигиттэн куттанар буолаайа?ын. Мин Улахан Маама иччитэбин. Эн о?олоргун, эн хары?ыйар дьо??ун ха?ан да ?л?р??м суо?а, чэпчэкитик сылдьар буолуом», – диэн баран, мэлис гынан хаалбыт.

Кырдьык, кини эппитин курдук, ки?и кэлбит. Дьоно ?лб?ттэрин ту?унан эппэтэх. «Бултуу барбыттара», – диэбит. Айан ки?итэ, на?ылыччы а?аан-сиэн баран, салгыы аттаммыт. Сотору буолан баран, кыыс эмиэ батыспыт. Дьонунаан байан-тотон, к?р?лээн-нарылаан олорбут сирин быра?ан, собус-со?ото?ун ар?аан айан суолун тутан бара турбут. Ол са?ана сыар?а суох ???. Ы?ыыр атынан, табанан сылдьаллар эбит. Суоллара да суол буолбатах, мас дь??ккэни баты?ан ыллык устун айанныыллар эбит. Ол эрэйдэнэн-сордонон айаннаан, Б?л??н? аа?ан баран, олохсуйбут. Элбэх о?олонон-урууланан, байан-тайан олорбут. Т??? да ?ч?гэй олоххо олорбутун и?ин, то?хойо кырдьыар дылы дьонун санаан эрэйдэнэр, ытыыр эбит. Ол и?ин эмээхсин дойдутун Энэлгэн нэ?илиэгэ диэн ааттаабыттар. 1936 сыллар са?ана итинник ааттаах нэ?илиэктэн сылдьабыт диэн обуо?унан аа?аллара ???.

ТАРТА АРЫЫТА. КИРИЭС ЭЛГЭЭНЭ

Баай Эбэ хоту ?тт?гэр Тарта Арыыта диэн арыы уонна ол анныгар Кириэс Элгээнэ диэн т?гэ?э биллибэт кыра элгээн о?ото баар. Ити то?о итинник ааттаммыта эмиэ остуоруйалаах. Былыр Б?л?? диэкиттэн баай б???л??х дьоннор Дьокуускайга к???н испиттэр. Ол и?эн, биир элгээ??э тохтоон, хонорго бы?аарыммыттар. Икки турбут уолаттардаах о?онньордоох эмээхсин эбиттэр. Т??ртэр эбит да, т??рт к?м?с ы?ыырдаах, биирдии к?м?с ??ннээх, кычымнаах баай ыаллар. Элгээн кытыытыгар чаайдыы олордохторуна, икки орулуос кустар, к?т?н ку?угура?ан кэлэннэр, элгээн ортотугар тэлээрэн т?сп?ттэр. Уолаттар обургулар, оччону к?р??хтэрэ дуо: «Би?иги аспыт», – дэспиттэр да ох сааларын ?рд?гэр т?сп?ттэр.

«Ама итини ба?ас. Ийээ, хата миини ?р. Билигин та?ааран, бэлэм?э угуохпут». Ийэлэрэ буойбут: «?рэх ба?а, аата-суола биллибэт сиргэ, аргыый са?ары? эрэ. Иччилээх буолуо. Ийэ сир буолуо. Аргыыйы?, нохолоор», – диэбит. Ону а?алара: «Ээй, эмээхсин, хаалары са?арыма. Ама, ити кус хара?ын са?а чалбахха т????хтэрэ диэтэ?и? дуу?» – дии-дии к?лб?т.

Уолаттар, сырсан б?т??к?л???н киирэн, орулуостары хоннохторун анныгар т??эрэн, тыла суох ыыппыттар уонна бултарыгар иккиэн ыстанан кэбиспиттэр. Харбаан ы?ыахтанан и?эн, ылыахча буолан и?эн, иккиэн ха?ыыта?а т?сп?ттэр: «Атахпытыттан туох эрэ тардар. Абыраа, та?араа!» – диэн ха?ыыта?а-сарыла?а сылдьыбыттар. М?хс?-м?хс? тимирэн ылаттаабыттар.

О?онньор, атахтарын и?иирэ тарта?а дуу дии санаан, соччо кы?аллыбатах. Былыргыта бэрт уу?ут ки?и ???. Бэйэтэ харбаан барбыт. Ол эрээри кини тиийиэн иннинэ икки уола тимирэн хаалбыттар. Ол элгээнтэн о?онньор да тыыннаах тахсыбата?а ???.

Эмээхсин эрэйдээх, хайдах да быы?ыыр кыа?а суох буолан, ити алдьархайы к?р?н, уолуйан, элгээни тула с??рэ сылдьыбыт. ?лб?ттэрин эрэ кэннэ ?йд?н?н, икки салаалаах му?ураат, хаппыт бэ?и кэрдэн т??эрэн, б?тэй анныкытын са?а сиэрдийэнэн куормаланан киирэн, тордуохтаах ма?ынан дьоннорун состорон булаттаабыт. ?рд?к арыыга та?ааран, ?с аты сэптэрин-сэбиргэллэрин кытта ?с ки?итин к?мп?т. Ол элгээн кытыытыгар с?рдээх улахан ба?ана олордубут уонна кириэс саайбыт. Ол и?ин бу элгээни Кириэс Элгээнэ, арыыны Тарта Арыыта диэн ааттаабыттар.

ТАХТА?АС ЭЛГЭЭНЭ

Былыргы суол ыал ханан олорорун баты?а барар. Баай Эбэ?э дьон суох буолбутун кэннэ, арыый бы?алыытын и?ин уонна ыал баарын и?ин, Силээнинэн сылдьар буолбуттар. Ол са?ана Силээн аата суо?а ???. Били??итэ Бэс К??лэ диэн дьиэлээх э?ин, сайын дьоннор оттуур сирдэрин аттыгар биир элгээн баар. Онно Тахта?ас диэн собус-со?отох эмээхсин дьахтар олорбут. С?рдээх сытыы-хотуу ???. Ол эмээхсин суолунан ки?ини а?арбат эбит. Эдэригэр ?ч?гэй дь???ннээх. Кэлбит ки?и, ыал буолла да, хонор эбит. Ону т??н, утуйбутун кэннэ, т?б?т?н с?гэнэн бы?а охсор эбит уонна, Лу?ха диэн Танара ?рэх салаатыгар киллэрэн, ууга тимирдэр эбит. Ону ким билиэй? Эмээхсин байа олорор эбит.

Кэнники, биир эрэ ки?и куотан, биллибит ол эмээхсин ки?ини ?л?р?р?. Ол маннык буолбут. Б?л?? диэккиттэн испит. Кини билэрин тухары, 4–5 сылтан бэттэх, Дьокуускайтан и?эбит диэбит ки?ини к?рс? илик эбит. Онон дьиктиргии сылдьыбыт. Тахта?ас эмээхси??э кэлбитин ??р??нэн к?рс?б?т. Ки?и дьиксинэ-дьиксинэ хоммут. Эмээхсин хойут, т????э дылы, утуйбакка сылдьыбыт.

Эмээхсин та?ырдьа тахсыбытыгар, дьиэ сыба?а сулламмытынан к?рд???нэ, с?гэ аалынан килэбэчитэ олорор эбит. Ону к?р?н, ки?и этэ саласпыт, куйахата к??рб?т. Сотору со?ус буолан баран, с?гэтин туппутунан эмээхсин киирэн кэлбит. Ки?и у?укта сытарын к?р?н, с?р?ргээбитэ буолуо, к?р? сытар ки?ини ?л?р??н. Утуйбута буолбут. Утуйда ээ бы?ыыта дии санаан, ки?и, т??н туран, к?р??р. Тахсаат, ??т ма?ан атыгар т??эр да, уута киирэн турар Лу?ханы харбатан ортолоон эрдэ?инэ, кэннигэр эмээхсин ы?ыы-ха?ыы б???н?н с??рэн тэйэн и?эр эбит. «Хара т??к?н?, били, киирээт ?л?рб?кк?, куоттардахпын к?р эрэ!»

?рэ?и туораан баран хайы?ан к?рб?тэ, ?рэххэ кэлээт, Тахта?ас эмээхсин с?гэтинэн быра?ан кыыратар. ?т?? ки?и буолан, ки?и, хаптас гынан, а?аран биэрбит. Т?б?т?н ?рд?нэн ы?ыыран аа?ан, с?гэ тииккэ угугар дылы батары т??эн хаалбыт.

«Оо, абам да баар эбит! Хайдах гынан ситиэм баарай», – дии-дии кыы?ырбыт эмээхсин эккирии хаалбыта ???.

Ол кэнниттэн итиннэ икки атах ?ктэммэтэх. Хайдах олорон ?лб?тэ биллибэт. Ол элгээни билигин да Тахта?ас Элгээнэ дииллэр.

СИЛЭЭН

Силээ??э ити эмээхсин олорбутун кэннэ Дагда?ар Силээн диэн ки?и (кимтэн кииннээ?э, хантан хааннаа?а биллибэт), буруо-тараа та?аарынан, олорбута ???.

Ити олордо?уна, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, У?уктаах Т?мэппий диэн ки?и Силээни булбут. Ол эрээри былыр икки ки?и биир сиргэ сатаан олорботторо ???. Ол да и?ин буолуо, ?с хонук бэлэмнэнэн баран, кыргы?арга диэн хааннаах хабала, буордаах баппыыска бэрсибиттэр.

У?уктаах Т?мэппий улахан у?уохтаах, модун быччы?нардаах, бухатыырдыы майгыннаах ки?и ???. Дагда?ар Силээн, т??? да дагдайдар, дьулайа к?рб?т, онон сарыы а?атын к?ст?бэт ?тт?н суллаан ылбыт. Уотугар му?ураат тиит ч???ч?г?н анньан кэбиспит. Онтуката ?с к?н буруолуу турбут. Уонна к?рээн хаалбыт. У?уктаах Т?мэппий к?рд???нэ, уота быстыбакка буруолуу турбут, ура?ата, кини к?рд???нэ, турар.

?с хонон баран, кыргы?ардыы хонууга тахсан к??тэр да ки?итэ кэлбэт. «Куттанан сыта?ын дуо? Дагдайа сытыйбыт Дагда?ар Силээн, к???р? сытыйбыт к??х к?пп?!» – диэн ??хсэ-??хсэ кэлэр.

Ки?итэ суох. Хата, сарыы ура?а а?арын ту?анан хаалар.